Бабаҕа Баатыр

Биһиги түөрт-биэс сааһырбыт дьон сарсыарда аайы күн тахсыыта манна “Улуу тустууктарбытыгар” аналлаах мэҥэ анныгар көрсүһэн сонуннары, буола турар түгэннэри ырытыһан эн-мин дэһэбит, ол кэнниттэн хамсаныы оннугар пааркаҕа хаама барабыт.
Бу сарсыарда куораттааҕы паарка иннинээҕи “Комсомольскай болуоссакка” биир эдэрси эр киһи итирэн баран тэйбэннии, илиитинэн суоһурҕанан салгыны охсуолуу, дьыбар тылынан маатыралыы сылдьара санатта. Хата, киһибит биһиэхэ кыһаллыбакка болуоссаты ортотунан хайа үктээн ырыынак диэки түһэ турда. Инньэ гынан бүгүн кэпсэтэр кэпсэтиибит киһи олоҕор арыгы охсуутун содулун туһунан буолан таҕыста. Бары даҕаны бэйэтин кэмигэр ити убаҕаһы амсайбахтаабыт дьон буоллахпыт. Эҥин араас түгэннэргэ түбэспиппитин санастыбыт. Бары тус туһунан улуустан төрүттээхпит. Түмүк оҥорор буоллахха, саха омугу буочукалаах “кыһыл арыгы” буорту гыммыт эбит. Барыбыт айах атан кэпсэтиибитигэр майгыннаһар биир түгэн, ону кытта төһө да түөспүтүн охсуммуппут иһин, эр киһи олоҕун сүнньүн тутуута кэргэниттэн, дьиэ хаһаайкатыттан тутулуктаах диэн олох сүрүн сокуона ойууланан таҕыста.
Дьэ кырдьык эйиигин кытта биир санаалаах, толкуйдаах бары түгэннэргэ эн-мин диэн сүбэлэһэ сылдьар кэрэ аҥар кэргэннээх буоллаххына ол эн дьолун! Онтон оннук-маннык кыра түгэннэртэн тымта сылдьар, сирэй-харах анньыһа сылдьар, барытыгар кини эппитинэн буолуохтаах диир кэрэ аҥар кэргэннээх буоллаххына ол эн сорун!
Бу кэпсээни, кэлин номох курдук буолбут түгэни “Бүлүү” да, ”Киин” улуустарга да сылдьан истибитим. Бары биһиэхэ буолта диэн кэпсииллэр этэ да, олох чуолкайдаан “ол киһи” диэн эппэт этилэр. Ол иһин дьоммутун Маарыйа икки Байбал диэн ааттыахха. Кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сыһыаннарын билинэн ыал буолар кэмнэригэр холбоспуттара. Ол кэнниттэн оҕолонон-урууланан, үлэнэнэн хамнастанан дьонтон итэҕэһэ суох олохтонон олорбуттара. Өссө үгүстэн ордук эбитэ буолуо. Дьон ымсыырар ыала этилэр. Уһун дьоллоох олоҕу олоруохтарын, дьиэ хаһаайына аһыы утахха ылларан киирэн барбыта. Барыта бэрт кыраттан биир үрүүмкэттэн саҕаламмыта. Онтон ыллаттар, ылларан күн аайы ити аһа суох сатаммат буолан барбыта, ол түмүгэр олоҕун таһыма аллараа түстэр түһэн барбыта, бэйэтэ киһи быһыытынан эмиэ кэхтэн барбыта. Дьиэ-кэргэн олоҕо эмиэ сэтэрийэн барбыта. Оҕо, кэргэн өйдөбүлэ сүппүтэ. Онтон сылтаан оҕолору ийэлэрэ аймахтарыгар ииттэрэ биэрбитэ. Күн аайы этиһии эн-мин дэһии, быдьар саҥанан үөхсүү кэлин тиһэҕэр эр киһи кэргэнигэр илиитин көтөҕөр буолбута. Ол курдук хас да сыл олорбуттара. Кэлин кэргэнэ муҥур уһукка кэлэн эрин суох оҥорорго толкуйдаммыта. Ол иһин биир күн эр киһи итирэн баран дьиэтигэр охтон хаалбытын кэннэ, кэргэнэ быа-туһах булунан эрин атаҕыттан-, моонньугар тиийэ быанан эрийэн олох хамсаабат гына кэлгийэн кэбиспит уонна хаһан эрэ өйдөнөрүн кэтэспит. Эр киһи чаана тахсыыта, өйдөнөн кэлбитэ олох хамсаабат гына кэргиллэ сытар эбит. Ону ол диэбэккэ идэтинэн: – Сирэҕэс! Өссө быанан баайбыт буола-буола! Сүөрэ оҕус! Сүөрүөҥ суоҕа да, иэннин хастыам. Киһи аатыттан аһарыам, тыыҥнын иһиллиэм! - Диэн үөхсэн барбыт. Онтон биир да саҥа суоҕун иһин болҕойон көрбүтэ, кэргэнэ оһох иннигэр олоппоско олорон игиинэн сүгэтин сытыылыы олорор эбит. Ол онно эр киһи төбөтүгэр уот охсубутун курдук: - Бу дьахтар, туох буолла! Киһи тыыныгар, туруон баҕарар дуу? Тугуй дуу? - Диэн толкуй күлүм гынан ааспыт. Кутталыттан этэ-сиинэ титирэстээн ылбыт. Ол үрдүнэн быдьар тылын ыһыктыбакка, үөхсэ, суоһурҕана сыппыт. Ол кэмҥэ кэргэнэ кэлэн эрин баттаҕыттан өрө тардан баран: - Бу сирэйбин көр! Хаһан эрэ эйиигиттэн ордук кыраһыабай кыыс суох диэбит кыыһын сирэйин көр, бэйэлээх бэйэҥ илиигинэн үнтү сынньан күөх баламах оҥоро сылдьаргын! Мин тапталлаах үрүҥ сарыыссам дии-дии илиигэр көтөҕө сылдьыбыт кэмнэргин умнан! Хайдах курдук үнтү тэпсэ сылдьаргын! -Дии, дии хайыта тыытыллыбыт былааччыйатын көрдөрдө. Мааны ыал бас киһитэнэбин дэнэр этин. Дьиэҥ иһин көр! Кубус кураанах! Ханна баалларый оҕолорун! Атын дьон илиитигэр бэйдиэ сылдьаллар! Тугу да сатаабатым суох! Диир этин, бу биир хаадьанныы сылдьар олоппос, үс атахтаах остуолун эрэ тураллар! -Дии –дии ыйан көрдөртөөтө. Эр киһи кэргэнэ куруутун төбөтүн умса тутта саҥата-иҥэтэ суох сылдьарыгар, куттанан титирэстии хараҕын өрө көрбөт буолбутугар үөрэммит киһи, бу курдук кэргэнэ хараҕа сытыыланан, тыла-өһө кытаатан кэлбитин көрөн –истэн улаханнык соһуйда. Дьэ чөмчөкөтүн иһигэр саҥардыы кэпсэтии сүнньэ атын хайысханан баран эрэрин киллэрдэ. Ол икки аттыгар кэргэнэ үөс

–батааска биэрбэккэ эрин төбөтүгэр куул кэтэрдэ оҕуста.
-Бу маннык олоххо киһи аатыттан ааһан олоруом кэриэтин, бэйэм бэйэм илиибинэн эн тыыҥнын быһыам! Төбөҕүн бу сүгэнэн быһа охсуом! Ол кэннэ кэннэ кэтинчэ да буоллун! Оҕолорум! Барахсаттар! Бу киһийдэх курдук аҕаланыаххыт кэриэтин! Суоҕа ордук! -Дии-дии эрин соһон илдьэн төбөтүн олоппоско уурбут. Эр киһи олоҕун бүтэһик түгэнэ кэлбитин билэн мөхсө сатаата, этэ-сиинэ бүтүннүү күүрэн, иҥиирдэрэ тардан кытаатан хаалла. Өйө-санаата туймаарда. Бөлүөхсүбүт тылынан саҥардыы тыл таһааран эрдэҕинэ, моонньугар сытыы сүгэнэн оҕустулар. Эр киһи өй-мэй барда. Эмискэччи хабыс хараҕа буола түстэ. Ханна эрэ аадка дуу? Ырайга дуу? Көтөн эрэр эбит. Арай төбөтүн эрэ тута сылдьар курдук. Бу санаатаҕына кырдьык ыт олоҕун олорбут, киһи аатыттан ааспыт, кыыл да сиэриттэн таҥҥары түспүт эбит. Оннооҕор ханнык баҕарар кыыл оҕолорун көмүскээн олоҕун толук уурар. Оҕолоро атахтарыгар туруохтарыгар дылы күүс –көмө буолаллар. Онтон кини илэ бэйэтинэн оҕолорун атын дьоҥҥо үтүрүйбүт, ол эрэ буолуо дуо? Хайдах курдук кэргэнин атаҕастаан, киһи аатыттан аһаран дьону утары көрбөт оҥорбут эбит! Ол барыта чыпчылыйыах түгэнэ киинэ курдук төбөтүгэр охсуллан ааста. Онтон өйдөнөн кэлбитэ, хабыс хараҥа, тыына хаайтаран, төбөтүн илгистэн куулун төбөтүттэн түһэрэн баран тула өттүн көрүммүтэ кэргэнэ илиитигэр хаатыҥка тутан баран муостаҕа ытыы олорор эбит. Байбал олорбут олоҕун эргитэ санаан саҥата суох өр баҕайы сытта. Ол кэнниттэн: - Маарыйа! Эн миигин бу курдук олоххо тиэрдибиппин бырастыы гын! Мантан антах биир да хааппыла арыгыны иһиэм суоҕа диэн андаҕайабын! -Дии сытта.
Бу түгэн кэнниттэн Баһылай тылыгар турбута. Олох көммүтэ.

Романов А.П.