Главная / Кэпсээннэр / Сиэмэхтэр
Добавить комментарий
Халлаан диэки харбаспыт, үрдүк харыйалар, кыра алааһы эргиччи иилии үүммүттэр. Онон - манан хатыҥнар нуоҕаһан көстөллөр. Үөрүттэн быстыбыт кыыл табаны бөрөлөр, тыа быыһынан эккирэтэ сатаан баран, бу кыра алааска күөйэ көтөн киллэрэн охтордулар. Биир бөрө күөйэ сүүрэн, таба онтон төттөрү ыстанар кэмигэр, иккис бөрө атаҕын такымыгар ардай аһыытынан батары ытырда. Таба соһулла сылдьар бөрөнү кыайбакка, бытаарар кэмигэр үһүс бөрө хабарҕатыгар ыстанна. Охторон түһэрэн тырыта хайыта тыыттылар. Ортолуу сиэн - аһаан чалбарыйан эрдэхтэринэ, аны тыа быыһыттан аарыма хагдаҥ эһэ тахсан кэллэ. Бэлэм эт тэлгэнэ сытарын көрөн, сүүрэн кэлэн сабы баттыы түстэ. Төбөтүн илгистэ , илгистэ эти хадьырыйда. Бөрөлөр баалларыгар, кыһаммат " кырдьаҕас " буолан биэрдэ. Ыҥырыга суох ыалдьыттан абаккаран биир бөрө, кэнниттэн кэлэн ытыран баран төттөрү ыстанар. Эһэ бөрөлөрү эккирэтэн куоттартаан баран эмиэ кэлэн, таба этин сиэмэхтиир. Ол сылдьан биир бөрө аһара чугас кэлбитин баппаҕайынан сырбатта, төкүнүс гыммытыгар сабы баттаан сытан, хабырҕатын хайыта ыстаан кэбистэ. Ытыран баран илгиэлииригэр, бөрө сүнньүн уҥуоҕа " харк!" гынан тыаһаатын кытта налыс гынан хаалла, атаҕын тыыллыы тэптэ. Атын икки бөрө туһа тахсыа суоҕун билэн, хара тыаларыгар түстүлэр.
Суох !Биһиги кэпсээммит бу сиэмэх кыыллар тустарынан буолбакка , икки атахтаах өссө ынырык " сиэмэхтэр" тустарынан.
Эһэ бөрөнү дьууктаан баран, таба этин хадьырыйа сыттаҕына ,тыа быыһыттан саа тыаһаата. Эһэ сиһин булгу ыттаран, тиэрэ күөлэһийэр кэмигэр иккиһин хатылаан эпсэри ытан кэбистилэр. Эһэ уонна бөрө таба этин былдьаһан, хабыр хапсыһыы бөҕө этилэр. Билигин иккиэн харахтарын өҥүргэһинэн көрөн, түүрүллэн баран сыталлар . Икки атахтаах “адьырҕалар” уотунан уһуурар, сибиньиэһинэн тибиирэр сэбинэн эһэни хаптаччы ытан кэбистилэр.
Бу Уркуускай күбүөрүнэтин хаайыытыттан, күрээбит дьон этилэр. Абдулла диэн багдайбыт улахан киһи. Бытыга арбаччы үүнэн, түөһүн тылыгар тиийбит, хара омук киһитэ. Иккис киһи Эрмак диэн хохол хааннаах, үрдүк уҥуохтаах хатыҥыр киһи. “Уу диэбитэ хаар, хаар диэбитэ уу " тыллаах, мээнэ халлыгыраабыт киһи. Үһүстэрэ Ньукуус диэн сүрбэччэлээх эрэ эдэр уол. Тойонугар Дьэримиэй баайга, сылгыһыттыы сылдьыбыта. Дьэримиэй уолу албыннаан, дьон үөр сылгытын үүрдэрэн аҕалан баран, үҥсүү киирбитигэр, бэйэтэ мэлдьэһэн уолу уган биэрбитэ. Ким да көмүскэһэр кыаҕа суох дьадаҥы уолу, Ньукууһу соҕуруу хаайыыга ыыппыттара. Сыл буолан баран, бу амырыын атастары кытта хаайыыттан күрэһэн, бу сылдьаллар. Тыа быыһынан мээнэ айаннаан, сыралара быстан, аччыктаан иһэн бу тыатааҕыны ыттылар. Абдулла эһэни сүлбэккэ эрэ, иһин хайытан, быарын хостоон сиикэйдии сиэн барда. Эрмак да хаалсыбата. Сирэйдэрэ барыта хаан буолан, кыыллартан туох да уратыта суох буоллулар. Ньукуус салла көрдө.
– Киһилии сүлэн ,астаан буһаран сиэҕиҥ ! - диэн нууччалыы олуттаҕастык эппитин, истибэтилэр. Оннооҕор куруҥ тииккэ түһэн олорор, суордар өйдөөбөтөхтүү көрөр курдуктар. Уол тыатааҕыны сүллэ, уонна кулуһун оттон үтэн сиэтэ.
Хаайыыттан күрээбиттэр, тыатааҕы этин сиэн - аһаан чалбарыйан баран, эт сүгэн салгыы айаннаатылар. Саха эдэр уола Ньукуус " хайдах маннык дьону кытта булуста?” диэтэргит. Абдуллалаах Эрмак саха киһитэ тыаҕа үөскээн, суолу ,быыһы - хайаҕаһы билэрэ буолуо диэн кинини талбыттара. Ньукуус бу дьону билбэт да буоллар, көҥүлгэ тахсар эрэ баҕаттан сөбүлэспитэ.
Айаннаабыттара үһүс күнүгэр эттэрэ бүттэ. Аҕыран да барбыта. Баран иһэн икки аттаах киһини көрүстүлэр. Абдулла биирдэстэрин биир биэс кэпсэтиитэ суох, атыттан сууллары тардан түһэрэн баран, быһаҕынан хабырҕатын хайы сотто. Күрүүллэригэр харабыл хаһаагы эмиэ туох эрэ чоппуусканы курдук сүнньүн булгу эрийэн түһэрбитэ. Иккис киһи атын ,Эрмак тэһииниттэн тутан тохтото сатаата. Ата ойоҕоһунан буоларыгар хаһаайына Эрмагы сирэҋгэ тэптэ. Уонна куотан тибилиннэрэ турда. Эрмак сирэйин имэринэ турдаҕына Абдулла ытыһынан эмиэ сирэйгэ сырбатта. " Сылаббак!" - диир. Уонна Ньукууска хайыһан. " А ты че стоишь! Смотришь!?" - диир.
" Зачем людей убивать ?! " диэн Ньукуус бу дьону кытта куодарыспытыттан салынна. Маннык эрэ эргийэн тахсыа дии санаабатаҕа.
Көмүсчүттэр дии санаабыттара, көннөрү үлэлии баран иһэр дьон быһыылаахтара. Ындыыламмыт бэрэмэдэйдэригэр таҥастара, уонна кыра ас баара. Ону үссэнэн баран салгыы айаннаатылар. Абдулланы кытта Эрмак аты мэҥэстибиттэр. Ньукуус кэннилэриттэн сатыы хааман иһэр. Маннык айаннаабыттара иккис күнүгэр, саа тыаһа
" Кэбис баран иһиэххэ, кинээскэ эҥин тыллыахтара" диэн Ньукуус этэн көрбүтүн бырдах дыыгыныырыгар холооботулар. Кини куттанара диэн бу сиэмэхтэр, аны бу дьону суорума суоллуохтара дии саныыр.
Умайар уот куйаас. Ханна эрэ сис нөҥүө, өгөрөҥ ардах түһэн ааста бадахтаах. Этиҥ этэн лүһүгүрээбитэ онтон кустук тахсан, күн уотугар сыдьаайан, араас дьэрэкээн ойууну иэхпит.
Ньукуус от кэбиһэллэригэр көмөлөһө сылдьар. Уон сааһыттан тахсыбыт уоллара, сыарҕалаах атынан кэлэн, Ньукууска от тиэттэрэр. Онтон Ааныс саадьаҕай оҕуһу мииммит. Оҕуска сыарҕа буолбакка көннөрү талаҕынан оҥоһуллубут, адарайга көлүйбүттэр. Ньукуус оҕустаах, акка тиэйдэҕинэ илдьэн кэбиһиилээх окко сүөккүүллэр, ону Кирилэ кэбиһэр. Ньукуус хаайыы ниҥсик сытыттан, тыына быара ыгыллан манна дуоһуйа тыынар. Эбиитин кини Ааныһы ис иһиттэн сөбүлээтэ, кинини кытта мэлдьи оттуу сылдьыан баҕарар курдук. Кыыс уолтан эмиэ хараҕын араарбат.
" Ити дьон суохтара буоллар…" диэн балаҕаҥҥа хаалбыт, амырыын атастарын санаан үөһэ тыынна.
– Ааныс арай биһиги манна отуу оҥостон хоно хааллахпытына? - кыыс оҕуһу миинэн, үөрэн тииһэ кэчигирээн кэлбитигэр эттэ.
– Хоно даа? Тоҕо?
– Ээ мин эйигин ити дьонтон харыстаан эппит быһыым. Бука диэн атыннык өйдөөмө - кыыс уолу көрөн күлэн " һык" гынан ылбыта, онтон били " ыҥырыга суох, ынырык ыалдьыттары" санаан сирэйэ холунна. Тугу да саҥарбакка, от тиэттэрэн баран кэбиһиигэ барда. Ньукуус кэбиһии тулата бугулунан сүөкэммитин көрөн. Кирилэҕэ тиийэн от кыдамаласта.
Кирилэ күлбэт үөрбэт, дьэбин уоһуйа сылдьар. Тоҕо да үөрүөй. " Илэ абааһылар" буулаабыттарын кэннэ. Оттоон бүтэн дьиэлэригэр кэлбиттэрэ, Абдуллалаах Эрмак ынахтарын астаан сиэн аһаан ырааппыттар. Истэрэ топпут дьон быһыытынан, балаҕан иннигэр дуоһуйан олороллор. " Ис кэллэ…аны билигин таҕыл тарҕаппыт киһи" диэбиттии Эрмак Ааныһы хараҕынан сыгынньахтаабыттыы көрөр.
Кирилэ сүөһүтүн астаабыттарын көрөн тулуйбата. Тоһоҕону харбаан ылан Абдулланы оҕуста, онуоха харытын тоһуйан биэрээт Кирилэни түҥнэри охсон түһэрдэ. Ньукуус бу дьонтон иһэ буһан көймөстөн сылдьыбыт буолан, эмиэ кыынньан турда. Сүүрэн кэлэн Абдулланы сирэйгэ, быарга охсуталаата да хотуппата. Абдулла уолу эккирэтэ сылдьан, хотуурдуу дайбыыр. Уол хата сылбырҕа буолан,тэйэ сылдьан аһаран биэрэр. Абдулла сылайан барда, Ньукуус иккитэ хаста самахха тэптэ. Онуоха дьэ ыарыыланан, сирэйин мырдыччы тутунна. " Кэбирэх сириҥ манна баар эбит дии!" - диэн уол куота сылдьан өссө иккитэ самахха тэптэ. Онуоха Абдулла ыарыыланан, ахтатын харбанан тоҥхойон турда. Ол кэмҥэ Ньукуус кэнниттэн үрдүгэр хапса түстэ. Уонна моонньун хам кууһан, муомахтаан ыга тарта. Абдулла саҥа айааһана сылдьар соноҕос курдук, мөхсө сатаата да ,Ньукуус тайах үрдүгэр тыҥыраҕынан ыга кытаахтаһан сылдьар ээйтэ курдук, эһиллэн хаалбата. Абдулла хабырҕаланан тыына хаайтаран бобуллаҥнаата. Тыын ыла сатаан бытыктаах иэдэһэ ,уус күөрдүн курдук хапсыҥнаата. Хараҕын тиэрэ - маары көрөөт умса баран түстэ. Ньукуус салгыҥҥа кулахачыйаат тура түстэ.
Эрмак Абдулла куота сылдьар Ньукууһу охсо - кулуу сырыттаҕына, биирдэһэ самахха тэбиэлиирин көрөн, күлэн күһүгүрүү олорбута. Онтон кэнники Абдуллата төрдө эмэҕэрбит баҕананы түөрэ анньыбыттыы умса баран түспүтүн көрөн, сөҕөн да саллан да саҥатыттан матта.
– Барыҥ мантан! Мин эһигини кытта ханна да барбаппын , сылдьыспаппын эһигини кытта ! - диэн Ньукуус нууччалыы бардьыгынаата. Эрмак саҥарбакка төбөтүнэн кэҕиҥниир.
Бу алааска ойдом олорор ыалга, хаайыылаахтар сылдьарга
Саха ыала эбит. Балаҕаннарын өһүөтүгэр төбөлөрүн таарыйа сылдьар, сирэйдэрэ бар бытык буолбут дьон киирбиттэригэр ,дьиэлээхтэр соһуйдулар. Биир эдэр саха уола эрэ бытыга суох. Кини тоҕо түһээтэхтээҕи дьон курдугу кытта сылдьарын сөҕө санаатылар. “Арай көмүсчүттэр сирдьит гынан илдьэ сылдьаллар ини " дии санаатылар. Амырыын ыалдьыттар син хаһааҥыта эрэ ,дьон этибит диэн дорооболоспута буолаат Эрмак, талах олоппос хачыгырыар диэри олордо. Абдулла отой даҕаны биллэрик ороҥҥо тиэрэ түһэн сытынан кэбистэ.
– Хайа диэки баран иһэр дьон буолаҕыт? - аҕалара Кирилэ, Ньукуустан ыйытта.
– Көмүс көрдүү баран иһэн, малыйан төннөн иһэбит - Ньукуус итинник эрэ дииригэр тиийдэ. Кыыстара Ааныс Ньукууһу үөрэтэрдии көрөр.
– Эй йакут. Ыскажи им пускай стол нам накройут !- диир Абдулла.
– Ыалдьыт таргытын аһатыаххыт дуо? - диэтэ Ньукуус. Дьиэлээх дьахтар сандалыга арыылаах лэппиэскэ, үөлүллүбүт собо уурда. Чэй кутаттаата.
Оннук баайсан икки хоннулар. Дьиэлээхтэр сөбүлээбэттэрин биллэрэн бардылар.
– Эһиги хаһан бараҕыт? - Кирилэ билэрдии Ньукуустан ыйытар.
– Билбэтим. Мин отой да сылдьыбакка ааһа турар санаалааҕым. Истибэтэхтэрэ. Эһиги бэйэҕит этэн көрөргүт буоллар - Ньукуус эппитигэр Кирилэ балаҕаҥҥа киирэн, олуттаҕастык нууччалаата.
– Эй дабай хыбатит. Уйдытэ атсуда - диэн холустук этэн кэбистэ.
– Что сказал!? - Абдулла төбөтүн өндөтөр.
– Еще пару дней ночуем - диир Эрмак.
– Пара днэй это ысколько? - диэн Кирилэ этэн көрбүтүн улахаҥҥа уурбатахтыы төттөрү сытынан кэбистилэр.
Ньукуус бу амырыын атастарын кыынньаан, айдааны таһаарбаттарын курдук, бэйэтэ тылланан оттоһо барыста. Ол сылдьан кыыстара Ааныһы кытта билистэ.
– Ити наһаа кутталлаах дьон дии - диир Ааныс.
– Сөпкө этэҕин. Кутталлаах дьон, бэйэм да саллан бардым. Ааныс эн ханна эрэ баран эрбэккин дуо?
– Хайа тоҕоо? Тоҕо миигин үүрэҕин?
– Суох үүрбэппин. Эйигин ити кыһыл бытыктааҕа, туоҕу эрэ гыныан баҕарар курдук. Мин эн тускар куттанабын.
– Эс мин ханна барыахпыный. Оттон эн миигин көмүскэһиэҥ буоллаҕа дии - кыыс улахаҥҥа уурбатахтыы күлэр.
– Кинилэр иккиэлэр мин соҕотохпун - диир Ньукуус.
Абдулла уҥан сытан баран, өйдөнөн олоро биэрдэ. Күтэр уйатын хаһан, муннун ытыттарбыт ыт курдук төбөтүн илгистэр. Ньукуус ат гынан миинэ сылдьан баран, муомахтаан охторбутугар көпсөккөй буорга сирэйинэн түспүтүгэр, сирэйэ барыта быыл - буор буолбут. Саннын байаатыгар диэри баттаҕа, сэксэгэр арбайбыт бытыга, буор буолан эбии ынырык көрүҥнэммит. Сирэйин хараҕын ньуххайданан, көрбүтэ дьиэлээхтэр ким хотуурдаах, ким саалаах тураллар. Нууччалыы сахалыы үөхсэллэр үүрэллэр. Абдулла турбутугар хохуол ,Эрмак хаһаайынын көрбүт ыт курдук илэ сала түстэ. Таҥаһын тэбээбитэ буолла. Сирэйин эрэ салаабата. Уонна иккиэн тыа саҕатын диэки хаамса турдулар.
" Дьэ төттөрү кэлэ баҕалаан көрүҥ ! "
" Абыратна придэс, өссө худо будэт! " - диэн кэннилэригэр, кырыктаах саҥалар иһилиннилэр.
Ньукуус бу ыалга өссө уонча күн оттосто. Кини маны һаамай дьоллоох күннэринэн ааҕар. Отууга сытан Ааныс киниттэн ыйыппыта. " Эн ити дьону кытта көмүскэ үлэлээн кэлэн иһэбин дииргин, мин тоҕо эрэ итэҕэйиэх санаам кэлбэт. Ити үлүгэр амырыын дьону кытта хайдах куодарыһыахха сөбүй” - диэбитин. Ньукуус олорбохтуу түһэн баран, туох баарынан кэпсээтэ. Кинини тойоно албыннаан бэйэтин буруйугар, хаайтарбытын. Уонна хаайыыттан ити дьону кытта күрээбитин уонна эбэн эттэ" Мин дойдубар тиийдим да, иккиһин хаайыыга ыытыахтара ,ол иһин дойдулуур санаа суох. Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолла" диэтэ. Онуоха Ааныс уолу аһына санаата.
Бу кэпсэтиини Ааныс быраата истэн дьонугар кэпсээбит.
Биир үтүө күн Ньукууһу күһүүр отторун тиэттэрэ ыыттылар.
– Хотуой! Ити хаайыыттан күрээбит уол эбит дии?
– Кини балыырга түбэспит аҕаа. Тойоно сылгы уоран баран, Ньукууһу балыйбыт. Көннөрү
– Дьэ билбэтим, туоҕу баҕар кэпсиэн син. Дойдулаатын!
– Отум үлэтэ бүттэ диэ. Уонна аҕаа кини тулаайах…" дойдубар тиийдэхпинэ миигин иккиһин хаайыыга ыытыахтара " диэн куттанар.
– Мин кинини манна олордубаппын! “Хайыылааҕы хорҕоппуккун!” - диэн бэйэбин буруйга тардыахтара! - диэтэ Кирилэ. Аанчык хоһугар киирэн ытыы сытта. Быраата эдьийин аһынан эмиэ хараҕа ууланна. Дьонугар кэпсээбититтэн кэмсиннэ.
**
Сарсыныгар дьиэлээх Кирилэ онон - манан эргиппэккэ эттэ.
– Ол өйүөҕүн бэлэмнээтибит. Дойдулуур буоллаҕыҥ дии - диэтэ.
Ньукуус эмискэччитэ бэрдиттэн, саҥатыттан матта, уку - сакы туттан айан суолун диэки хаама турда. Сотору кэнниттэн " Ньукуус " диэбитинэн Ааныс сүүрэн кэллэ. Хараҕын уута иэдэһинэн сүүрэр. Иккиэн куустуһа түстүлэр.
– Мин эйигин ыытыахпын баҕарбаппын! Эбэтэр барсабын эйигин кытта - кыыс уол илиитин ыга тутар.
– Оо сэгэрим. Мин эйигин ханна илдьэ барыахпыный? Бэйэм баһым баппакка сылдьан. Саатар дьиэлээҕим буоллар. Дьэ кыһалҕа да буолар эбит… - Ньукуус кыыһы кууһан айманар тыллары эттэ.
Ньукуустаах Ааныс ыга куустуһан турдахтарына, аҕата кэлэн Ааныһы сарылаппытынан, тиэрэ тардан илдьэ барда.
Ньукуус тус хоту диэки хаама турда. Барбахтыы түһээт биир хатыҥ охтубутугар олордо. Хатыҥ туоһун хастыы тардан, ону мускуйа олордо. Ийэтиттэн арааран эрэр оҕолорунуу, Ааныс ытыы, ытыы илиитин ууммахтыырын, уонна сайыспыт уулаах харахтарын санаан уйадыйда. Хараҕын уута туоска " топ… топ" гына таммалыыр. Кинини дойдутугар ким да, сылаастык саҥарбатах уола, маны уйаннык ылынна.
Кини Ааныс дьонугар туох баар күүспүнэн көмөлөһүөм, бэйэбин сөбүлэтиэм диэн харса суох үлэлиирэ. Эмискэ маннык буолан тахсыа диэн санаабакка сылдьыбыт эбит. " Бииринэн тоҕо билбэт киһилэрин олордуохтаахтарай " дии санаата.
Икки күн айаннаан төрөөбүт түөлбэтигэр тиийэн кэллэ. Онно - манна өҥөҥнүү сылдьан баран, тастыҥ убайын ааҕар киирэргэ сананна.
– Һок сиэ! Бу киһибит хантан күөрэйдиҥ? - убайа саҥа аллайа тоһуйда.
– Хантан буолуой хаайыыттан буоллаҕа!
– Саҥа баран иһэн дуо? Хаайыыларын хайы көтөн таҕыстыҥ дуу?! - эҕэлээхтик тыллаһар.
– Оннук курдук. Мин буруйум суох ! Дьэримиэй баай бэйэтэ дьон сылгытын уоран баран миигин уган биэрбитэ. Хаайыыга иккиһин ыытар түгэнигэр, мин Баһылай Манчаары кэбин кэтиэҕим! - Ньукуус устунан кыйыттан, тымтан киирэн барда. Убайа уолу сирэйэ хараҕа турбутун салла көрдө. Уу ньулдьаҕай уол буолбакка, эр киһи киэбэ киэптэммит. Улааппыт, модьураабыт эбит. Ол иһин убайа арыый сымнаата.
– Өйдүүбүн нокоуу. Дьэримиэйи бары да билэбит.Чэ киир. Манна эйиэхэ арычча үчүгэй сонун баар - диэн уолу чэйдэттилэр.
–Чэ туох сонунуй кэпсээ убаай - Ньукуус тулуйбакка - тэһийбэккэ ыйытта.
– Ол Дьэримиэй баай Тоһукка баай сылгытын үөрүн эйигинэн үүрдэрбитэ, онтон эйигин буруйдаан хаайыыга ыыппыттара. Онтон Тоһукка астымматах. Киниэхэ туох да эбии төлөммөтөх. Онон Тоһукка Дьэримиэйи дьиҥнээхтии буруйун билиннэрэн баран, суутунан “саат куттаран” икки бүк төлөтүөн баҕарар. Онтон тыыннаах кэрэһит эн эрэ бааргын. Ону хаайыыга ыыппыттара. Онтон билигин эн кинини көрүстэххинэ тыыннаах туоһу оҥостон, эн оннугар Дьэримиэйи бэйэтин түбэһиннэриэн син - Убайа эппитигэр Ньукуус дириҥ санааҕа ылларда. Эмиэ да баайдары итэҕэйбэт. Тоһукка суукка арай кыайбатын? Дьэримиэй баай суукка бэрик биэрэн кыайан кэбистэҕинэ. Ньукууһу иккиһин хаайыыга ыытыахтара турдаҕа.
Хаайылаахтар бараннар Кирилэлээх дьэ нам - нум буолан эрдэхтэринэ, биир үтүө күн ааннарын хохуол Эрмак өҥөйөн көрдө. Дьиэлээхтэр соһуйан саҥа аллайдылар. Ордук ийэлэрэ айманна, өмүрэн өрө татакаланна.
" Бачах татат! Илэ сиэхсиит! Илэ бэйэтинэн. Кыһыл бытык.. Кыһыл бытык ! Куһаҕан биккэ дылы көстүмэ дуу!!"
– Ити баар дии ! Ньукууһу үүрбүтүҥ! Билигин ити дьону бэйэҥ үүртэлээ! - Ааныс аҕатыгар сарылаата.
Ньукуус убайын ааҕар икки хонон баран, Тоһукка баайга барда. Киирэн истэҕинэ икки уолаттара көрүстүлэр.
– Һок! Хайа бу били сылгыларбытын уорбут уол кэллэ дии ! - диэт үрдүгэр түстүлэр. Биирдэһэ Ньукууһу уолуктаабытын, илиитин эһэ охсоот, харбаан ылан өттүктээн түһэрдэ.
– Уоскуйуҥ! Мин буруйдааҕым буоллар ,манна эһиэхэ кэлиэм суоҕа этэ! - диэтэ. Аҕалара Тоһукка тахсан истэн турбут эбит. Уолаттары буойда. Ньукууһу балаҕаҥҥа киллэрдэ. Ыган түүрэн ону - маны сураста.
– Мин буруйа суохпар түбэспит буолан, хаайыыттан күрээн кэллим. Дьэримиэй баай эһиэхэ оҥорбут буруйун, билиммэтэҕинэ миигин иккиһин хаайыыга ыытыахтара - Ньукуус эппитигэр балаҕан иһэ арычча чуумпурда. Баарыан өрөһөлөммүт, моторуспут уолаттар ,туоҕу эрэ өйдөөбүттүү килиэр - халаар көрөллөр.
Дьиэлэригэр Эрмак киирбитин кэннэ, Кирилэ хоһуттан саатын таһааран, тирээн кэбистэ онуоха биирдэһэ кэбин туонан ааттаста. Абдулланы тыатааҕы туппутун, кини мунан, эргийэн манна тиийэн кэлбитин быһаарда. Уонна Аанньаах хайа диэки баарын ыйыталаста. Кирилэ өрүскэ киллэрэн көрдөрөн биэрдэ. Хара сыыр үрдүттэн Өлүөнэ эбэккэ нэлэһийэн, мэндээрэн көһүннэ. " Бу кытылынан сүүрүк таҥнары бара тур! Аанньаах хочо сир, көстөн кэлиэҕэ " диэтэ Кирилэ.
" Эрдэттэн манан барбакка!" дии санаата Эрмак. Хара тыанан айаннаан баран иһэн ,суолларын сүтэрбиттэрэ. Ол баран иһэн икки эһэ оҕото, иэһэрдии түспүт маска, сыламныы, утуйа олорор этилэр. Абдулла баламат санаата батарбакка, санаатыгар тутан ылан сиэтэлиэн баҕарбыта. Умса туттан эһэ оҕолоругар үөмпүтэ, илиитигэр мас ылбыта. Эрмак кэннигэр хаалан, туох буоларын кэтэһэн турбута.
Эрмак өйдөөн көрбүтэ ийэ тыатааҕы, хата Абдуллаҕа бэйэтигэр үөмэн иһэрэ. Эрмак киһитигэр этэн, сарылаан баран атахха биллэрбитэ. Абдулла хайыһан көрүөн икки ардыгар, ийэ эһэ үрдүгэр ыстаммыта. Сабыта дайбаан, хадьырыйан соҕотохто “курх - харк!” - эрэ гыннаран кэбиспитэ. Сирэйин сөбүлээбэккэ, куйахатын саралаан, умса тардыбыта. Утуйа олорбут эһэчээннэр, аймалҕантан уһуктан ийэлэрэ " бултуйбутун " кэлэн хаанын салаан, этиттэн тиниктииллэрэ.
Ньукуус Тоһукка баайдыын куолаан, Дьэримиэйи кыайбыттара. Дьэримиэйи бэйэтин буруйдааҕынан ааҕан, хаайбыттара. Эмиэ да бэрик биэрэн хаалыах курдук диэн баар. Эбэтэр кыһалаҥ үлэҕэ ыытыахтара. Ньукууска сүрүнэ диэн буруйа суоҕа быһаарылынна. Билигин ким эрэ тутан ылан хаайыа диэн, ыарык - баттык гына сылдьыбат. Устунан Тоһукка баайга үлэҕэ киирбитэ. Киниттэн ат уларсан Маача диэки айанаан, хам түм Ааныһын баран көрсөр.
Дьиэлэригэр киирбэккэ кистээн көрсөллөр. Кэпсэтии быһыытынан, суордуу лоҥкунаттаҕына Ааныс истэн кэлэр. Онон суор диэҥҥэ аахайбат бэйэтэ кыыс, кини саҥатын эрэ күүтэр курдук. Ардыгар тыаҕа сүүрэн тахсыбыта дьиҥнээх суор куруҥ маска олорор буолар.
– Ньукуус аныгыскыга кэллэххинэ туох эмит, атын көтөр саҥатын үтүктэриҥ буоллар. Миигин ыҥыраргар. Суор саҥатын истэн кэллэхпинэ ардыгар, дьиҥнээх суор сохсоллон олорор буолар.
– Оттон туоһунан ойдуо оҥостон, кулааһай саҥатынан ыҥырдахпына?
– Кэбиис ону истэн аҕам саалаах кэлиэ - диэбитигэр күлүстүлэр. Биир толору күнү мэлдьи айаннаан ,кэлэр уолу кыыс көрөн аһынар.
– Ньукуус эн маннык сылдьан сылайбаккын дуо? Бачча ыраахха.
– Хайыах пытый…эйигин көрүөх баҕам баһыйар. Ааныс мин мэлдьи эйигин түһүүбүн, иккиэн холбоспуппут ыал буолбуппут - диэн кэпсиир уол.
– Баара суоҕа сыччах түүл эрэ буоллаҕаа - кыыс уол түөһүгэр төбөтүн уурар. Биирэ аҕата уолу сөбүлээбэт, иккиһэ кыыһы күрэтэн да илтэҕинэ дьиэтэ да суох, ол иһин санаарҕаан куустуһан турдулар.
Оннук сылтан ордук сырыттылар. Ол сылдьан кыыстара оҕолонон кэбистэ. Кирилэ бастаан сөбүлээбэккэ, кыыһын " устугас киһиттэн булбуккун сэлээрчэх!" - диэн ыыстыыр этэ. Онтон " хаайыылаах " диэбитигэр Ааныс тулуйбатаҕа.
" Ньукуус буруйа суоҕа биллибит. Суут иккиһин буолан Дьэримиэй диэн баай киһи бэйэтэ түбэспит " - диэбитэ.
Ааныстаах Ньукуус уоллара сэттис ыйын туолла. Үүт үкчү эһэтэ Кирилэҕэ майгынныыр. Уолчаан эһэтин көрө, көрө үөрэр ол аайы Кирилэ ымманыйан таптаары көтөхтөҕүнэ Ааныс төттөрү харбаан ылан хоско киирэн хаалар. Оҕотунан көөчүктээн Ньукууһун кытта холбоһоллорун, көҥүллүүрүгэр иэҕэ тарда сатыыра дуу, эбэтэр төрүү илик оҕону үөхпүтүгэр эбитэ дуу?…туох билиэй.
Ньукуус аны таптыыр Ааныһын уонна, оҕотун көрүөх баҕатыгар кэлэр. Кэлэригэр үөрэ көтө кэлэр, онтон төттөрү барара баар. Санаата түһэн айанныыр, арай ата төттөрү дойдулуурун билэн ахсыма киирэн айаҕын таттаран иһэр.
Ньукуус икки баай иирсээннэригэр, куоракка тиэстибитэ. Ол сылдьан ону - маны атыылыыр баһаарга сырыттаҕына, арай билэр баҕайы
" Миэхэ эн эрэ наадаҥ суох! Мин буруйум суоҕа дакаастанна " диир Ньукуус.
Ньукуус бүгүн эмиэ атынан Маача диэки айаннаан иһэр. Түөрт атаҕар элэмэстэрдээх сүүһүгэр туоһахталаах, тураҕас сылгы ыраах айаҥҥа барымаары кээдэйдээн, төттөрү эргиллэ сатыыр. Ньукуус тэһиинин күүскэ илгиэлээбитигэр тимир амаҕаччы айаҕар батарыта кииртэлиир. Ат төбөтүн буккуйан,уостуганын ытыран дьирэччи тэбинэн турунан кэбистэ. Ньукуус аттан түһэн талах лабаатын быһынна. Уонна атын миинэн баран, талаҕынан куһурхаталаата. Ат сөбүлээбэтэхтии өгдөҥөлөөн өрүтэ тэбиэлиэн баҕаран баран, самыыта, өрөҕөтө уот аһыйан иннин диэки дьүккүйдэ.
Ньукуус билигин оҕотун кытта тапталлаах Ааныһын көрсүөҕэ. Хаһааҥы диэри түптээн олорбокко, маннык сылдьарын санаан үөһээ тыынар.
Түөртүүр ыам саҕана тиийэн, түөкүн киһи курдук үөмэн - чүөмэн үктэнэн Ааныһын ыҥырда. Оҕотун көтөҕөн уураан сыллаан дуоһуйда. Биир чаас курдук дьонун көрсөн дьоллонон, төттөрү бараары турар. Кистии баайбыт ата ыксаппыттыы ыҥыранар.
– Хаарыаны эһигини кытта, бииргэ буолбут киһи баар ини - диэн Ньукуус бараары туран эттэ.
– Бииргэ буол биһигини кытта, күтүөт буол ситэри. Оҕолоон бүтэн ыраатан бараҥҥын ! - диэбитинэн, истэн турбут Кирилэ тахсан кэллэ.
Ньукуустаах Ааныс өйдөөбөтөхтүү бэйэ бэйэлэрин көрүстүлэр.
Кирилэ кэлэн сиэнин ылаары илиитин ууммутугар, биирэ түҥнэри хайыһар бэйэтэ, эһэтигэр көтөхтөрдө. Ааныс да утарбата.
– Аҕаа ити аата туох диэтигиний? - Ааныс сэрэммиттии ыйытар.
– Туох диэхпиний. Барыаҕыҥ дьиэҕэ.
– Оттон бу Ньукуус?
– Барыстын хонор буоллаҕа дии. Бачча ыраах кэлэн баран.
– Хонор эрэ дуо? - Ааныс үрүт үөһэ ыйыппытыттан кыбыһынна.
– Оо дьэ бу да кыыс. Оттон күтүөттээбитэ ырааппыт дии. Хайдах түөкүн киһи курдук сылдьыаҕай. Чэ бардыбыт - Кирилэ сиэнин көтөҕөн ыллык устун барда.
Ааныстаах Ньукуус үөрэн имнэнсэн кэбистилэр.
Ньукуус дьэ киһилии хонон - өрөөн дуоһуйан, төннөн иһэр. Билигин дьонун кытта уора - көстө көрсүбэт. Киһи сиэринэн кыыстарын биэрдилэр. Кэпсэтии быһыытынан туспа, балаҕан тутуох буоллулар. Ама таптыыр кэргэҥҥин, оҕоҕун кытта бииргэ олорортон, туох үчүгэй баар үһүө. Онон Ньукуус ис иһиттэн санаата көнөн, ыллаан киҥинэйэн иһэр. Бу атын Тоһукка баайга биэрэн баран, хамнаһын аахсан баран, төттөрү барыахтаах. Ата төттөрү барарын билэн , айаҕын таттаран иһэр. Сиэлэн тамаһыйыан, туос бөтөрөҥүнэн түһүөн баҕарталыыр. Хаһаайына айаҕын тартаҕына, төбөтүн буккуйар. Тэһиинин ыытта да, иннин хоту ыстанан кэбиһиэн баҕарар.
Арай Ньукуус кэлэрин барарын Дьэримиэй баай билбит буолан, иэстэһиэн баҕарар. Суукка баайын аҥарын куппут, эбиитин бэйэтэ хаайыыга бара сыспыт буолан Ньукууска таала кырыыламмыт.
" Тоһуйан туран ытан да кэбистэххэ, ким да кинини ирдэһиэ суоҕа!" дии саныыр. Манаан олорон бэрдээнин имэрийбэхтиир.
Ньукуус киҥинэйэн ыллыы ,ыллыы айаннаан иһэр. Ата эмиэ дьиэлээн иһэрин билэн, харса суох иннин диэки дьүккүйэр.Сэкэйэрин быыһыгар, дьоруолаан ылар. Хантаччы тутта сылдьар буолан сиэлэ бураллан, уол иэдэһигэр охсуллар. Суолга туора иэһэрдии харыйа мас охтубут. " Чуолаан тыалга эмэҕирбит куруҥ мас охтор этэ" - Ньукуус чэгиэн мас охтубутун, дьиктиргии санаата. Бэҕэһээ эрэ манан ааспыта. Харыйа лабаалара адаарыйан аттаах киһи ааһыа суох. Уол өйдөөн көрбүтэ, титириктэри, ыарҕалары, кытыаннары кэрдэн тумнар ыллык оҥорбуттар. Ол ыллыгынан баран эрдэҕинэ, саа тыаһа өрө хабылла түстэ. Буулдьа атаҕын аттынан түһэн, ат ойоҕоһун тоҕу ытан кэбистэ. Ат хойуостанан мөхсөрүгэр уол туора эһилиннэ, сымнаҕас муохха түһэн хата туох да буолбата. Ат хаанынан оҕуолаан, аҕыйахта тэбиэлэнэн налыс гынна. Ньукуус чинчийэн айа гына иитиллибит эргэ сааны булла. Уонна мас кэрдибит сүгэлэрин умнубуттарын ылла. Ат ыҥыырын устан сүкпүтүнэн, сатыы барарыгар тиийдэ. Билигин
Ата суох ыҥыыр сүгэн кэлбитин көрөн, Тоһукка баай уолаттара күлүү гыннылар.
" Бэйэтэ ат буолан кэлбит!"
" Үүҥҥүн аҕал эрэ. Тррр.труу айааһыахха !" дэһэн алларастаһаллар.
Ньукуус Тоһуккаҕа кэпсээбитигэр кыыһыран баргыйа түспэтэ. Төттөрүтүн сонньуйбут курдук буолла.
– Эн бэйэҥ ким айа ииппитэ буолуо дии саныыгын нохоо!? - Ньукуустан ыйытар.
– Биллэн турар Дьэримиэй миэхэ өстүйэн ини.
– Сөбө бороҕон! Кини, кини үлэтэ. Силлибэт сириттэн ылар болдьосто. Бу сырыыга хаайыы харахтыам. Уон оччонон төлөтүөм ! - Тоһукка Ньукуус өлө сыспытыгар кыһаммат. Атын хас да бүк төлөтөрүн, Дьэримиэйи хаайыыга ыытарын саныыр. Төттөрүтүн санаата көммүт курдук буолбут.
– Ону хайдах билиэххитий аҕаа?! - уола ыйытар.
– Саатыттан, сүгэтиттэн! Хата бу илээтиҥ өйдөөҕүн өйдөөх, ыҥыыры, сааны, сүгэни барытын сүгэн аҕалбыт. Суукка наада буолуо.Чэ бу уолга өл хаптара түһүҥ. Аттары, сааны сэби бэлэмнээҥ уонна бардыбыт. Дьэримиэй айатын көрө кэлиэҕэ ! - Тоһукка баргыытыыр.
– Дьэримиэй бэйэтэ буолбакка, кими эрэ наймылаһан ииттэриэн сөп ини аҕаа! - алаа харахтаах уола өйдөөҕү эппиттии аҕатын диэки мылах гынар.
– Бу уол акаарыта сүрүн! Кими да ыыттын буруйа Дьэримиэй. " Бил баһыттан сытыйар !"
Тоһукка Дьэримиэйи билиннэрбитэ. Кини үлэһитин өлөрө сатаабыт, сылгытын өлөрбүт диэн суутунан куттаан, сылгытын үөрүн аҥарын охсон ылбыта.
Ньукуус ойохтонон, оҕолонон туспа көһөр буолбутун тойонугар эппитэ, онуоха Тоһукка биир саҥа айааһаммыт соноҕоһу бэлэхтээбитэ. Биир да бас билэр ыта да суох уолга ,бу улахан үөрүү этэ.
Ааныс Ньукууһу барда да кэлиэ диэн күүппүтэ да ,кэллэр кэлбэтэҕэ. Тахсан суолга сэмээр кэтэһэрэ.
– Хайа бу күтүөппүт ханна сүттэ. Били Тоһукка баай үлэһитин ыыппата эбитэ дуу - Кирилэ мунаарар.
– Аҕаа ити Ньукуус кэлэригэр сатыы кэлиэхтээх…били илдьэ сылдьар ата ол баай киһи гиэнэ - Ааныс үөһээ тыынар.
– Аттаах киһи кэлэн иһээр - уоллара сүүрэн киирэн этэр.
– Атын киһи ини сатыы кэлэр диэбитэ дии - диир аҕалара. Ааныс сүүрэн тахсан көрбүтэ Ньукуус эбит.
– Ньукуус бу эн атыҥ дуо? - уоллара ыйыта тоһуйар.
– Миэнэ ,миэнэ - Ньукуус балаҕанҥа киирэн ахтыбычча оҕотун көтөхпөхтүүр.
Кирилэ эмиэ сиэнигэр убанан, сиэнин көтөххө үөрэттэ. " Сиэниҥ туттара - хаптара уонна эмиийин эмэн чомурҕатара, эн хамсаҕын соппойоруҥ курдук, онно тиийэ эйиэхэ майгынныыр, уоһа чорбойон " диир эбээтэ. Ол аайы Кирилэ сиэнин ымманыйа таптыыр. Оҕо " ээ..э" диэтэҕинэ Кирилэ " эһээ" диэтэ диир. Ону уоллара " баҕар эбээ " диэбитэ буолуо диэн күлэр. " Бар маскын мастаа" диир уолугар Кирилэ.
Ньукуус урукку олоҕун ,куһаҕан түүлү түһээн ааспыт курдук санаабакка гына сатыыр. Билигин кинилэр саҥа балаҕан туттан олороллор. Дьоннорун кытта кыттыһан, сүөһүлэрин, сылгыларын элбэтэр санаалаахтар.
Таптыыр кэргэннээх, оҕолоох буолартан ама туох үчүгэй дьол баар үһүө.Эрдэ кинини баайдар " нохоо! " диэн аатынан да ааттаабакка, күргүйдээн - көбүөлээн ыҥырар буоллахтарына , билигин кинини " доҕоор", " аҕаа" диэн истиҥник ыҥыраллар.
Ньукуус олоҕо көммүтүгэр, кимиэхэ да махтаныан булбат. Үрдүк мэҥэ халлааҥҥа, күҥҥэ илиитин ууммахтаан, уус тыл диэн суох да буоллар " ээ һэ һээй !" - диэмэхтиир. " Бэйи дьонум күүппүттэрэ буолуо “- диэн дьиэтигэр бараары тиэтэйэр.
Бүттэ.
Ородьумаан
19.04.2025.
Халлаан диэки харбаспыт, үрдүк харыйалар, кыра алааһы эргиччи иилии үүммүттэр. Онон - манан хатыҥнар нуоҕаһан көстөллөр. Үөрүттэн быстыбыт кыыл табаны бөрөлөр, тыа быыһынан эккирэтэ сатаан баран, бу кыра алааска күөйэ көтөн киллэрэн охтордулар. Биир бөрө күөйэ сүүрэн, таба онтон төттөрү ыстанар кэмигэр, иккис бөрө атаҕын такымыгар ардай аһыытынан батары ытырда. Таба соһулла сылдьар бөрөнү кыайбакка, бытаарар кэмигэр үһүс бөрө хабарҕатыгар ыстанна. Охторон түһэрэн тырыта хайыта тыыттылар. Ортолуу сиэн - аһаан чалбарыйан эрдэхтэринэ, аны тыа быыһыттан аарыма хагдаҥ эһэ тахсан кэллэ. Бэлэм эт тэлгэнэ сытарын көрөн, сүүрэн кэлэн сабы баттыы түстэ. Төбөтүн илгистэ , илгистэ эти хадьырыйда. Бөрөлөр баалларыгар, кыһаммат " кырдьаҕас " буолан биэрдэ. Ыҥырыга суох ыалдьыттан абаккаран биир бөрө, кэнниттэн кэлэн ытыран баран төттөрү ыстанар. Эһэ бөрөлөрү эккирэтэн куоттартаан баран эмиэ кэлэн, таба этин сиэмэхтиир. Ол сылдьан биир бөрө аһара чугас кэлбитин баппаҕайынан сырбатта, төкүнүс гыммытыгар сабы баттаан сытан, хабырҕатын хайыта ыстаан кэбистэ. Ытыран баран илгиэлииригэр, бөрө сүнньүн уҥуоҕа " харк!" гынан тыаһаатын кытта налыс гынан хаалла, атаҕын тыыллыы тэптэ. Атын икки бөрө туһа тахсыа суоҕун билэн, хара тыаларыгар түстүлэр.
Суох !Биһиги кэпсээммит бу сиэмэх кыыллар тустарынан буолбакка , икки атахтаах өссө ынырык " сиэмэхтэр" тустарынан.
Эһэ бөрөнү дьууктаан баран, таба этин хадьырыйа сыттаҕына ,тыа быыһыттан саа тыаһаата. Эһэ сиһин булгу ыттаран, тиэрэ күөлэһийэр кэмигэр иккиһин хатылаан эпсэри ытан кэбистилэр. Эһэ уонна бөрө таба этин былдьаһан, хабыр хапсыһыы бөҕө этилэр. Билигин иккиэн харахтарын өҥүргэһинэн көрөн, түүрүллэн баран сыталлар . Икки атахтаах “адьырҕалар” уотунан уһуурар, сибиньиэһинэн тибиирэр сэбинэн эһэни хаптаччы ытан кэбистилэр.
Бу Уркуускай күбүөрүнэтин хаайыытыттан, күрээбит дьон этилэр. Абдулла диэн багдайбыт улахан киһи. Бытыга арбаччы үүнэн, түөһүн тылыгар тиийбит, хара омук киһитэ. Иккис киһи Эрмак диэн хохол хааннаах, үрдүк уҥуохтаах хатыҥыр киһи. “Уу диэбитэ хаар, хаар диэбитэ уу " тыллаах, мээнэ халлыгыраабыт киһи. Үһүстэрэ Ньукуус диэн сүрбэччэлээх эрэ эдэр уол. Тойонугар Дьэримиэй баайга, сылгыһыттыы сылдьыбыта. Дьэримиэй уолу албыннаан, дьон үөр сылгытын үүрдэрэн аҕалан баран, үҥсүү киирбитигэр, бэйэтэ мэлдьэһэн уолу уган биэрбитэ. Ким да көмүскэһэр кыаҕа суох дьадаҥы уолу, Ньукууһу соҕуруу хаайыыга ыыппыттара. Сыл буолан баран, бу амырыын атастары кытта хаайыыттан күрэһэн, бу сылдьаллар. Тыа быыһынан мээнэ айаннаан, сыралара быстан, аччыктаан иһэн бу тыатааҕыны ыттылар.
Абдулла эһэни сүлбэккэ эрэ, иһин хайытан, быарын хостоон сиикэйдии сиэн барда. Эрмак да хаалсыбата. Сирэйдэрэ барыта хаан буолан, кыыллартан туох да уратыта суох буоллулар. Ньукуус салла көрдө.
– Киһилии сүлэн ,астаан буһаран сиэҕиҥ ! - диэн нууччалыы олуттаҕастык эппитин, истибэтилэр. Оннооҕор куруҥ тииккэ түһэн олорор, суордар өйдөөбөтөхтүү көрөр курдуктар. Уол тыатааҕыны сүллэ, уонна кулуһун оттон үтэн сиэтэ.
Хаайыыттан күрээбиттэр, тыатааҕы этин сиэн - аһаан чалбарыйан баран, эт сүгэн салгыы айаннаатылар.
Саха эдэр уола Ньукуус " хайдах маннык дьону кытта булуста?” диэтэргит. Абдуллалаах Эрмак саха киһитэ тыаҕа үөскээн, суолу ,быыһы - хайаҕаһы билэрэ буолуо диэн кинини талбыттара. Ньукуус бу дьону билбэт да буоллар, көҥүлгэ тахсар эрэ баҕаттан сөбүлэспитэ.
Айаннаабыттара үһүс күнүгэр эттэрэ бүттэ. Аҕыран да барбыта. Баран иһэн икки аттаах киһини көрүстүлэр. Абдулла биирдэстэрин биир биэс кэпсэтиитэ суох, атыттан сууллары тардан түһэрэн баран, быһаҕынан хабырҕатын хайы сотто. Күрүүллэригэр харабыл хаһаагы эмиэ туох эрэ чоппуусканы курдук сүнньүн булгу эрийэн түһэрбитэ. Иккис киһи атын ,Эрмак тэһииниттэн тутан тохтото сатаата. Ата ойоҕоһунан буоларыгар хаһаайына Эрмагы сирэҋгэ тэптэ. Уонна куотан тибилиннэрэ турда.
Эрмак сирэйин имэринэ турдаҕына Абдулла ытыһынан эмиэ сирэйгэ сырбатта.
" Сылаббак!" - диир. Уонна Ньукууска хайыһан. " А ты че стоишь! Смотришь!?" - диир.
" Зачем людей убивать ?! " диэн Ньукуус бу дьону кытта куодарыспытыттан салынна. Маннык эрэ эргийэн тахсыа дии санаабатаҕа.
Көмүсчүттэр дии санаабыттара, көннөрү үлэлии баран иһэр дьон быһыылаахтара. Ындыыламмыт бэрэмэдэйдэригэр таҥастара, уонна кыра ас баара. Ону үссэнэн баран салгыы айаннаатылар. Абдулланы кытта Эрмак аты мэҥэстибиттэр. Ньукуус кэннилэриттэн сатыы хааман иһэр. Маннык айаннаабыттара иккис күнүгэр, саа тыаһа
өрө хабылла түстэ. " Кыылы ыттылар быһыылаах диэн " Ньукуус сүүрэн тиийбитэ. Аттарын тирээн туран чабырҕайга ыппыттар. Эт сиэри миҥэлэрин дьаһайбыттар. Ньукуус сир үрдүгэр, маннык сидьиҥ дьон баарын саҥа биллэ.Сиэн аһаан баран, сүгүөхтэрин сылаарҕаан аҕыйахтыы эти сүктүлэр. Бэрдээҥки саалара буулдьата бүттэ диэн бырахпыттарын, Ньукуус сүгэн кэбистэ.
Ардах түстэҕинэ ханна эдэр уоллара Ньукуус ону маны токкуйдаан, отуу, хахха эҥин оҥорор. " Наада буолуо " диэн сүгэни эмиэ кини ылан сүгэ сылдьар. Бу күннээҕинэн эрэ олорор, амырыын атастара, көрсүбүттэрин барытын өлөрөн - өһөрөн, аһаан сиэн чалбарыйан эрэ иһиэхтэрин баҕараллар.
Ол айаан - быйаан айаннаан иһэн, кыра алааска ойдон олорор ыал балаҕана баарын көрдүлэр. Ыраахтан чуҥнаатылар. Биир быһа холуйан уон аҕыстаах кыыс уонна уончатыттан тахсыбыт уол көстөллөр. Уонна балаҕантан биир орто саастаах киһи таҕыста. Кинилэргэ киирэргэ быһаарыннылар.
" Кэбис баран иһиэххэ, кинээскэ эҥин тыллыахтара" диэн Ньукуус этэн көрбүтүн бырдах дыыгыныырыгар холооботулар. Кини куттанара диэн бу сиэмэхтэр, аны бу дьону суорума суоллуохтара дии саныыр.
Умайар уот куйаас. Ханна эрэ сис нөҥүө, өгөрөҥ ардах түһэн ааста бадахтаах. Этиҥ этэн лүһүгүрээбитэ онтон кустук тахсан, күн уотугар сыдьаайан, араас дьэрэкээн ойууну иэхпит.
Ньукуус от кэбиһэллэригэр көмөлөһө сылдьар. Уон сааһыттан тахсыбыт уоллара, сыарҕалаах атынан кэлэн, Ньукууска от тиэттэрэр. Онтон Ааныс саадьаҕай оҕуһу мииммит. Оҕуска сыарҕа буолбакка көннөрү талаҕынан оҥоһуллубут, адарайга көлүйбүттэр. Ньукуус оҕустаах, акка тиэйдэҕинэ илдьэн кэбиһиилээх окко сүөккүүллэр, ону Кирилэ кэбиһэр. Ньукуус хаайыы ниҥсик сытыттан, тыына быара ыгыллан манна дуоһуйа тыынар. Эбиитин кини Ааныһы ис иһиттэн сөбүлээтэ, кинини кытта мэлдьи оттуу сылдьыан баҕарар курдук. Кыыс уолтан эмиэ хараҕын араарбат.
" Ити дьон суохтара буоллар…" диэн балаҕаҥҥа хаалбыт, амырыын атастарын санаан үөһэ тыынна.
– Ааныс арай биһиги манна отуу оҥостон хоно хааллахпытына? - кыыс оҕуһу миинэн, үөрэн тииһэ кэчигирээн кэлбитигэр эттэ.
– Хоно даа? Тоҕо?
– Ээ мин эйигин ити дьонтон харыстаан эппит быһыым. Бука диэн атыннык өйдөөмө - кыыс уолу көрөн күлэн " һык" гынан ылбыта, онтон били " ыҥырыга суох, ынырык ыалдьыттары" санаан сирэйэ холунна. Тугу да саҥарбакка, от тиэттэрэн баран кэбиһиигэ барда. Ньукуус кэбиһии тулата бугулунан сүөкэммитин көрөн. Кирилэҕэ тиийэн от кыдамаласта.
Кирилэ күлбэт үөрбэт, дьэбин уоһуйа сылдьар. Тоҕо да үөрүөй. " Илэ абааһылар" буулаабыттарын кэннэ.
Оттоон бүтэн дьиэлэригэр кэлбиттэрэ, Абдуллалаах Эрмак ынахтарын астаан сиэн аһаан ырааппыттар. Истэрэ топпут дьон быһыытынан, балаҕан иннигэр дуоһуйан олороллор. " Ис кэллэ…аны билигин таҕыл тарҕаппыт киһи" диэбиттии Эрмак Ааныһы хараҕынан сыгынньахтаабыттыы көрөр.
Кирилэ сүөһүтүн астаабыттарын көрөн тулуйбата. Тоһоҕону харбаан ылан Абдулланы оҕуста, онуоха харытын тоһуйан биэрээт Кирилэни түҥнэри охсон түһэрдэ.
Ньукуус бу дьонтон иһэ буһан көймөстөн сылдьыбыт буолан, эмиэ кыынньан турда. Сүүрэн кэлэн Абдулланы сирэйгэ, быарга охсуталаата да хотуппата. Абдулла уолу эккирэтэ сылдьан, хотуурдуу дайбыыр. Уол хата сылбырҕа буолан,тэйэ сылдьан аһаран биэрэр. Абдулла сылайан барда, Ньукуус иккитэ хаста самахха тэптэ. Онуоха дьэ ыарыыланан, сирэйин мырдыччы тутунна. " Кэбирэх сириҥ манна баар эбит дии!" - диэн уол куота сылдьан өссө иккитэ самахха тэптэ. Онуоха Абдулла ыарыыланан, ахтатын харбанан тоҥхойон турда. Ол кэмҥэ Ньукуус кэнниттэн үрдүгэр хапса түстэ. Уонна моонньун хам кууһан, муомахтаан ыга тарта. Абдулла саҥа айааһана сылдьар соноҕос курдук, мөхсө сатаата да ,Ньукуус тайах үрдүгэр тыҥыраҕынан ыга кытаахтаһан сылдьар ээйтэ курдук, эһиллэн хаалбата. Абдулла хабырҕаланан тыына хаайтаран бобуллаҥнаата. Тыын ыла сатаан бытыктаах иэдэһэ ,уус күөрдүн курдук хапсыҥнаата. Хараҕын тиэрэ - маары көрөөт умса баран түстэ. Ньукуус салгыҥҥа кулахачыйаат тура түстэ.
Эрмак Абдулла куота сылдьар Ньукууһу охсо - кулуу сырыттаҕына, биирдэһэ самахха тэбиэлиирин көрөн, күлэн күһүгүрүү олорбута. Онтон кэнники Абдуллата төрдө эмэҕэрбит баҕананы түөрэ анньыбыттыы умса баран түспүтүн көрөн, сөҕөн да саллан да саҥатыттан матта.
– Барыҥ мантан! Мин эһигини кытта ханна да барбаппын , сылдьыспаппын эһигини кытта ! - диэн Ньукуус нууччалыы бардьыгынаата. Эрмак саҥарбакка төбөтүнэн кэҕиҥниир.
Бу алааска ойдом олорор ыалга, хаайыылаахтар сылдьарга
сананнылар. Сылдьан да " ыар ыалдьыт, нүһэр хоноһо" буолар эрэ санаалаахтара биллэр. Ньукуус " ааһа туруохха дьоҥҥо тыллыахтара" диэн куттаары этэн көрбүтүн, ыт оҕотун ньаҕыйарыгар да холооботулар. Олохторо огдолуйан, муора тобуктарынан, халлаан хабырҕаларынан буолан, кэрээннэриттэн тахсыбыт көрүҥнээхтэр.Саха ыала эбит. Балаҕаннарын өһүөтүгэр төбөлөрүн таарыйа сылдьар, сирэйдэрэ бар бытык буолбут дьон киирбиттэригэр ,дьиэлээхтэр соһуйдулар. Биир эдэр саха уола эрэ бытыга суох. Кини тоҕо түһээтэхтээҕи дьон курдугу кытта сылдьарын сөҕө санаатылар. “Арай көмүсчүттэр сирдьит гынан илдьэ сылдьаллар ини " дии санаатылар. Амырыын ыалдьыттар син хаһааҥыта эрэ ,дьон этибит диэн дорооболоспута буолаат Эрмак, талах олоппос хачыгырыар диэри олордо. Абдулла отой даҕаны биллэрик ороҥҥо тиэрэ түһэн сытынан кэбистэ.
– Хайа диэки баран иһэр дьон буолаҕыт? - аҕалара Кирилэ, Ньукуустан ыйытта.
– Көмүс көрдүү баран иһэн, малыйан төннөн иһэбит - Ньукуус итинник эрэ дииригэр тиийдэ. Кыыстара Ааныс Ньукууһу үөрэтэрдии көрөр.
– Эй йакут. Ыскажи им пускай стол нам накройут !- диир Абдулла.
– Ыалдьыт
таргытын аһатыаххыт дуо? - диэтэ Ньукуус.
Дьиэлээх дьахтар сандалыга арыылаах лэппиэскэ, үөлүллүбүт собо уурда. Чэй кутаттаата.
Оннук баайсан икки хоннулар.
Дьиэлээхтэр сөбүлээбэттэрин биллэрэн бардылар.
– Эһиги хаһан бараҕыт? - Кирилэ билэрдии Ньукуустан ыйытар.
– Билбэтим. Мин отой да сылдьыбакка ааһа турар санаалааҕым. Истибэтэхтэрэ. Эһиги бэйэҕит этэн көрөргүт буоллар - Ньукуус эппитигэр Кирилэ балаҕаҥҥа киирэн, олуттаҕастык нууччалаата.
– Эй дабай хыбатит. Уйдытэ атсуда - диэн холустук этэн кэбистэ.
– Что сказал!? - Абдулла төбөтүн өндөтөр.
– Еще пару дней ночуем - диир Эрмак.
– Пара днэй это ысколько? - диэн Кирилэ этэн көрбүтүн улахаҥҥа уурбатахтыы төттөрү сытынан кэбистилэр.
Ньукуус бу амырыын атастарын кыынньаан, айдааны таһаарбаттарын курдук, бэйэтэ тылланан оттоһо барыста.
Ол сылдьан кыыстара Ааныһы кытта билистэ.
– Ити наһаа кутталлаах дьон дии - диир Ааныс.
– Сөпкө этэҕин. Кутталлаах дьон, бэйэм да саллан бардым. Ааныс эн ханна эрэ баран эрбэккин дуо?
– Хайа тоҕоо? Тоҕо миигин үүрэҕин?
– Суох үүрбэппин. Эйигин ити кыһыл бытыктааҕа, туоҕу эрэ гыныан баҕарар курдук. Мин эн тускар куттанабын.
– Эс мин ханна барыахпыный. Оттон эн миигин көмүскэһиэҥ буоллаҕа дии - кыыс улахаҥҥа уурбатахтыы күлэр.
– Кинилэр иккиэлэр мин соҕотохпун - диир Ньукуус.
Абдулла уҥан сытан баран, өйдөнөн олоро биэрдэ. Күтэр уйатын хаһан, муннун ытыттарбыт ыт курдук төбөтүн илгистэр. Ньукуус ат гынан миинэ сылдьан баран, муомахтаан охторбутугар көпсөккөй буорга сирэйинэн түспүтүгэр, сирэйэ барыта быыл - буор буолбут. Саннын байаатыгар диэри баттаҕа, сэксэгэр арбайбыт бытыга, буор буолан эбии ынырык көрүҥнэммит. Сирэйин хараҕын ньуххайданан, көрбүтэ дьиэлээхтэр ким хотуурдаах, ким саалаах тураллар. Нууччалыы сахалыы үөхсэллэр үүрэллэр. Абдулла турбутугар хохуол ,Эрмак хаһаайынын көрбүт ыт курдук илэ сала түстэ. Таҥаһын тэбээбитэ буолла. Сирэйин эрэ салаабата.
Уонна иккиэн тыа саҕатын диэки хаамса турдулар.
" Дьэ төттөрү кэлэ баҕалаан көрүҥ ! "
" Абыратна придэс, өссө худо будэт! " - диэн кэннилэригэр, кырыктаах саҥалар иһилиннилэр.
Ньукуус бу ыалга өссө уонча күн оттосто. Кини маны һаамай дьоллоох күннэринэн ааҕар. Отууга сытан Ааныс киниттэн ыйыппыта. " Эн ити дьону кытта көмүскэ үлэлээн кэлэн иһэбин дииргин, мин тоҕо эрэ итэҕэйиэх санаам кэлбэт. Ити үлүгэр амырыын дьону кытта хайдах куодарыһыахха сөбүй” - диэбитин. Ньукуус олорбохтуу түһэн баран, туох баарынан кэпсээтэ. Кинини тойоно албыннаан бэйэтин буруйугар, хаайтарбытын. Уонна хаайыыттан ити дьону кытта күрээбитин уонна эбэн эттэ" Мин дойдубар тиийдим да, иккиһин хаайыыга ыытыахтара ,ол иһин дойдулуур санаа суох. Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолла" диэтэ. Онуоха Ааныс уолу аһына санаата.
Бу кэпсэтиини Ааныс быраата истэн дьонугар кэпсээбит.
Биир үтүө күн Ньукууһу күһүүр отторун тиэттэрэ ыыттылар.
– Хотуой! Ити хаайыыттан күрээбит уол эбит дии?
– Кини балыырга түбэспит аҕаа. Тойоно сылгы уоран баран, Ньукууһу балыйбыт. Көннөрү
соругун толорон үөр сылгыны үүрэн аҕалбыт. Тойонум сылгыта дии санаатаҕа .– Дьэ билбэтим, туоҕу баҕар кэпсиэн син. Дойдулаатын!
– Отум үлэтэ бүттэ диэ. Уонна аҕаа кини тулаайах…" дойдубар тиийдэхпинэ миигин иккиһин хаайыыга ыытыахтара " диэн куттанар.
– Мин кинини манна олордубаппын! “Хайыылааҕы хорҕоппуккун!” - диэн бэйэбин буруйга тардыахтара! - диэтэ Кирилэ. Аанчык хоһугар киирэн ытыы сытта. Быраата эдьийин аһынан эмиэ хараҕа ууланна. Дьонугар кэпсээбититтэн кэмсиннэ.
**
Сарсыныгар дьиэлээх Кирилэ онон - манан эргиппэккэ эттэ.
– Ол өйүөҕүн бэлэмнээтибит. Дойдулуур буоллаҕыҥ дии - диэтэ.
Ньукуус эмискэччитэ бэрдиттэн, саҥатыттан матта, уку - сакы туттан айан суолун диэки хаама турда.
Сотору кэнниттэн " Ньукуус " диэбитинэн Ааныс сүүрэн кэллэ. Хараҕын уута иэдэһинэн сүүрэр. Иккиэн куустуһа түстүлэр.
– Мин эйигин ыытыахпын баҕарбаппын! Эбэтэр барсабын эйигин кытта - кыыс уол илиитин ыга тутар.
– Оо сэгэрим. Мин эйигин ханна илдьэ барыахпыный? Бэйэм баһым баппакка сылдьан. Саатар дьиэлээҕим буоллар. Дьэ кыһалҕа да буолар эбит… - Ньукуус кыыһы кууһан айманар тыллары эттэ.
Ньукуустаах Ааныс ыга куустуһан турдахтарына, аҕата кэлэн Ааныһы сарылаппытынан, тиэрэ тардан илдьэ барда.
Ньукуус тус хоту диэки хаама турда. Барбахтыы түһээт биир хатыҥ охтубутугар олордо. Хатыҥ туоһун хастыы тардан, ону мускуйа олордо. Ийэтиттэн арааран эрэр оҕолорунуу, Ааныс ытыы, ытыы илиитин ууммахтыырын, уонна сайыспыт уулаах харахтарын санаан уйадыйда. Хараҕын уута туоска " топ… топ" гына таммалыыр.
Кинини дойдутугар ким да, сылаастык саҥарбатах уола, маны уйаннык ылынна.
Кини Ааныс дьонугар туох баар күүспүнэн көмөлөһүөм, бэйэбин сөбүлэтиэм диэн харса суох үлэлиирэ.
Эмискэ маннык буолан тахсыа диэн санаабакка сылдьыбыт эбит. " Бииринэн тоҕо билбэт киһилэрин олордуохтаахтарай " дии санаата.
Икки күн айаннаан төрөөбүт түөлбэтигэр тиийэн кэллэ. Онно - манна өҥөҥнүү сылдьан баран, тастыҥ убайын ааҕар киирэргэ сананна.
– Һок сиэ! Бу киһибит хантан күөрэйдиҥ? - убайа саҥа аллайа тоһуйда.
– Хантан буолуой хаайыыттан буоллаҕа!
– Саҥа баран иһэн дуо? Хаайыыларын хайы көтөн таҕыстыҥ дуу?! - эҕэлээхтик тыллаһар.
– Оннук курдук. Мин буруйум суох ! Дьэримиэй баай бэйэтэ дьон сылгытын уоран баран миигин уган биэрбитэ. Хаайыыга иккиһин ыытар түгэнигэр, мин Баһылай Манчаары кэбин кэтиэҕим! - Ньукуус устунан кыйыттан, тымтан киирэн барда. Убайа уолу сирэйэ хараҕа турбутун салла көрдө. Уу ньулдьаҕай уол буолбакка, эр киһи киэбэ киэптэммит. Улааппыт, модьураабыт эбит. Ол иһин убайа арыый сымнаата.
– Өйдүүбүн нокоуу. Дьэримиэйи бары да билэбит.Чэ киир. Манна эйиэхэ арычча үчүгэй сонун баар - диэн уолу чэйдэттилэр.
–Чэ туох сонунуй кэпсээ убаай - Ньукуус тулуйбакка - тэһийбэккэ ыйытта.
– Ол Дьэримиэй баай Тоһукка баай сылгытын үөрүн эйигинэн үүрдэрбитэ, онтон эйигин буруйдаан хаайыыга ыыппыттара. Онтон Тоһукка астымматах. Киниэхэ туох да эбии төлөммөтөх. Онон Тоһукка Дьэримиэйи дьиҥнээхтии буруйун билиннэрэн баран, суутунан “саат куттаран” икки бүк төлөтүөн баҕарар. Онтон тыыннаах кэрэһит эн эрэ бааргын. Ону хаайыыга ыыппыттара. Онтон билигин эн кинини көрүстэххинэ тыыннаах туоһу оҥостон, эн оннугар Дьэримиэйи бэйэтин түбэһиннэриэн син - Убайа эппитигэр Ньукуус дириҥ санааҕа ылларда. Эмиэ да баайдары итэҕэйбэт. Тоһукка суукка арай кыайбатын? Дьэримиэй баай суукка бэрик биэрэн кыайан кэбистэҕинэ. Ньукууһу иккиһин хаайыыга ыытыахтара турдаҕа.
Хаайылаахтар бараннар Кирилэлээх дьэ нам - нум буолан эрдэхтэринэ, биир үтүө күн ааннарын хохуол Эрмак өҥөйөн көрдө.
Дьиэлээхтэр соһуйан саҥа аллайдылар. Ордук ийэлэрэ айманна, өмүрэн өрө татакаланна.
" Бачах татат! Илэ сиэхсиит! Илэ бэйэтинэн. Кыһыл бытык.. Кыһыл бытык ! Куһаҕан биккэ дылы көстүмэ дуу!!"
– Ити баар дии ! Ньукууһу үүрбүтүҥ! Билигин ити дьону бэйэҥ үүртэлээ! - Ааныс аҕатыгар сарылаата.
Ньукуус убайын ааҕар икки хонон баран, Тоһукка баайга барда.
Киирэн истэҕинэ икки уолаттара көрүстүлэр.
– Һок! Хайа бу били сылгыларбытын уорбут уол кэллэ дии ! - диэт үрдүгэр түстүлэр. Биирдэһэ Ньукууһу уолуктаабытын, илиитин эһэ охсоот, харбаан ылан өттүктээн түһэрдэ.
Иккис уол охсуталаабытын, аһартаан биэрэн баран, хатыйан түһэрдэ.– Уоскуйуҥ! Мин буруйдааҕым буоллар ,манна эһиэхэ кэлиэм суоҕа этэ! - диэтэ. Аҕалара Тоһукка тахсан истэн турбут эбит. Уолаттары буойда. Ньукууһу балаҕаҥҥа киллэрдэ. Ыган түүрэн ону - маны сураста.
– Мин буруйа суохпар түбэспит буолан, хаайыыттан күрээн кэллим.
Дьэримиэй баай эһиэхэ оҥорбут буруйун, билиммэтэҕинэ миигин иккиһин хаайыыга ыытыахтара - Ньукуус эппитигэр балаҕан иһэ арычча чуумпурда. Баарыан өрөһөлөммүт, моторуспут уолаттар ,туоҕу эрэ өйдөөбүттүү килиэр - халаар көрөллөр.
Дьиэлэригэр Эрмак киирбитин кэннэ, Кирилэ хоһуттан саатын таһааран, тирээн кэбистэ онуоха биирдэһэ кэбин туонан ааттаста.
Абдулланы тыатааҕы туппутун, кини мунан, эргийэн манна тиийэн кэлбитин быһаарда. Уонна Аанньаах хайа диэки баарын ыйыталаста. Кирилэ өрүскэ киллэрэн көрдөрөн биэрдэ. Хара сыыр үрдүттэн Өлүөнэ эбэккэ нэлэһийэн, мэндээрэн көһүннэ.
" Бу кытылынан сүүрүк таҥнары бара тур! Аанньаах хочо сир, көстөн кэлиэҕэ " диэтэ Кирилэ.
" Эрдэттэн манан барбакка!" дии санаата Эрмак. Хара тыанан айаннаан баран иһэн ,суолларын сүтэрбиттэрэ.
Ол баран иһэн икки эһэ оҕото, иэһэрдии түспүт маска, сыламныы, утуйа олорор этилэр. Абдулла баламат санаата батарбакка, санаатыгар тутан ылан сиэтэлиэн баҕарбыта. Умса туттан эһэ оҕолоругар үөмпүтэ, илиитигэр мас ылбыта. Эрмак кэннигэр хаалан, туох буоларын кэтэһэн турбута.
Эрмак өйдөөн көрбүтэ ийэ тыатааҕы, хата Абдуллаҕа бэйэтигэр үөмэн иһэрэ.
Эрмак киһитигэр этэн, сарылаан баран атахха биллэрбитэ. Абдулла хайыһан көрүөн икки ардыгар, ийэ эһэ үрдүгэр ыстаммыта. Сабыта дайбаан, хадьырыйан соҕотохто “курх - харк!” - эрэ гыннаран кэбиспитэ. Сирэйин сөбүлээбэккэ, куйахатын саралаан,
умса тардыбыта. Утуйа олорбут эһэчээннэр, аймалҕантан уһуктан ийэлэрэ " бултуйбутун " кэлэн хаанын салаан, этиттэн тиниктииллэрэ.
Ньукуус Тоһукка баайдыын куолаан, Дьэримиэйи кыайбыттара. Дьэримиэйи бэйэтин буруйдааҕынан ааҕан, хаайбыттара. Эмиэ да бэрик биэрэн хаалыах курдук диэн баар. Эбэтэр кыһалаҥ үлэҕэ ыытыахтара.
Ньукууска сүрүнэ диэн буруйа суоҕа быһаарылынна. Билигин ким эрэ тутан ылан хаайыа диэн, ыарык - баттык гына сылдьыбат. Устунан Тоһукка баайга үлэҕэ киирбитэ.
Киниттэн ат уларсан Маача диэки айанаан, хам түм Ааныһын баран көрсөр.
Дьиэлэригэр киирбэккэ кистээн көрсөллөр. Кэпсэтии быһыытынан, суордуу лоҥкунаттаҕына Ааныс истэн кэлэр. Онон суор диэҥҥэ аахайбат бэйэтэ кыыс, кини саҥатын эрэ күүтэр курдук. Ардыгар тыаҕа сүүрэн тахсыбыта дьиҥнээх суор куруҥ маска олорор буолар.
– Ньукуус аныгыскыга кэллэххинэ туох эмит, атын көтөр саҥатын үтүктэриҥ буоллар. Миигин ыҥыраргар. Суор саҥатын истэн кэллэхпинэ ардыгар, дьиҥнээх суор сохсоллон олорор буолар.
– Оттон туоһунан ойдуо оҥостон, кулааһай саҥатынан ыҥырдахпына?
– Кэбиис ону истэн аҕам саалаах кэлиэ - диэбитигэр күлүстүлэр.
Биир толору күнү мэлдьи айаннаан ,кэлэр уолу кыыс көрөн аһынар.
– Ньукуус эн маннык сылдьан сылайбаккын дуо? Бачча ыраахха.
– Хайыах
пытый…эйигин көрүөх баҕам баһыйар. Ааныс мин мэлдьи эйигин түһүүбүн, иккиэн холбоспуппут ыал буолбуппут - диэн кэпсиир уол.
– Баара суоҕа сыччах түүл эрэ буоллаҕаа - кыыс уол түөһүгэр төбөтүн уурар. Биирэ аҕата уолу сөбүлээбэт, иккиһэ кыыһы күрэтэн да илтэҕинэ дьиэтэ да суох, ол иһин санаарҕаан куустуһан турдулар.
Оннук сылтан ордук сырыттылар. Ол сылдьан кыыстара оҕолонон кэбистэ. Кирилэ бастаан сөбүлээбэккэ, кыыһын " устугас киһиттэн булбуккун сэлээрчэх!" - диэн ыыстыыр этэ. Онтон " хаайыылаах " диэбитигэр Ааныс тулуйбатаҕа.
" Ньукуус буруйа суоҕа биллибит. Суут иккиһин буолан Дьэримиэй диэн баай киһи бэйэтэ түбэспит " - диэбитэ.
Ааныстаах Ньукуус уоллара сэттис ыйын туолла.
Үүт үкчү эһэтэ Кирилэҕэ майгынныыр. Уолчаан эһэтин көрө, көрө үөрэр ол аайы Кирилэ ымманыйан таптаары көтөхтөҕүнэ Ааныс төттөрү харбаан ылан хоско киирэн хаалар.
Оҕотунан көөчүктээн Ньукууһун кытта холбоһоллорун, көҥүллүүрүгэр иэҕэ тарда сатыыра дуу, эбэтэр төрүү илик оҕону үөхпүтүгэр эбитэ дуу?…туох билиэй.
Ньукуус аны таптыыр Ааныһын уонна, оҕотун көрүөх баҕатыгар кэлэр.
Кэлэригэр үөрэ көтө кэлэр, онтон төттөрү барара баар. Санаата түһэн айанныыр, арай ата төттөрү дойдулуурун билэн ахсыма киирэн айаҕын таттаран иһэр.
Ньукуус икки баай иирсээннэригэр, куоракка тиэстибитэ. Ол сылдьан ону - маны атыылыыр баһаарга сырыттаҕына, арай билэр баҕайы
киһитэ турар. Онтон аахайбакка ааһа турбута. Онтон кэнниттэн ким эрэ санныга охсубутугар, хайыспыта Эрмак турар. Ырбайбыт. Баттаҕын кырыттаран, бытыгын хоруммута ,отой уларыйан эдэригэр түспүт курдук буолбут.Күө - дьаа буолан ону маны кэпсэттилэр. Эрмак болуоттаах дьоҥҥо түбэһэн, устан кэлсибит. Абдулла сиэмэх, сиэмэҕэ өтөн, бэйэтин курдук адьырҕаҕа түбэһэн былдьаммыт.
Эрмак аатын уларытан манна , уутааҕар чуумпутук, оттооҕор намыһахтык туттан, ээр - сэмээр саһан кэриэтэ сылдьар. " Эн миигин көрбөтөҕүҥ, миигин билбэккин !" диир Ньукууска.
" Миэхэ эн эрэ наадаҥ суох! Мин буруйум суоҕа дакаастанна " диир Ньукуус.
Ньукуус бүгүн эмиэ атынан Маача диэки айаннаан иһэр. Түөрт атаҕар элэмэстэрдээх сүүһүгэр туоһахталаах, тураҕас сылгы ыраах айаҥҥа барымаары кээдэйдээн, төттөрү эргиллэ сатыыр. Ньукуус тэһиинин күүскэ илгиэлээбитигэр тимир амаҕаччы айаҕар батарыта кииртэлиир. Ат төбөтүн буккуйан,уостуганын ытыран дьирэччи тэбинэн турунан кэбистэ. Ньукуус аттан түһэн талах лабаатын быһынна. Уонна атын миинэн баран, талаҕынан куһурхаталаата. Ат сөбүлээбэтэхтии өгдөҥөлөөн өрүтэ тэбиэлиэн баҕаран баран, самыыта, өрөҕөтө уот аһыйан иннин диэки дьүккүйдэ.
Ньукуус билигин оҕотун кытта тапталлаах Ааныһын көрсүөҕэ. Хаһааҥы диэри түптээн олорбокко, маннык сылдьарын санаан үөһээ тыынар.
Түөртүүр ыам саҕана тиийэн, түөкүн киһи курдук үөмэн - чүөмэн үктэнэн Ааныһын ыҥырда.
Оҕотун көтөҕөн уураан сыллаан дуоһуйда.
Биир чаас курдук дьонун көрсөн дьоллонон, төттөрү бараары турар. Кистии баайбыт ата ыксаппыттыы ыҥыранар.
– Хаарыаны эһигини кытта, бииргэ буолбут киһи баар ини - диэн Ньукуус бараары туран эттэ.
– Бииргэ буол биһигини кытта, күтүөт буол ситэри. Оҕолоон бүтэн ыраатан бараҥҥын ! - диэбитинэн, истэн турбут Кирилэ тахсан кэллэ.
Ньукуустаах Ааныс өйдөөбөтөхтүү бэйэ бэйэлэрин көрүстүлэр.
Кирилэ кэлэн сиэнин ылаары илиитин ууммутугар, биирэ түҥнэри хайыһар бэйэтэ, эһэтигэр көтөхтөрдө. Ааныс да утарбата.
– Аҕаа ити аата туох диэтигиний? - Ааныс сэрэммиттии ыйытар.
– Туох диэхпиний. Барыаҕыҥ дьиэҕэ.
– Оттон бу Ньукуус?
– Барыстын хонор буоллаҕа дии. Бачча ыраах кэлэн баран.
– Хонор эрэ дуо? - Ааныс үрүт үөһэ ыйыппытыттан кыбыһынна.
– Оо дьэ бу да кыыс. Оттон күтүөттээбитэ ырааппыт дии. Хайдах түөкүн киһи курдук сылдьыаҕай. Чэ бардыбыт - Кирилэ сиэнин көтөҕөн ыллык устун барда.
Ааныстаах Ньукуус үөрэн имнэнсэн кэбистилэр.
Ньукуус дьэ киһилии хонон - өрөөн дуоһуйан, төннөн иһэр. Билигин дьонун кытта уора - көстө көрсүбэт. Киһи сиэринэн кыыстарын биэрдилэр. Кэпсэтии быһыытынан туспа, балаҕан тутуох буоллулар. Ама таптыыр кэргэҥҥин, оҕоҕун кытта бииргэ олорортон, туох үчүгэй баар үһүө. Онон Ньукуус ис иһиттэн санаата көнөн, ыллаан киҥинэйэн иһэр. Бу атын Тоһукка баайга биэрэн баран, хамнаһын аахсан баран, төттөрү барыахтаах. Ата төттөрү барарын билэн , айаҕын таттаран иһэр. Сиэлэн тамаһыйыан, туос бөтөрөҥүнэн түһүөн баҕарталыыр. Хаһаайына айаҕын тартаҕына, төбөтүн буккуйар. Тэһиинин ыытта да, иннин хоту ыстанан кэбиһиэн баҕарар.
Арай Ньукуус кэлэрин барарын Дьэримиэй баай билбит буолан, иэстэһиэн баҕарар. Суукка баайын аҥарын куппут, эбиитин бэйэтэ хаайыыга бара сыспыт буолан Ньукууска таала кырыыламмыт.
" Тоһуйан туран ытан да кэбистэххэ, ким да кинини ирдэһиэ суоҕа!" дии саныыр. Манаан олорон бэрдээнин имэрийбэхтиир.
Ньукуус киҥинэйэн ыллыы ,ыллыы айаннаан иһэр. Ата эмиэ дьиэлээн иһэрин билэн, харса суох иннин диэки дьүккүйэр.Сэкэйэрин быыһыгар, дьоруолаан ылар. Хантаччы тутта сылдьар буолан сиэлэ бураллан, уол иэдэһигэр охсуллар. Суолга туора иэһэрдии харыйа мас охтубут. " Чуолаан тыалга эмэҕирбит куруҥ мас охтор этэ" - Ньукуус чэгиэн мас охтубутун, дьиктиргии санаата. Бэҕэһээ эрэ манан ааспыта. Харыйа лабаалара адаарыйан аттаах киһи ааһыа суох. Уол өйдөөн көрбүтэ, титириктэри, ыарҕалары, кытыаннары кэрдэн тумнар ыллык оҥорбуттар. Ол ыллыгынан баран эрдэҕинэ, саа тыаһа өрө хабылла түстэ. Буулдьа атаҕын аттынан түһэн, ат ойоҕоһун тоҕу ытан кэбистэ. Ат хойуостанан мөхсөрүгэр уол туора эһилиннэ, сымнаҕас муохха түһэн хата туох да буолбата. Ат хаанынан оҕуолаан, аҕыйахта тэбиэлэнэн налыс гынна.
аҕай ыллыы - туойа айаннаан иһэн, ким эрэ ииппит айатыгар түбэһэн, туос сатыы хааллаҕа.Ньукуус чинчийэн айа гына иитиллибит эргэ сааны булла. Уонна мас кэрдибит сүгэлэрин умнубуттарын ылла.
Ат ыҥыырын устан сүкпүтүнэн, сатыы барарыгар тиийдэ. Билигин
Бу Дьэримиэй баай суукка хотторон, уолга өстүйэн гыммыт буолуон син диэн уол сэрэйэ саныыр.
Ата суох ыҥыыр сүгэн кэлбитин көрөн, Тоһукка баай уолаттара күлүү гыннылар.
" Бэйэтэ ат буолан кэлбит!"
" Үүҥҥүн аҕал эрэ. Тррр.труу айааһыахха !" дэһэн алларастаһаллар.
Ньукуус Тоһуккаҕа кэпсээбитигэр кыыһыран баргыйа түспэтэ. Төттөрүтүн сонньуйбут курдук буолла.
– Эн бэйэҥ ким айа ииппитэ буолуо дии саныыгын нохоо!? - Ньукуустан ыйытар.
– Биллэн турар Дьэримиэй миэхэ өстүйэн ини.
– Сөбө бороҕон! Кини, кини үлэтэ. Силлибэт сириттэн ылар болдьосто. Бу сырыыга хаайыы харахтыам. Уон оччонон төлөтүөм ! - Тоһукка Ньукуус өлө сыспытыгар кыһаммат. Атын хас да бүк төлөтөрүн, Дьэримиэйи хаайыыга ыытарын саныыр. Төттөрүтүн санаата көммүт курдук буолбут.
– Ону хайдах билиэххитий аҕаа?! - уола ыйытар.
– Саатыттан, сүгэтиттэн! Хата бу илээтиҥ өйдөөҕүн өйдөөх, ыҥыыры, сааны, сүгэни барытын сүгэн аҕалбыт. Суукка наада буолуо.Чэ бу уолга өл хаптара түһүҥ. Аттары, сааны сэби бэлэмнээҥ уонна бардыбыт. Дьэримиэй айатын көрө кэлиэҕэ ! - Тоһукка баргыытыыр.
– Дьэримиэй бэйэтэ буолбакка, кими эрэ наймылаһан ииттэриэн сөп ини аҕаа! - алаа харахтаах уола өйдөөҕү эппиттии аҕатын диэки мылах гынар.
– Бу уол акаарыта сүрүн! Кими да ыыттын буруйа Дьэримиэй. " Бил баһыттан сытыйар !"
Тоһукка Дьэримиэйи билиннэрбитэ. Кини үлэһитин өлөрө сатаабыт, сылгытын өлөрбүт диэн суутунан куттаан, сылгытын үөрүн аҥарын охсон ылбыта.
Ньукуус ойохтонон, оҕолонон туспа көһөр буолбутун тойонугар эппитэ, онуоха Тоһукка биир саҥа айааһаммыт соноҕоһу бэлэхтээбитэ.
Биир да бас билэр ыта да суох уолга ,бу улахан үөрүү этэ.
Ааныс Ньукууһу барда да кэлиэ диэн күүппүтэ да ,кэллэр кэлбэтэҕэ. Тахсан суолга сэмээр кэтэһэрэ.
– Хайа бу күтүөппүт ханна сүттэ. Били Тоһукка баай үлэһитин ыыппата эбитэ дуу - Кирилэ мунаарар.
– Аҕаа ити Ньукуус кэлэригэр сатыы кэлиэхтээх…били илдьэ сылдьар ата ол баай киһи гиэнэ - Ааныс үөһээ тыынар.
– Аттаах киһи кэлэн иһээр - уоллара сүүрэн киирэн этэр.
– Атын киһи ини сатыы кэлэр диэбитэ дии - диир аҕалара.
Ааныс сүүрэн тахсан көрбүтэ Ньукуус эбит.
– Ньукуус бу эн атыҥ дуо? - уоллара ыйыта тоһуйар.
– Миэнэ ,миэнэ - Ньукуус балаҕанҥа киирэн ахтыбычча оҕотун көтөхпөхтүүр.
Кирилэ эмиэ сиэнигэр убанан, сиэнин көтөххө үөрэттэ.
" Сиэниҥ туттара - хаптара уонна эмиийин эмэн чомурҕатара, эн хамсаҕын соппойоруҥ курдук, онно тиийэ эйиэхэ майгынныыр, уоһа чорбойон " диир эбээтэ. Ол аайы Кирилэ сиэнин ымманыйа таптыыр.
Оҕо " ээ..э" диэтэҕинэ Кирилэ " эһээ" диэтэ диир. Ону уоллара " баҕар эбээ " диэбитэ буолуо диэн күлэр.
" Бар маскын мастаа" диир уолугар Кирилэ.
Ньукуус урукку олоҕун ,куһаҕан түүлү түһээн ааспыт курдук санаабакка гына сатыыр.
Билигин кинилэр саҥа балаҕан туттан олороллор. Дьоннорун кытта кыттыһан, сүөһүлэрин, сылгыларын элбэтэр санаалаахтар.
Таптыыр кэргэннээх, оҕолоох буолартан ама туох үчүгэй дьол баар үһүө.Эрдэ кинини баайдар " нохоо! " диэн аатынан да ааттаабакка, күргүйдээн - көбүөлээн ыҥырар буоллахтарына , билигин кинини " доҕоор", " аҕаа" диэн истиҥник ыҥыраллар.
Ньукуус олоҕо көммүтүгэр, кимиэхэ да махтаныан булбат. Үрдүк мэҥэ халлааҥҥа, күҥҥэ илиитин ууммахтаан, уус тыл диэн суох да буоллар " ээ һэ һээй !" - диэмэхтиир. " Бэйи дьонум күүппүттэрэ буолуо “- диэн дьиэтигэр бараары тиэтэйэр.
Бүттэ.
Ородьумаан
19.04.2025.