Содержание

• Иккис чааһа
• Үһүс чааһа

БаБа5а Баатыр 30 декабря 2015 08:15

Тимир араас дьиэ тэриллэринэн туолбут 2-тонналаах контейнер иһигэр олорбута үһүс күнэ. Аһыыр аһа баар, иһэр уута бүппүтэ. Хата ону бииргэ үөрэнэр уонна Убайааннааҕы оҕо дьиэтигэр бииргэ олорор доҕотторо бэҕэһээ уу аҕалан араҕас дьүһүннээх медицинскэй көҥдөй эрэһиинэ туруупканы контейнер аанын быыһынан уган уу иһэрдэн абыраабыттара. Контейнер иһэ хараҥа аан быыһынан киирэр күн сардаҥалара эрэ сырдаталлар. Сайын буолан итиитэ бэрт. Атыннык эттэххэ алаадьы буһарар хобордоох үрдүгэр олорор курдук. Ыксаан салгын киирэр сиригэр аан аттыгар кэлэн сытар. Мэнээк сытыахтааҕар аан быыһынан ону-маны көрө сытар ордук курдук. Ол гынан баран утары турар контейнердартан атыны тугу да көрбөт. Контейнердары бэйэ –бэйэлэригэр утары анньыталаан кэбиспиттэр, икки ардыларынан массыына эрэ батар сирин хаалларбыттар. Үс күн манна сытар да, ол тухары биир эрэ массыына кэлэн ааста. Киэһээ утуйуох эрэ иннинэ харабыл оҕонньор кэлэн кэрийэн контейнердар пломбаларын көрөн ааһар. Оччотугар Тимир кирийэн биэрэр. Иллэн да кэмэ элбэх, инньэ гынан Тимир ону маны эргитэ саныыра элбэх. Ордук түүн халлаан сөрүүкүтүйдэҕинэ өйө-санаата тиллэн кэлэр. Аан быыһынан күөх халлааны көрө сытан өйүгэр уруһуйдаҕына:

• Ити күөх халлаан тугэҕэр эбэтэр аннараа өттүгэр туох сытара буолла? Ити көстөр сулустарга туох баара буолла?

Ону барытын билиэн баҕарар. Күннээҕи олоҕуттан тэйиэн баҕарар. Ол гынан баран. бу орто дойдуга олох сокуона сорох дьонно олус кытаанах бысыылаах. Ким эрэ кэмускэ сууланар-кимиэхэ эрэ биир бысыы килиэп кунду.
Бэйэтин толкуйугар, кинини саха ыалын соҕотох мааны уол оҕотун олох охсуута онно-манна тиэртэ. Инникитин кини дьылҕата хайдах, хайа диэки барарын. ким буолуохтааҕын бэйэтэ да билбэт. Онно тэбэтун сынньа да сатаабат. Куннээҕинэн олорор буолбута ыраатта. Бугун эн асыыр асын, таннар танасын. сылаас хонор сирин баар буоллаҕына –эн дьоллооххун! Сарсынныны-сарсынны бысарыа.
Кини манна манна Ньурбатааҕы кэтэр ааллар кэтэр сирдэригэр тасаҕас тасыллар ыскылаатыгар тасар-тиэйэр улэҕэ сылдьар улэсити кытта Ньурба куоратын «кулук « убун тутан олорор хаайыылаахтар кэпсэтэннэр бу контейнер исигэр симиллэн олорор. Ол кимнээхтэрин кини бэйэтэ да билбэт. Ол гынан баран кини тэсэ да оҕотун исин кинилэри кытта ус сылтан ордук бииргэ сырытта. Ис тутулларын, сокуоннарын уонна хайдах дьасаллан олороллорун, куустэрин-кыахтарын бэрткэ билэр. .Бу иннинэ биир ый аннараа эттугэр Красноярскай куоратка кини Дьокуускайтан бииргэ курээн тиийбит «Сема-кулак» диэн уоруйаҕын кытта бииргэ куомуннаспыт, киниэхэ илии-атах буола сылдьыбыт «2+3» диэн уоруйаҕы ( икки солкуобайтан ус солкуобайы онорорун исин итинник ааттаммыт) бу манна Ньурбаҕа уулуссаҕа кэрсэ туспутэ. Бэйэ-бэйэлэрэ кэрсуспуттэриттэн, улаханнык сосуйбуттара.
Киситэ, кинини 14 саастаах оҕону улаханнык эрэ тутан Ньурбаҕа баар соҕотох кунус остолобуой, киэсээ ресторан буолар ас –уэл тэрилтэтигэр ыныран саха киситин эйдэбулун тас эттунэн асатан кундулээбитэ.
Угус кэпсэтии суоҕа, бу дьон « асаҕас айахтаах» кисини сэбулээбэттэр. Хас биир тыл ыйаасыннааҕа, ону Тимир олус бэрткэ билэр. Онон кэпсэтии судургу соҕус буолбута. Кини кылгастык «Сема-кулак» Красноярскайга тутуллубутун кэннэ Грузиянан, Крымынан. Молдавиянан хайдах сылдьыбытын кэпсээбитэ. Билигин бу куорат оҕо дьиэтитэн ыла сутэрбит балтын, Саха сиригэр кэлбитинэн кэрдуу сылдьарын. Онтон сылтаан иккитэ Убайааннааҕы оҕо дьиэтиттэн куруу сылдьыбытын онтуката табыллыбатаҕын, онон Дьокуускай куоратка тиэйиэн баҕарарын эппитэ.
«2+3» Красноярскайга «кулук» экономика биир чэмчэкэтэ. Тимир киситин тоҕо манна Ньурбаҕа сылдьаҕын диэн ыйталаспатаҕа. Красноярскай куоратыгар «авторитеттар» ювелирнай собуоту тутан олороллорун билэрэ.
Кинини Саха сирин алмааса интириэсиргэтэрэ буолуо диэн быса сэрэйбитэ.
_- Дьокуускайга тиийэргин бу олохтоох авторитеттар бысаарыахтара Ону этиэхпит. Онтон бисиги Саха сиригэр интириэспит элбэх. Онон наадыйдахпытына булуохпут. Бу билигин иннигин кэрунэргэр диэн баран уон тысыынча солкуобайы туттаран кэбиспитэ. (Ити ааспыт уйэ 70-с сылларын кэмэ буоллаҕына, билиннинэн 600-700 тысыынча солкуобай).
Ол кэпсэтии сарсынны кунугэр, массыыналаах дьон кэлэн оҕо дьиэтиттэн тиэйэн ылан бу куоратка барыахтаах контейнер исигэр укпуттара.
-Санаарҕаама, куоратка тиийдэххинэ кэрсуэхтэрэ- диэн этэн кэбиспиттэрэ. ..

Ити кураанах тыллар буолбатахтарын Тимир билэр:

• Кэрсуэхтэрэ!- диэбит буоллахтарына. кэрсуэхтээхтэр. Онон Дьокуускай куоракка тиийэбин диэн толкуйдаах,
  бу контейнер исигэр сасан сытар.

Ньурба кэтэр аалларын порда кырата суох порт, манан Миирнэйгэ Ленскэйгэ Иркутскайга уонна Россия сурун куораттарыгар барытыгар кэтэн тиийиэххэ сэп. Атыннык эттэххэ Саха сирин арҕаа эттун барытын хааччыйар. Алмаастаах Миирнэйи кытта сибээстиир, алмаас промышленносын кытта сибээстээх, дойдуга стратегическай суолталаах буолан бэрт тургэнник тутуллубута. Булуу эрус оройуоннарыгар саамай улахан кэтэр аал порда. Миирнэй куорат тутуллуутун хааччыйыыга бу портка саха сиригэр саамай улахан вертолетнай этэрээт тирэнэн олороро. Ол исин кэтэр ааллар кэтэр тыастара сотору-сотору исиллэр.
Амакинскай экспедиция бу манна Ньурбаҕа олохсуйуоҕуттан тэсэ элбэх энин араас омук бу пордунан кэлбитэ –барбыта буолуой? Ким да билбэт.
Ол гынан баран бу сарсыарда биир билбэт эдэр саха уола кэлэн, контейнер ааныгар сыстан туран:

• Кыратык тулуй. Сарсынна дылы грузовой кэтэр аал кэлиэҕэ, . онон ыатыахпыт –диэн солуннаах кэлэн санаатын бэҕэрҕэттэ. Тимир тирээн турар олоҕун биир тугэнэ дьэнкэрэн эрэриттэн эйэ- санаата куусурэн кэллэ. Бу сытан туэрт сыллааҕыта дьылҕа-хаан киниттэн араарбыт, ол саҕана 6 саастаах балтын Лизаны:- Хантан?хайдах булабын?-диэн эй-санаа ыбылы кууста. Дьэ бу кырдьык улаханнык ыарырҕатар тугэнэ. Ханнык тэрилтэттэн. кимтэн ыйытан балтын буларын билбэт уонна киниэхэ санардыы чоройон эрэр 1ҕ саастаах уолга ким бысааран биэрэрин- кини чэмчэкэтэ сатаан бусарбата. Ол барыта куоратка тиийдэҕинэ миэстэтигэр баласыанньаттан кэруллэн бысаарыллыахтаах.
  Итинтэн сиэттэрэн ийэлээх-аҕатын санаан кэллэ. Оо, дьэ дьоллоохтук учугэйдик даҕаны ыал-ыал курдук олорбут эбиттэр! Ийэтин кулбут уэрбут-кэппут сирэйэ санаатыгар бу кэстэн кэлбитигэр хараҕын уута ыгыллан тахсыбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла.

Ийэтэ Саха сирин биир маннайгы балериналарыттан биирдэстэрэ этэ, Посельскаяны кытта бииргэ уэрэнэн кэлэн Саха театрыгар маннайгы балет группатын аспыттара. Балерина, балерина курдук дьиэтигэр-уотугар, улэтигэр барытыгар чэпчэки баҕайытык «лыах» курдук кэтэрэ, атаҕын тэбэтугэр дьыгыйа сылдьара. Тосоҕону ыйыстыбыт курдук кэбус кэнэ унуохтааҕа. Кини санаатыгар, танна-сапта сылдьара да атын дьахталлартан олох туспата. Куруутун кулэ-уэрэ, мичилийэ сылдьара. Дьиэлэригэр ийэлэрэ хара былыттар быыстарыттан тыкпыт кун сырдыгын курдуга, кини баар буолла да барыта кулсуу –салсыы. уэруу-кэтуу буолара. Кинини, балтын Лизаны наар кууса –сыллыы
Кисиргэтэ сылдьара. Оҕолорун музыкаҕа, ырыаҕа уонна пластикаҕа усуйбута. Куну быса дьиэ исэ музыка тыасынан, классическай ырыалар дорҕооннорунан, киси уэйбэтэх пластическай хамсаныыларынан туолара. Куоратка олохтоох сахалартан тэруттээх ыал соҕотох мааны кыыстара этэ.
Аҕата омос кэрдэххэ кытаанах киси курдук кэстубутун исин, оҕолоругар, кэргэнигэр олус учугэй сысыаннааҕа. Бэйэтэ тулаайах хаалан соҕотох улааппыт буолан уолун бэйэҕин кэрунэр буолуохтааххын диэн, дьиэ биир муннугар боксерскай грушаны кытта боксерскай перчаткалар ыйанан турараллара. Аҕалара иллэн буолла да айылҕаҕа тахсаллара, сайынын сэтуэлууллэрэ, кысынын куорат аттыгар тахсан куобахха тусах иитэллэрэ. Айылҕаҕа сылдьан ол бу бысылаанна тубэстэххэ, сулустарынан сирдэтэн, хоту хайысхатын хайдах булулларын, куэс уота оттулларын, хайдах танас куурдулларын барытыгар уэрэтэрэ.
Бэйэтэ улахан дуосунастааҕа. Саха сирин бутуннуутун асынан-танасынан хааччыйа олорор»Холбос»тэрилтэтин директора этэ. Инньэ гынан куорат килбэйэр киинигэр киэн-куон квартираҕа олорбуттара
Ол эмискэччи биир тугэнинэн халлаанна эмискэччи этин этэрин курдук унту охсуллубута.

Тимир. пр. Ленина турар 8-№дззх оскуолаҕа 4-с кылааска уэрэнэрэ. Кылаасыгар отучча оҕоттон биэсэ эрэ саха оҕото этэ. Бары обкомна. правительствоҕа улэлиир улахан дуосунастаах улэситтэр оҕолоро этилэр. Маннайгы кылааска киириигэ. санардыы билсиигэ нуучча оҕолоро атаҕастыы сатаабыттара. Барыларын тэрэппуттэриттэн арааран кылааска киирбиттэригэр Тимир туннук баар сирин аттыгар баар паартаҕа тиийэн олорон уулуссанан дьоннор, массыыналар аасар сирдэрин кэрэ олорбута. Ол олордоҕуна киниттэн быдан урдук уонна бэдэн кэруннээх нуучча уола кэлэн :
-Это мое место –диэн баайсыбытынан барбыта. Тимир о4о эрдэҕиттэн нуучча оҕолорун кытта бииргэ оонньоон улааппыт уонна бэйэтэ нууччалыы олох ыраастык санарар буолан улаханнык толлубакка туран :-Это место, я первый занял. Какое право Вы имеете занять мое место-диэбитин киситэ истибэккэ, кини суумкатын паарталар икки ардыларыгар бырахпыта. Киниэхэ этуэс-батаас биэрбэккэ эрэ урдугэр тусэн туора соспутунан барбыта. Ол уолу батыса сылдьар икки нуучча уолаттара. атастара уонна онно аттыгар мустубут оҕолор ол нуучча уолун кигэ турбуттара.
–Он. что самый крутой из нас. что-ли? Самое лучшее место занял. Его место там на «Камчатке»- дии турбуттара. .Эсэсэн паартатын муннугуттан тутуспута. Нуучча уола

куусэ-уоҕа сурдээҕэ, паарталыын байдыын тасырдьа сосон исэн, куускэ баҕайы искэ охсон быарын доргуппута. Аттыгар баар оҕолор кинини кулэ турбуттара. Тимир маннай сосуччута бэрт буолан олорон биэрбитэ.
Ол кэнниттэн: -Бу миигин сахаҕын эбэтэр кыра, мэлтэх кэруннээҕим исин атаҕастаан эрэллэр- диэн санаа кини эйун –санаатын бобо туппута. Бэйэтэ да эйдээбэккэ хаалбыта, арай эрэ кэрэ туспутэ уолун сирэйэ бу малайан турара, сынааҕа манан баар буолуохтаах диэн баран, аҕата уэрэппит «свинг» диэн охсуутунан биирдэ эрэ охсон, дэйутэн тусэрбитэ. Арай оскуолаҕа кэтэр форматын ыбылы туппут илиилэр муччу барбыттарыгар, илиилэринэн тэбэтун боксердар курдук кэмускэнэрдии туттаат туора ойбута. Ол икки ардыгар уолун кэрбутэ, уолун тыла айаҕыттан тахсан хаалбыт уонна хараҕын туора-маары кэрэн баран муостаҕа кууллаах бурдук быра6ыллыбытын курдук дьиибэ баҕайытык туттан, тиэрэ тусэн сытара. муннутуттан хаана тахсан муостаҕа таммалыы сытара. Кылаас исэ уу –чуумпу буола туспутэ. Тимир эйэ санаата куурбутэ куусуттэн аны ол уол доҕотторугар охто сытар уолу урдунэн атыллаан ойон тиийбитэ, оҕолоро кутталларыттан кэрудуэргэ биирдэ баар буола туспуттэрин бэйэлэрэ да билбэккэ хаалбыттара. Оскуолаҕа улахан айдаан тахсыбыта бысыылааҕа. Ону кини иманнайгы кылаас уэрэнээччитэ тугу эйдуэҕэй?
Ол уолу кытта кылаас мунньаҕар эйэлэсиннэрэн илии тутусуннарбыттара, тэрэппуттэр мунньахтарын кэнниттэн аҕатыттан тасыллыбыта. Ол гынан баран аҕата утуйаары сыттаҕына киирэн тэбэтуттэн имэрийэ-имэрийэ эппитэ:

• Уол оҕоҕо итинник тугэннэр инникитин да баар буолуохтара, ол аайы эн табатык хамсаныахтааххын, бэйэн ааткын тусэн биэрбэт курдук! Оннук тугэннэргэ барытыгар таба сэп тубэсэр субэ суох. Хас сырыы аайы бэйэн сэптээх бысаарыыны ылыахтааххын. Ол эн эйун тасымыттан тутулуктаах. Ити мин этиибин. куруутун эйдуу сырыт-диэн уолун уоскуппута. Ити тугэн кэнниттэн киниэхэ ким да кэлэн атаҕастыы сатаабатаҕа, оннооҕор улахан кылаас оҕолоро киниттэн саллар курдук тутталлара. Бу буолбут тубэлтэ кэпсээн буолан оскуола оҕолоругар тарҕаннаҕа. Бииргэ уэрэнэр оҕолоругар улахан «авторитет» буолбута. Кини тыла ыйаасыннааҕа. Атын кылаас оҕолорун кытта. эн-мин дэсии буоллаҕына. Кини тиийэн бысаарсара. Угус эттэ кини этиитинэн барара. Тимир мантан бэйэтин олоҕор улахан уэрэҕи ылбыта.

Кини тэсэ да ыал соҕотох мааны уол оҕото буолбутун исин. куорат олоҕун сокуона туспата. Бу кэмнэ куорат бэйэтин исигэр кварталларынан тус-тусунан территорияларга хайдан хас биирдии территория тус тусунан кыра оҕолор баандаларыгар бас бэринэн олороро. Ордук «Киин», «Залог», »Сайсар» уонна »Рабочай городок »кыра оҕолорун баандалара биллэллэрэ. Ол баандалар олорор сирдэринэн оҕолор саастарынан хайдысан тус тусунан бэлэхтэргэ хайдысаллара. Тимир кыра эрдэҕинэ тэрэппуттэрэ аҕата «Холбоско» улэлииринэн, кини тэрилтэтин бас билэр дьиэтигэр «Холбос» хонтуоратын аттыгарбаар дьиэҕэ олорбуттара. Инньэ гынан Тимир атастара-доҕотторо «Залогтар» эбэтэр сахалыы эттэххэ «аппа унуоргулар» этилэр. Онон эн атаҕастаммакка сылдьыаххын баҕарар буоллаххына ханнык эрэ оҕо баандатыгар тирэниэххин наада этэ. Тимир олорор сиригэр кини саастыылаахтарыгар «Петя –цыган» диэн басылыктаах оҕо баандата баара. Кини онно киирсэрэ. Суруннээн тутан олорор сирдэрэ «Лена» кинотеатр этэ. Ол быысыгар саасын. кусунун ханкылыыр каток сирэ эмиэ хонтуруолга киирэрэ. .Бу кинотеатры сарсыардаттан, тууннэри куну быса маныыллара. Ордук арыгы исэн итирбит дьон кинилэр сурун «асылыктара» буолара. Сааскы. кусунну каникулларга оройуонтан киирбит оҕолор тубэсэллэрэ. Эмискэччи элбэх буолан тэгуруйээт, о л бу кыра бытархай харчылаахтарын былдьаан ылаат биир-икки балыс балтыларын харабылга хааллараат ысыллан хаалаллара. Биирдэ эмэтэ, милиисийэлэр кэллэхтэринэ даҕаны тугу да булан ылбаттара. Ол итирбит дьонтон халаан ылбыттара. танастара –саптара, сыаналаах маллара уонна да атын туох булбуттара барыта «Петя-цыганна» мунньуллара. Кинилэргэ кэмиттэн кэмигэр улахан уолаттар басылыктара кэлэн барара. Ол барыта эмискэччи сутэрэ уонна харчы буолан кэлэрэ. Оччоҕуна баанда чилиэттэрэ бары туохха эмэтэ тиксэллэрэ.
Ол быысыгар «чужактары» кытта ордук «кииннэри» кытта киирсии буолара. Территория арахсар сирэ протока уонна муоста этэ. Улахан быысаарсыылар улахан уолаттар икки ардыларыгар буолара. Ардыгар биирдэ эмэтэ улахан айдаан таҕыстаҕына дьиэлэри биир гына суурэ сылдьан «суурук» уолаттар буолан олохтоохторго «мобилизация» онороллоро, оччоҕуна турар-турбат барыта охсуса киирэрэ. Онно кинилэр илии –атах буолаллара. Хаан тохтуулаах киирсии протока ортотугар буолара.
Ити кэмнэ аҕатын «Холбос» тэрилтэтин директорынан анаабыттара уонна пр Ленина баар правительство улэситтэригэр аналлаах дьиэҕэ туэрт хостоох квартираны биэрбиттэрэ. Онно кэсэн кэлбиттэрэ. Ол гынан баран Тимир

бэйэтин атастарыттан арахсыбатаҕа, сотору-сотору бэйэтин урукку подьесын уолаттарыгар Витькаҕа уонна Костяҕа тиийэ турара. Онтуката атын эттунэн куэрэйэн тахсыбыта. Биир тугэннэ «Петя-цыган» баайсан турбута. Эн «киин» киситэ тоҕо бисиэхэ кэлэҕин. тугу успуйуэннуугун диэн баайсан турбута. Оҕолор икки аны хайдыспыттара, сорохтор Тимири эйээбуттэрэ. Инньэ гынан тисэҕэр тиийэн Тимир «Петя-цыганы» кытта биир- бииргэ киирсэр тугэннэрэ куэрэйэн тахсыбыта. «Петя-цыган» киниттэн икки сыл аҕа этэ, унуоҕунан да куусунэн быдан басыйара. Онуоха эбии «Петя-цыган» бэйэтин кыаҕар олус эрэнэрэ кэстэ сылдьара. Кини «Тимири» кэсэтэн бэйэтин авторитетын урдэтинэр баҕа санаалаах. Кини аннынан сылдьар уолаттар. кинилэргэ тиксэр харчыларын «Петя-цыган» бэйэтигэр аччарыйарын сэрэйэннэр уонна ити Витька киниттэн куусунэн кыайтарбат буолан толлубат буолан эрэр. Кини тула туспа холбосук уэскээн эрэр. Онтон ити «Тимир» кини киситэ. Онон кини бу «Тимири» кэсэттэҕинэ. кини толкуйунан урукку басылыыр авторитета тэннэн кэлиэхтээх.
Инньэ гынан сайын улэлээбэккэ турар котельнайга киирэн бэйэ-бэйэлэрин кытта охсусар буолбуттара.
Ол исин котельнайга киирээт «Петя-цыган» харса суох Тимиргэ ынан кэлбитэ. Тимир охсусарга олох бэлэм сылдьара. Кыайтарда даҕаны, бу «Петя-цыганы» аны хасан даҕаны эрэ кэрбэтэ чуолкай этэ. Кини киниэхэ «хасаайын» буола тусууэхтээҕэ. Онон кини туох баар эйун-санаатын биир санааҕа тумэн туран. биир охсуунан охтордоҕуна эрэ кыайыахтааҕа. Охсусуу усаатаҕына кинини «Петя-цыган» тулуппата чуолкай этэ. Ол исин Тимир ким урут дайбаабыт ол «тойон»диэн санааттан салайтаран бу ынан исэр «Петя-цыганы» маҕайа тусэн баран сынаахха охсон биир охсуунан охсусуу тумугун бысаарбыта.
Ити тумугэр «улахаттар» бысаарыыларынан Тимир атаса Витька оҕолорго басылык буолбута.
Кэм кэрдии уларыйан испитэ.

Инньэ гынан сайын улэлээбэккэ турар котельнайга киирэн бэйэ-бэйэлэрин кытта охсусар буолбуттара.
Ол исин котельнайга киирээт «Петя-цыган» харса суох Тимиргэ ынан кэлбитэ. Тимир охсусарга олох бэлэм сылдьара. Кыайтарда даҕаны, бу «Петя-цыганы» аны хасан даҕаны эрэ кэрбэтэ чуолкай этэ. Кини киниэхэ «хасаайын» буола тусууэхтээҕэ. Онон кини туох баар эйун-санаатын биир санааҕа тумэн туран. биир охсуунан охтордоҕуна эрэ кыайыахтааҕа. Охсусуу усаатаҕына кинини «Петя-цыган» тулуппата чуолкай этэ. Ол исин Тимир ким урут дайбаабыт ол «тойон»диэн санааттан салайтаран бу ынан исэр «Петя-цыганы» маҕайа тусэн баран сынаахха охсон биир охсуунан охсусуу тумугун бысаарбыта.
«Петя-цыган» иннин диэки хаампытын курдук хааман исэн туохтан эрэ иннибиттии туох да саната суох кэрдиллиби мас курдук тыастаах баҕайытык сирэйинэн таас чох быыллаах муостаҕа сууллан туспутэ. Кумаар кэтэр чуумпута буолбута. Ким даҕаны охсусуу маннык тумуктэниэ диэн санаабакка турбута. Бары истэригэр элбэхтик муччургэннээх сырыыга бииргэ сылдьыбыт уолларын Тимири асына турбуттара. Кини сокууска буолуохтааҕа эрдэттэн биллэр этэ уонна бу тугэнинэн тусанан «Петя-цыган» Витя диэки санаалаах уолаттары биир-биир аллараа тусэттээн. ол кэнниттэн Витя соҕотох хаалбытын кэннэ Витяны бэйэтин аллараа тусэриэхтээхтэрэ. ол курдук кини бэйэтин чугас тулалыыр уолаттарын кытта субэлэспитэ.
«Петя-цыган» тугу да эйдээбэккэ хаалбыта. ,эмискэччи сирэ-халлаана миэстэлэрин атастаса туспуттэрэ. ол курдук котельнай урдэ сууллан эрэр онтон бэйэтэ тулалаан турар уолаттарарыныын халлаан диэки кэтэн эрэллэрэ да, эмискэччи хабыс-харана буола туспутэ. биирдэ эйдэммутэ котельнай аттыгар салгынна тасааран уу исэрдэ олороллоро. Сагыы киирсэр сэниэтэ суоҕа. сап-салыбырас буолан хаалбыт этэ. Инньэ гынан охсусуу тумугэ Тимир тусугар буолбута. Бу тугэн «Петя-цыган» авторитетын тостуута этэ. Итини кытта оҕо баандатыгар тусэр «тусээн» кэнники кэмнэ туолбат буолбута «Петя-цыган» дьылҕатын бысаарбыта.
Ити тумугэр «улахаттар» бысаарыыларынан Тимир атаса Витька оҕолорго басылык буолбута.
Ити тугэн Тимир олоҕор туох да уларыйыыны аҕалбатаҕа. Арай ити бииргэ улааппыт оҕолорун ортотугар авторитета улааппыта, баҕар кини доҕоро Витька тойон буолбутуттан да буолуо. Кини тыла бу оҕолорго эмиэ ыйаасыннаммыта. Ол гынан баран кини олорор сирэ уларыйан уонна иллэн кэмэ суоҕунан, уэрэх тас эттугэр тэрэппуттэрэ такайыыларынан куораттааҕы музыкальнай оскуолаҕа уонна урукку баай кыргыттар уэрэммит дьиэлэригэр Сантаев диэн тренергэ боксаҕа дьарыктанарынан биирдэ эмэтэ иллэнсийдэҕинэ тиийэрэ
Ити кэмнэ куораттааҕы ырыынак Преображенскай танара дьиэтин аттыгар билинни эйдэбулунэн »Эруутун умайар уот» уонна «Урукку куорат « сирин-уотун хабан улэлиирэ. Бу сиргэ туох баар утуэ мал, ас-танас эргийэр киинэ буолан «кулук» эруттэр болҕомтолоро бу ырыынак тула эргийэрэ.
Бу ырыынаҕы «Кииннэр» тутан олорор сирдэрэ этэ, ол гынан баран «Аппа унуоргулартан» бу

ырыынак илии уунуутун эрэ ырааҕар сытара. Атыннык эттэххэ « Туймаада» хочотун биэрэҕин урдунэн бу сытар протоканы туораатын да ырыынакка кэтиллэ тусэҕин. Инньэ гынан ити улугэр «арыылаах» килиэптэн «Аппа унуордар» эмиэ тиксиэхтэрин баҕараллара.
Куорат «кулук» эттун уэсээ араната бэйэ-бэйэлэрин кытта сэннэсэн олорор эбит буоллахтарына. Оҕолор баандаларын тасымынан олох атын сысыан этэ. «Аппа унуордар» ахсаан уонна куус –уох да эттунэн басыйа туталлара. Ол исин кэмиттэн-кэмигэр этэн киирии оносуллара. Ырыынак устун кэрийэ сылдьан атыысыттартан уонна татыыласааччылартан ким хайдах сатабылынанону-маны муччу туттаран ылаллара. Ол тумугэ айдааннаах буолара. Ол аайы «кииннэр» авторитеттара тусэрэ. Ол исин «Кииннэр» «Аппа унуоргуларга» сэннэсуллубутунэн тусээн тэлууллэрэ. Онтон ол тутусуллубатаҕына «аппа унуоргулар» баалларын биллэрэн эмиэ этэн киирэллэрэ. Ол курдук салҕанан бара турара.
Биир тугэннэ Тимири кытта бииргэ уэрэнэр, били кини маннайгы кылааска охсуспут уола, эйиигин кытта «кэпсэтиэхтэрин» баҕараллар диэн ыныран ылбыта. Оскуола кэннигэр тиийбиттэрэ, ус уол кэтэсэн тураллара. Ол ус уолтан сахалара Тимиргэ кэлэн :-Бисиги эн кимнин билэбит. «Аппа унуордары» кытта чугаскын ордук кинилэр басылыктарыгар Витькаҕа сабыдыаллааххын эмиэ истибиппит. Онон эн, бисиги эйэлээхтик олорорбутугар кэпсэтиитэ ыыт диэн этии киллэрэбит- диэн туох да киирии тыла суох биирдэ быса этэн кэбиспитэ. Тимир «Аппа унуордар» ити этиллэр ырыынакка интириэстээхтэрин билэрэ. Онон бу икки куорат сурун оҕолорун баандалара биир эйдэбулгэ кэллэхтэринэ икки эруткэ иккиэннэригэр тусалааҕа кэстэн турара. Ол исин кини ити этиигэ сэпсэбун диэн бэйэтин санаатын эппитэ.

-Чэ. оччоҕуна бисиги этиибитин ылынар буоллахтарына, бисиэхэ кэрсэр бириэмэлэрин уонна миэстэлэрин эттинэр. Ону ити ыныран тасаарбыт уолгар этээр-диэн сахаларын уола Тимиргэ кинилэр туох сыаллаах кэлбиттэрин аҕыйах тылынан бысааран кэбиспитэ.
«Кииннэр» суруннээн ус куустээх оҕо баандаларыттан тураллара. Ярославскайдар, Кировскайдар уонна Мордвойкалар диэн арахсаллара. Кировскайдар суруннээн сынньалан пааркатын, Ярославскайдар куорат киинин барытын «Сайсары», »Волна» рестораннары уонна автовокзалы онтон Мордвойкалар Курашов уулуссатыгар турар 1-гы остолобуойу норуокка «мордвойка» диэн аатынан биллибит пиибэ атыылыыр «точканы» уонна «Якутскай » гостиницаны хонтуруолга ылан, кэрэн олороллоро. Онтон барыларын интириэстэрэ куорат киин ырыынаҕар тумуллэрэ. Кысалҕаттан да буоллар, бары манна куустэрин холбоон куорат киин ырыынаҕын кэрэллэрэ.
Тимир бу уолаттары олус чугастан да буолбатар кинилэри оҕолор кэпсииллэриттэн билэр этэ. Ити саха уола »Ваня-четыре кулака» Ярославскайдар басылыктара. Ити аатын Ваня туэрт лабаатынан, илиитинэн-атахтарынан таба сатаан тусанан охсусарын исин инэрбиттэрэ. Онтон ити «кировскайдарга» Ханаластан тэруттээх баасынай уола «Яшка-сокол» басылык. Тас эттуттэн кэрдэххэ ыраас нууччатыны дьусуннээҕин исин, кини дьаам Соколовтартан тэруттээх буолан сахалыы да. нууччалыы да ыраастык санарара. Онтон ити усус уол «Мойдвойкалар» басылыктара «Коля-кастет». Ити хос аата этэрин курдук куруутун сутуругар кастеты кэтэ сылдьара.
Ол ус баанда басылыктара уолаттара кэлэн Тимири кытта кэпсэппиттэрэ да бу бугунну кэпсэтии мээнэҕэ буолбатаҕын уонна куоратка атын куустэр уэскээн эрэллэрин туосулуура.
Куорат улаатан исэрэ, онон атын оҕолор баандалара уэскээтэлээбиттэрэ. Ол исин куорат территорията санаттан уллэсиллиэн наада этэ.
Инньэ гынан Тимир биэрбит тылын толорор инниттэн урукку олорбут сиригэр Витьканы кытта кэрсэ барбыта. Эрдэ болдьоспут сирдэригэр «Лена» кинотеатрга кэрсубуттэрэ.

Биир дьиэҕэ, кэккэлэсэ квартираларга бииргэ олорбут буолан уонна олох кыра эрдэхтэриттэн эн-мин дэспит буолан бэйэ-бэйэлэрин олус учугэйдик билсэллэрэ. Онон атастыылар олус истинник кэрсубуттэрэ. Онон кэпсэтии боростуойдук биир дьиэ оҕолорун. бырааттыы-убай бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэллэрин курдук кэпсэтии буолбута. Тимир ол курдук онон-манан эргиппэккэ «кииннэр туох этиилээхтэрин туох да уларытыыта суох тиэрдэн биэрбитэ. «Кииннэр « этиилэрин сурун ис хосооно : - Куорат сурун икки оҕолорун баандата биир чэмэххэ холбостохпутуна эрэ уруккутун курдук куорат киин, сурун астаах эттун бутуннуу хонтуруоллаан олоруохпут. Ол табыллыбатаҕына иккиэммитин утуруйуэхтэрин уонна биир-биир ылҕыахтарын сэбун эппиттэрэ. Ити этии кысалҕаттан инникини кэрунуу этэ. Ол курдук Сайсаарга «геологтар бэсуэлэктэрэ» тутуллан «Сайсаардар» куусурэн куораттааҕы сынньалан пааркатыгар этэн киирэллэрэ, уу порда уонна кэтэр ааллар портара тутуллан «рабочай» городоктар «мордвойкалары» кытта киирсэллэрэ угэскэ кубулуйбута. Онтон «кииннэр» «аппа унуордары» кытта эн-мин «дэсэллэрэ « уруккуттан баара.
«Аппа унуордарга» эмиэ уларыйыы тахсан эрэрэ. Ол курдук Покровскайга барар суол кытыытыгар «куораттааҕы дьиэ-уот» тутар комбинат тутуллан, кини тула улахан квартал уэскээбитэ. Олор

куорат аттынааҕы «Петуховканы» урукку аттыкылар дэриэбинэлэрин кытта кыттысан, ити энэр эмиэ биир туспа куустээх оҕолор чэмэхтэрэ уэскээбитэ. Итиннэ эбии ити оҕо бэлэҕун «Петя-цыган» тутан олороро. Онон инникитин утуруйсуу буолара саарбаҕа суоҕа. Ити тас эттунэн Дьокуускайдааҕы государственнай университет улаатан кыаҕын ылан эрэрэ. Ол гынан баран бу манна суруннээн оройуон оҕолоро уэрэнэ киирэллэрэ. Кинилэр тэсэ да ахсаан эттунэн угустэрин исин куоратка куруутун олорбот буоланнар ити кэмнэ улахан оруоллара суоҕа. Тус тусунан оройуоннартан кэлбит буоланнар биир куустээх чэмэхтэрэ суоҕа. Ол исин кинилэри уэрэнэ сылдьар оҕолору баанда оҕолоро биир дохуот киирэр хайысхатынан кэрэллэрэ. Биирдии-иккилии буола сырыттахтарына быса тусэн тутан ылаллара.
Ол исин Витька «кииннэр» этиилэрин суннунэн ылынарын, ол гынан баран бу икки бэлэх холбостоҕуна ким басылык буолара уонна ити сысыаннасыыларга «аппа унуордар» миэстэлэрэ чуолкайа суоҕун ыйбыта уонна «аппа унуордар» бэйэлэрин тасымнарын илдьэ сылдьыахтаахтарын эппитэ. Тимир киниэхэ суктэриллибит сорудаҕын толорбута. Ол тумугэр болдьох быспыт кэмнэригэр
кыраныыссаҕа протокаҕа кунус катокка сиргэ биир эттуттэн «Ваня-четыре кулака», онтон «Аппа унуордартан» Витька кэрсубуттэрэ. Туораттан кэрдэххэ икки олох атастыылар ханкылыы сылдьалларын курдуга, сиэттисэ сылдьан ханкылыы сылдьар дьоннор быыстарынан сылдьан сурун мэккуэрдээх боппуруостарын бысаарсыбыттара. Онтон эйдээн кэрдэххэ, протока икки эттугэр оҕо бэҕэтэ мунньустан турара. Бэйэ-бэйэлэрин кыраҕытык манасаллара. Бэйэлэрин басылыктара бэлиэ биэрдэ даҕаны протокаҕа ойон киирэн дайбасан барарга бэлэм олороллоро. Онон кэстэр кэстуу тынаасыннаах этэ.
Бу ыраас кун ити уэрэ-кэтэ сылдьар сынньалан дьоно эмискэччи охсусуу толоонун ортотугар баар буола тусуэхтэрин сэптээҕэ. оччотугар ким баҕарар эчэйиэн сэбэ. Итинник элбэх киси кыттыылаах охсусуу биирдэ эмэтэ буолара. Улахан айдааннаах буолара. Ол кэнниттэн милиисйэлэр кэлэн хомуйталаан ылаллара. оскуолаларга. тэрэппуттэргэ мунньах бэҕэ буолара. Буруйдаахтары була сатыыллара. былаас бэйэтин куусун кэрдэрэ сатыыра.
Ол исин ити икки уол бэйэлэрин дьонун диэки тахсыбыттарыгар. Бары холкутуйан «Суу» дии туспуттэрэ. Протока икки эттуттэн мунньустан турбут оҕолор бэлэхтэрэ кылгас кэм исигэр суох буолан хаалбыттара. Кэпсэтии хаан тохтуута суох тумуктэммитэ барыларын уэрдубутэ. Маассабай охсусуу буолла да ким эрэ эчэйиэхтээҕэ чуолкай этэ. Баҕар, эн бэйэн буолан хаалыан дии ?
Кинилэр «байыастар» этилэр. Бу кэпсэтиилэр туох ис хосоонноохторун билбэттэр да этэ.
Кэпсэтии икки эттугэр тусалаах буолар гына тумуктэммитэ. Урукку кэпсэтиилэртэн букатын атыннык барбыта. Урукку кэпсэтии ис хосооно «кииннэр» бисиэхэ «аппа унуордарга» тэсэ тусээни биэрэҕит диэн боппуруос тула эргийэрэ. Онтон атын буолбат этэ.
Бу манна Тимир оруола олус улахан этэ. Ити Витьканы кытта кэрсусуэҕуттэн ыла, сысыарааччы, кэпсэтиигэ сысыанаах киси бысыытынан элбэхтик бу басылыктар икки ардыларыгар суурдэ. Кинилэр этиилэригэр бэйэтин санаатын этэн. онтуката дирин ис хосоонннооҕунан бу уолаттар махталларын ылла. Кини этиитэ боростуой этэ. Бэйэ икки ардыгар охсусууну тохтоторго, бары оҕолор чэмэхтэрун «кииннэр» уонна «аппа унуоргулар» тула. биир кииннэ чэмэхтуургэ атыннык эттэххэ куорат урдунэн биир кииннээх оҕолор чэмэхтэрун тэрийэргэ диэн этиитэ бисирэммитэ уонна болҕомтоҕо ылыныллыбыта. Оччотугар Тимир санаатыгар хас биирдии оҕо бэйэтин кварталын исигэр хааттарбакка эрэ, куттаммакка куоратка ханна баҕарар сылдьыахтааҕа.
Маннайгы кэпсэтии тасымынан бэйэ-бэйэни эйэсэргэ диэн сэннэсуу буолбута. Ол гынан баран бысаарыллыбакка хаалбыт боппуруостар эмиэ бааллара. маннайгытынан «политическай» боппуруос ким уопсай куус басылыга буолврыгар. иккисинэн «экономическай» баай –дуол уллэстиитигэр бысаарыллыбатах боппуруостар хаалбыттара. Ол гынан баран тэрээсиннээх оҕолор чэмэхтэрэ тэриллиитигэр улахан хардыы оносуллубута.

Ити кэпсэтии тумугэр «Аппа унуордарга» исинээҕи биир сытыы боппуруос боппуруос куэрэйэн тахсыбыта. Ону «Петя-цыган» куэттээбитэ.

• «Кииннэр» бисиэхэ урут-уруккуттан эстээхтэр. онон кинилэри кытта эн-мин дэсии олох суох буолуохтаах кинилэри билигин бисиги куус эттунэн утуруйэр кыахтаахпыт диэн басымах эйдэбулу «Аппа унуордарга «- биэрэ сатаабыта.
  Кини Витькаҕа :-Эскэтун ити бисиги этиибитин ылыммат буоллаххына, бисиги эсигиттэн арахсабыт. Бэйэбит баспытын бэйэбит билиниэхпит -диэн сурдээх сытыы боппуруосу туруоран «Аппа унуордары» икки аны араара сатаабыта.
  «Петя-цыган» дьининэн ыллахха «Кииннэри» кытта холбосору, ис санаатыгар утарбат этэ. Бары «арыылаах килиэптээх» сирдэр куорат киинигэр бааллара. Ол онтон тиксэр буоллахха эрэ. Тугу эрэ манньалаан оҕолору бэйэ тула чэмэхтуэххэ сэбэ.
  Кини бэйэтигэр урукку туругун тэннэрэ сатыыра, »Аппа унуордарга» басылык буоллаҕына биирдэ эрэ ити «Кииннэр» басылык уолаттарын кытта тэннэ эн-мин дэсиэхтээҕэ.
  Ол исин баҕар –баҕарыма Витьканы кытта киирсэрэ, кини маннайгы соруга этэ. Онтон аннараа эттугэр «хаарты- маатыска» хайдах тусэринэн буолуохтааҕа, атыннык эттэххэ дьылҕа –хаан хайдах дьасайан сытарынан, баҕар куорат бутуннуутун «бас билээччитэ» буолан халыан эмиэ сэбэ. Онон кини бу тубэлтэни бэйэтин тусугар тэнуннэрэ сатаабыта. Онон «атын астан» тиксэрдээҕэр «Аппа унуордарга» тэттэрутун бэйэ икки ардыгар былаас былдьасыыта куэрэйэн тахсыбыта
  Ити курдук куорат исигэр кутталлаах оҕолор бэлэхтэрун олоҕо бэйэтин сокуонунан хамсаан испит буоллаҕына, дьылҕа хаан Тимир олоҕун, ытык куэрчэҕи ытыйарын эбэтэр холорук уйэлээх тиит мастары унту баччалыырын курдук кылгас кэм исигэр тиэрэ эргиппитэ.
  Ол курдук кини маннайгы кылаасы бутэрээри сылдьан. биир сайыннылыы, биир да былыта суох кун муннун анныгар радиоттан санардыы истибит ырыатын кинигэйэ-кинигэйэ, оскуолатыттан уэрэх кэнниттэн кэлэн олорор дьиэтигэр, квартиратын звоноктаабытыгар. аанын милииссийэ формалаах киси аспыта.

Ол курдук кини маннайгы кылаасы бутэрээри сылдьан. биир сайыннылыы, биир да былыта суох кун муннун анныгар араадьыйаттан санардыы истибит ырыатын кинигэйэ-кинигэйэ, оскуолатыттан кэлэн олорор дьиэтигэр, квартиратын аанын тонсуйбутугар, . милииссийэ форматын кэтэ сылдьар киси аспыта. Тимир маннай утаа онтон улаханнык сосуйбатаҕа. Арай уруккутун курдук:-
-Хайа, Тимир эн кэллин дуо?Асын ити остуолга турар. Хайа оскуолаҕар туох сонун? Хас сыананы ыллын?-диэн уэрбут-кэппут ийэтин саната суоҕа, суурэн –кэлэн тэбэтун имэрийбэтэҕэ. Ол оннугар сирэйэ кубарыйан, куруутун уэрэ-кэтэ мичилийэ сылдьар харахтара эсэн хаалбыт, чэпчэкитик ойо-тэбэ сылдьар бэйэтэ олоппосугар хам сыстан хаалбыттыы олорор ийэтин уонна ийэтин аттыгар кыра балтыта Лиза ийэтиттэн тутусан туран саната суох ытыы турарын кэрэн баран Тимир олус куттаммыта, сосуйан:-Ийээ!Хайа туох буоллун?- диэбитинэн ийэтин тиийэн кууса туспутэ. Ол эрэ кэнниттэн тула эттун эйдээн кэрбутэ. квартиратын исэ угус кисинэн туолбут. Куутэр сиргэ биир бэдэн саха киситэ тугу эрэ суруйбут кумааҕытыгар кинилэри кытта сэргэстэсэ олорор дьоннорго икки дьахтарга уонна эр кисиэхэ илии баттаппыта. Аҕата диванна икки эр киси ортотугар саната суох сэнэн баран олороро. Тимир бу тугэннэ санардыы эйдээбутэ. Бу милиисийэ улэситтэрэ аҕабын ханна эрэ илдьэ бараары кэлбиттэрин. Эр-этэр буолбатахтара, бары бараары гыммыттарыгар ийэтэ уонна оҕолор аҕаларыгар тиийэн бары куустусан туран марылаччы ытаабыттара. Аҕалара оҕолорун биир-биир ылан куусан туран сыллаталаабыта уонна эмискэччи :-Кунду дьонум! Эсиги иннигитигэр улахан буруйдаахпын! Кыаллар буоллаҕына бырастыы гынаарын!-диэн усутуу тусээт, хараҕын уутун туора соттоот, кимтэн эрэ куотардыы тургэн улугэрдик кэрудуэргэ тахсыбыта. Ити кэнниттэн ийэлэрэ эмискэччи эйун сутэрэн дьиэ муостатыгар сууллан. налыс гына туспутэ. Инньэ гынан «сусал кэмэну» ыныран ыланнар ийэлэрин кэрдэрбуттэрэ. Укуол кэмэтунэн бэттэх аҕалбыттара.
Бу Тимир аҕатын бутэсик кэруутэ этэ. Аҕатын суут сокуон « государство баайын-дуолун тэрээсиннээх уоруу» диэн ыстатыйатыгар тубэсиннэрэн усун болдьоххо, ытыллары эрэ аннынан суурбэ биэс сылга ыыппыта.
Онтон ийэтэ кэргэнин олох буруйа суоҕунан ааҕара. Урдук сололоохтор, обком салалтата бэйэтин кутуругар сэрээтэ, кинилэр типтиргэлэригэр киирэн биэрдэ диирэ.

Аҕалара хаайыыга барыаҕыттан Тимирдээх олохторо олох тосту уларыйбыта. Урут аҕалара баарына Тимир тэбэтугэр ас-танас хантан кэлэригэр тэбэтун толкуйдаппат этэ. Бииргэ тулалыыр оҕолоруттан туох да итэҕэсэ суох сананара. Ийэлэрэ балерина буолан эрдэ эдэр эрдэҕинэ пенсияҕа тахсан улэлээбэккэ олорбута. Билигин оҕолорун кэрээру Саха театрыгар кассирынан киирэн улэлииргэ кусэллибитэ. Онон дьиэ ис улэтэ Тимиргэ суктэриллибитэ. Балтын Лизаны сарсыарда эрдэ детсадка илдьэрэ, киэсээ ылара. Ас астаасына, муоста-танас сууйуута киниэхэ тиксибитэ Тэсэ кыалларынан ийэтигэр кэмэлэсэ сатыыра. Киси олоҕор харчы сункэн оруоллааҕын этинэн-хаанынан эйдээбутэ. Ийэлэрин хамнаса туохха да тиийбэт этэ. Тимир кун-туун улаатан исэр уолга санаттан сана танас наада буолбута.
Ордук биир тугэннэ бииргэ уэрэнэр уолуттан улаханнык эсургэммитэ. Улуу Эктээп быраасынньыгар хорга ыллаабыттара, онтон кэлэн истэхтэринэ эппитэ:- Тимир чего так оделся? На клоуна Никулина был похож. Твоя школьная форма на тебя висит. На свои руки и ноги посмотри, рукава пиджака длина брюк короткие –дии-дии Тимир илиитин-атаҕын ыйбыта. Тимир эсургэммитин олох биллэрбэтэҕэ, биир да тылы санарбатаҕа. Дьиэтигэр киирэн сиэркилэҕэ кэруммутэ, кырдьык школьнай формата олох кыччаан хаалбыт этэ.

• Оо, Аҕам баара буоллар? Бисиги маннык олоххо тиийиэхпит суоҕа этэ. Бисигини барыбытыгар эн дурда-хахха буолан, кэрэ олорбут эбиккин- дии-дии кысыытыттан санаата
  оонньоон хараҕын уута ыгыллан тахсыбыта, сыттыгар умса тусэн балачча эр ытаабыта.

Урукку эттугэр мунньубут куннээҕи олоххо тусаныллыбат ордук тэриллэрин атыылаан уптэнэллэрэ.
Куннээҕи олох ыараан испитэ. Ол курдук ийэлэрэ аҕалара тэйиэҕиттэн ыла, ыарытыйан барбыта. Сотору-сотору балыысаҕа киирэр буолар хаалбыта. Урукку эттугэр кэтэ-дайа. уэрэ-кэтэ мичилийэ сылдьар эбит буоллаҕына ытыы-сонуу, аймана сылдьар буолан хаалбыта.
Тимири олох кысалҕата кысарыйан «аппа унуордары» кытта куораты биир гына кэрийэр туох кусаҕаннык сытарын барытын хомуйса сылдьар буолан хаалбыта. Ол курдук тууннэри кэрийэн студеннар уопсайдарыттан, икки этээстээх мас дьиэлэргэ олорор дьон туннуктэрин форточкатын асан баран аттыгар эбэтэр бэйэтигэр ыйаан кэбиспит тон асылыктарын(урут холодильник дэлэйэ илигинэ), эбэтэр олбуорга куурда ыйаабыт танастарыттан сэбулуу кэрбуттэрин хомуйан ылаллара. Кэлин суолун-иисин билэннэр куорат ырыынаҕар тиийэн быса атыысыттары кытта харчыга эбэтэр аска-уэлгэ мэнэйдэсэн кэбисэллэрэ. Куорат гастрономнарыттан, цыганнар курдук хос сиэп тиктэн баран прилавкаттан ас араасын уктан тахсаллара уонна да атын албастар элбэх этэ. (Ол саҕана самообслуживание уонна билинни курдук уоран тахсан эрэргин биллэрэр уонна видеоҕа усулар тэриллэр суохтара. ) Ол исин атыысыттар билбэккэ хаалаллара. Киэсээ харанарыыта, 11 чааска «Сайсары» уонна «Волна» рестораннары маныыллара. (Сэбиэскэй былаас саҕана рестораннар 11чааска дылы улэлииллэрэ. )Онно биир эмэтэ итирик тахсыбыт киси кинилэр асылыктара буолара. Кэмус сууйааччылар, командировкаҕа кэлбиттэр ол исин угустэрэ харчылаах буолара. Олору тэбииллэрэ. Итирик киси тугу эйдуэй?Биирдэ эмэтэ милиисийэҕэ унсуу киирэрэ.
Ити курдук тэсэ эр олоруохтара эбитэ буолла? Ол гынан дьылҕа-хаан эссэ биир улахан охсууну Тимир дьылҕатыгар анаан турара. Ол курдук биир сарсыарда ийэлэрэ оронуттан турбатаҕа, хайдах сыппытынан «уэсээ» дойдуга баран хаалбыта. Тимир билигин да эйдээбэтуонна билбэт, ким кэмэтунэн, кимнээх дьасайан ийэтин кистээбиттэрин уонна ыал аата ыал дьиэ исинээҕи тэриллэр кимиэхэ тиксибиттэрин. Биирдэ эйдээбутэ балтын Лизаны кытта быстах олорор тулаайах оҕолор дьиэлэригэр(дом приюта)олохсуппуттара.

• Суут бысаарыыта уонна уэрэх салаатын министиэрстибэтэ ханнык детдомна бараргытын дьасайыар дылы манна олоруоххут- диэн бысаарбыттара.
• Ок. сиэ! Манна бааллара араасынай кытаанах дьылҕалаах оҕолор. Саха сирин бары усугуттан бааллара:-кэмустээх Алдантан, таас чохтоох Сангаартан, тымныы оройо Эймэкээнтэн уонна да атын сирдэртэн, нууччалар-сахалар. Уксулэрэ норуокка биллэринэн арыгыттан сылтаан тэрэппутэрэ суох хаалбыт оҕолор этилэр. Инньэ гынан тэсэ да саастара кыратын исин араасы барытын кэрбут оҕолор этилэр.

«Дьиннээх адьырҕалар» сокуоннара бу дьиэ исигэр баара. Ким мэлтэх куннээҕи асылыгыттан мэлийэрэ. Охсулла-тэбиллэ сылдьарын диэн кыра курдуга. тугу баҕарар онотторуохтарын сэбэ.

«Ити кэмнэ, бу маннык тэрилтэлэр Аҕа дойду сэриитин кэннэ кэруутэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолору кытта улэлииргэ ананан тэриллибит тэрилтэлэр этилэр. Сэрии тулаайахтарыгар государство да, нэсилиэнньэ да учугэйдик сысыаннасара, оҕолор да да сэрии кысалҕатын эттэринэн-хааннарынан билбит буолан олоххо тардысыылара олус куустээҕэ. Бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар олус учугэйэ.
Ол гынан баран сэрии кэнниттэн тулаайах хаалбыт оҕолор, сыл-хонук аастаҕын аайы арыгы содулуттан оҕустарбыт тэрэппуттэр оҕолорунан солбуллубуттара. Атыннык эттэххэ, «тыыннаах тэрэппуттээх» сылдьан тулаайах хаалбыт оҕолор этилэр. Исигэр киирдэххэ, угустэрэ эй-санаа да эттунэн мэлтэхтэрэ. Ол быысыгар саха сиригэр буруйу онорон хаайыыга ыытыллыбыттар, «потитическайдар», «бандеровецтар», харчыны эккирэтэн кэлбит «хаамаайылар» оҕолоро этилэр.
Оҕолор бу тэрилтэҕэ олорор сирдэриттэн оройуоннааҕы уэрэх салалтата ыытан кэлэллэрэ, ол исин быстах кэмнэ кэлбиттэрин билэллэрэ. Олохтоох сирдэрин булалларыгар дылы оҕолорго быстах олорор «перевалочнай»дьиэ-уот этэ. Ол исин бэйэлэрин икки ардыгар сысыаннара букатын атын эйгэлээх этэ.
. Турар сирэ билинни 17 –квартал, сана тутулла сылдьара. Икки этээстээх хааччыллыылаах мас дьиэҕэ олоролоро. Куорат кииниттэн. суол-ис, транспортнай схемата мэлтэҕунэн ити кэмнэ ыраах этэ. Сынньалан пааркатыттан саҕалаан, кальвица уулууссатын тас эттунэн киэн бэс чагдата сабардаан сытара. Инньэ гынан тула эттулэрэ барыта бэс масынан буруллэн турара. Аттыларыгар атын тэрилтэ суоҕа, тункэтэх дойду этэ.
Ол исин, бу тэрилтэ улэситтэрин оҕолорго сысыана эмиэ боростуой этэ. Хайдах эмэтэ гынан кылгас кэмнэ тулуйбут киси, оҕолор барыахтарыгар дылы диэн буолара. Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин куруутун эн-мин дэсэн, тун-тан анньыса сылдьыбатахтарын исин, биирдэ эмэтэ олох баппат оҕолор кэстэн аасаллара. ,бэрээдэк суох буола тусэрэ.
Дьэ. оччотугар, дьиннээх адьырҕалар» сокуоннара, бу дьиэ исигэр уэскуурэ. . Ким мэлтэх куннээҕи асылыгыттан мэлийэрэ. Охсулла-тэбиллэ сылдьарын диэн

кыра курдуга, тугу баҕарар онотторуохтарын сэбэ.
Кыргыттар уонна уолаттар тус тусунан асыыллара, куннээҕи режимнара да туспа этэ. Кысалҕаттан оннук дьасаннахтара.
Тимир балтын Лизаны кытта, бу тэрилтэҕэ кэлбит кэмнэригэр Ваня – хохол уонна Леня-беззубый диэн Алдантан кэлбит уолаттар басылыы сылдьар кэмнэрэ этэ.

Тимир эбиэткэ остолобуойга тиийбитигэр, асыыр сиргэ уончалыы оҕо олорор туэрт остуола тардыллан турара. Биир остуолугар биир иллэн миэстэ баарыгар олордубуттара. Хас биирдии оҕоҕо асылык нуорма этэ:-икки бысыы килиэп, туэрт устуука саахар, биир курууска уутэ суох чэй уоннат остуол басыгар уопсай миискэҕэ щи- миинэ кутуллан турара. Тимир остуолга олороот аччыктаабытын дьэ билбитэ. асаабытынан киирэн барбыта.
Ол олорон эйдээн кэрбутэ, оҕолор бэйэлэрин элуулэриттэн лоп курдук анарын:- биирдии килиэби, иккилии саахары остуол басыгар чэмэхтуу мустулар. Ол исин Тимир аттыгар олорор сахалыы сирэйдээх уолтан:-Ити тоҕо саахаргытын, килиэпкитин. ити остуол басыгар уурдугут?- диэн ыйыппытыгар уола:-Я, по Вашему не понимаю. Я бурят-диэтэ. Онуоха утары олорор нууччалыы сирэйдээх уол. баасынай эбит.

• Ити тусээммит. Ол олорор уолаттар, бисигини дьасайаллар. Атын остуолга олоро уолаттар диэки хараҕынан имнэннэ. Эн элуугун биэрэ оҕус, биэрбэтэххинэ кырбаныан уонна наар куруутун атаҕастана сылдьыан –диэн тургэн улугэрдик сибигинэйэ былаастаан сэрэтэ оҕуста. Тимир уолун санатын истибэтэх курдук тутунна асаабытын курдук асыы олордо. Бэйэтин элуутун барытын сиэн кэбистэ. бииргэ остуолга олорор уолаттара. кинини асынан саната суох сэнэн олороллорун кэрэн исигэр куэн кэрсэргэ бэлэмнэммитинэн барбыта.
  Тимир уруккута буолбатах, бу кэмнэ кини «аппа унуордары» кытта элбэх бысылаанна сылдьыбыт, , олох кысалҕатын билбит уонна куоратка саасын ситэ илик оҕолор бэлэхтэругэр сэп тасымнаах чыыннаах уонна «сур бэрэлэр» сокуоннарын этигэр-хааныгар инэриммит оҕо этэ. Онон кини эрдэттэн бу уолаттары сирэй-харах анньысыахтааҕын билэр этэ. Билигин буолбатаҕына туун, утуйар кэмнэ кэлэн утэн-анньан кэруэхтээхтэрин сэрэйэрэ. Ол исин эрдэттэн бысаарсарга бэлэм этэ.
  Эр-этэр буолбатаҕа Хохоллаах. Беззувый тиийэн кэлбиттэрэ: -Кто. это, из Вас свою долю не сдал?-диэбитинэн барбыттара. Оҕолор кутталларыттан, баҕар миэхэ саайсыахтара диэбиттии, Тимиртэн тэйэн биэрбиттэрэ.
  -Аа, это Вы-новенький ничего не дал. Проучить тебя надо, чтобы знал, кто здесь хозяин-диэбитинэн баайсан киирэн барбыта уонна Тимири охсоору ынан кэлбитэ.
  Хохол тимиртэн икки-ус сыл аҕа этэ. Хас да тарбаҕынан урдугэ. «Хамаайылартан» тэруттээх буолан бэдэн-садан этэ. Онон Тимири олох сокууска оностобун диэн турара.
  Тимир куус уонна ахсаан эттунэн басыйтарарын барытын кэрэн турара. Ол исин туох да саната суох уол остуолга тайанан турар илиитин, остуолга биилкэнэн хатаҕалаан кэбиспитэ. Эмискэ остуол урдэ хаан бэҕэтэ буола туспутэ, ону кытта тэбис тэннэ киси куйахатын куурдэр дьиикэй хасыы исиллибитэ.
  Тимир эмискэччи ыскамыайкаттан ойон турбута. Сирэйэ-хараҕа турбутун кэрдэххэ букатын атын киси турара.
  -Это Вы хозяин? Сейчас. посмотришь. где твое место?-диэт айаккалыы турар уолу биир куустээх охсуунан суулларан тусэрбитэ. Ол кэнниттэн «Беззувайга»:-Что, Вам остальные зубы вышибить-диэбитинэн ойон тиийбитэ. «Беззувый» аатын курдук айаҕар бэрт аҕыйах тиистээх этэ. Кырдьык-курдьук акэмускэнэрдии айаҕын илиитинэн саба туттаат. остуол анныгар дьылыс гынан хаалбыта уонна остуол биир муннугунан ойон тахсаат тилэҕэ хараара турбута. Ити кэнниттэн улэситтэр кэлэн Тимири «карцер»диир хосторугар хаайан кэбиспиттэрэ.

Тустаах улэситтэр маннык тугэн таҕыстаҕына тугу гыныахтаахтарын чуолкайдык билэллэрэ. Эмискэччи тэрилтэ улэситтэрэ бары, суоппарыгар тиийэ бары суурэн кэлэн охсусуу кыттааччыларын тун-тан тутан кэбиспиттэрэ. «Хохолу» бэрт тургэнник массыынаҕа олордон балыысаҕа илдьэ барбыттара. Онтон Тимири «карцер»диир хосторугар хаайан кэбиспиттэрэ.
Бу сиргэ маннык охсусуулаах « хаан» тахсыылаах тугэннэр угустук буолаллара. Элэрсуу-сутэрсии эрэ тахсымыан наада этэ. Ол исин бу тугэни тэрилтэ салалтата оскуолаҕа буоларын курдук сиэри тасынан буолар тубэлтэнэн ылымматахтара.
Ол исин киэсээ утуйар кэм кэлиитэ, дьусуурунай иитээччи кэлэн угус саната суох Тимири тасааран кэбиспитэ.
-Баран орннор утуй, «Хохол» бугун балыысаҕа сытар. Сарсын ылабыт. Оччотугар, эйиигин манна тэттэру «карцерга» угуохпут. Кэллэҕинэ сугуннуэ суоҕа - эрэ диэбитэ. Тимир исигэр улаханнык буруйданарым буолуо дии саныы сылдьыбыт бэйэтэ улаханнык сосуйбута.
Уэруутуттэн эмискэччи уэсээ иккис этээскэ, утуйар хосугар биирдэ баар буола туспутэ. Киирбитэ- туэрт кыра ҕ-6 саастаах оҕолор биир оронно хоонньосон баран утуйа сыталлара. онтон атын хосугар баар оҕолоро уэрбут курдук туттубуттара да, ким даҕаны кэлэн кинини кытта кэпсэппэтэҕэ. Билигин даҕаны «Хохолтан куттаналлара, арай сарсын тиийэн кэллэҕинэ эссэ ким басыйара биллибэт. Мантан барарыгар саныы бэҕэтун саанан барбыта: -Как приеду. я его зарежу – диэн ысыы-хасыы бэҕэтэ эрэ. Тимир бэйэтэ даҕаны бу тугэн бу биир хамсаныынан буппэтин билэр этэ. Сэрии тылынан этэр буоллахха :-Противник не был полностью уничтожен- диэн эйдэнуллэрэ. Ол «Хохол» балыысаттан туох эйдээх-санаалаах кэлэриттэн тутулуктааҕа.
Тимир бэйэтэ манна соҕотох эбитэ буоллар куоратка атах балай баран хаалыахтааҕа. Онон боппуруос бутуэхтээҕэ. Куорат киэн далайыттан, «Хохол» кинини хантан булуой? Кэрустэхтэринэ даҕаны «Хохолу» бэйэтин муосун тосутуллуохтааҕа. Ханныгын да син, бу куорат кини тэрээбут дойдута буоллаҕа. Ол табыллыбат кэстуу этэ, тоҕо диэтэххэ манна кини балтыта Лиза баара. Кинини атаҕастыахтаахтара. Ол чуолкай этэ. Ол исин Тимир манна хаалабын –диэн бигэ санааны ылыммыта.
Тимир бэйэтин олоҕо эмиэ туэрэнкэй этэ. Бу туун тугу да тобулбатаҕына, бэйэтин манна тугу гыналлара биллибэт.
Ол исин Тимир бу тугэни бугун бэйэтин тусугар табатык эрэ тусаннаҕына эрэ табыллара. Дьининэн Тимир мааҕын «карцерга» олорон хайдах хамсаныахтааҕын тэбэтун чэмкэтугэр толкуйдаан сылдьара. Биир-икки кун исигэр, бу быстах кэмнэ тулаайах оҕолор дьиэтигэр баар оҕолору бэйэтин диэки тардара уустук уонна туолбат сорук. Ону кини ити оҕолор сысыаннарыттан хосугар киирээт эйдээбутэ. Ол эмиэ эйдэнэрэ. кинини оҕолор туох эйдээх-санаалаах сылдьар киситин сана кэрээт хантан билиэхтэрэй? Истэригэр тэсэ да «Хохолу» да абаасы кэрдэллэр Тимир хамсаныытыттан кинилэр да буолбуттарын исин улаханнык сосуйдахтара уонна бу харса-хабыра суох уол бисиэхэ бас-кэс оҕо буоллаҕына «Хохоллааҕар» эссэ амырыын киси буолуон сэп –диэн санаалаах сырыттахтара.
Тимир киирээт, хас да иллэн турар ороннору кэрээт оҕолоруттан ыйыппыта :- Почему они вместе спят? Что, постельного белья не хватает?. Онуоха били нуучча кэруннээх уола:-Ити оҕолор утуйар танастарын «Хохол» ылбыта. Дьиэбит мас дьиэ буолан уонна ити котельнайбытын таас чохторун кэмчилээн сугун оттубаттар, онон туунун тымныйар – диэн бысааран кэпсээн биэрбитэ.
Маны Тимир ийэтэ элэн аҕыйах хонуктааҕыта тулаайах хаалбыт уонна олоххо дьонтон дьиннээх сэнэбили уонна атаҕастабылы кэрсэ илик буолан маны олох ис иситтэн сэбулээбэтэҕэ. Бу кини санаатыгар киси эйугэр-санаатыгар баар эйдэбуллэр кээмэйдэрин тас эттунэн барыы этэ.
Тимир олох охсууларыгар тубэсэн уонна олох дьэбир-кытаанах сокуоннарынан салайтаран саасын ситэ илик кутталлаах оҕолор бэлэхтэругэр тэсэ да сыстыбытын исин, ийэлээх-аҕатын иитиитин этигэр-хааныгар инэринэ сылдьара. Бэйэтэ олох аллараа тасымыгар тусэ илигэ. Эйэ-санаата чэбдигэ.
Ол исин бу оҕолору асынан кэрудуэртэн муоста сууйарга аналлаах шбавраны ылаат, «Хохол» олорор хосугар ойон киирбитэ.

Ол исин бу « олохтоох оҕолору» асынан, ОСКУОЛАҕА КИИРЭР СААСТАРА ТУОЛА ИЛИК БУОЛАН кинилэри ХАННА ДА ЫЫППАТТАРА, СААСТАРЫН СИТИЭХТЭРИГЭР ДЫЛЫ МАННА ОЛОРОЛЛОРО, кэрудуэрунэн суурэн исэн истиэнэҕэ муоста сууйарга аналлаах шбавра эйэнуллэн турарын ылаат, «Хохол» олорор хосугар ойон киирбитэ.
Бу хоско бэйэлэрэ да баҕарбаталлар даҕаны «Хохол»диэки энэрдээхтэр олороллоро.
Хохоллаах. Беззувый дьининэн манна алдантан бииргэ айаннаан кэлбит эрэ кэмнэриттэн билсэллэр.
Кинилэр иккиэн даҕаны аҕыйах хонугунан кыра саастаах оҕолор тасымнарыттан тахсар саастаахтара. Ол исин бу оҕолорго тас эттулэринэн кэруугэ улахаттара, куус эттунэн кыахтаахтара уонна биир сиртэн кэмустээх алдантан кэлбит буолан бэйэ-бэйэлэрин эйэнсуспуттэрэ.
Бу манна тиийэн кэлэллэригэр инники оҕолор бары тарҕатыллан сана оҕолор бэлэхтэрэ тэриллэр кэмигэр, кинилэр эрэ улахан саастаах оҕолор буола туспуттэрэ. Ол исин кинилэргэ утарсар кыахтаах уолаттар суохтара.
Манна кэлээт бэйэлэрин эйдэругэр-санааларыгар сэп тубэсэр сокуоннаах олоҕу олохтообутунан барбыттара. Хамсаныылара барыта бэйэлэрин тусатыгар этэ. Бэйэлэрин иллэн кэмнэрин олохтоох ҕ-6 саастаах оҕолору дьасайан ырыа ыллатан, бииргэ тэннэ хаамтаран, бэйэ-бэйэлэрин кытта охсусуннартаан, онон иллэн кэмнэрин атаараллара. Тусээн тусэрэн астарын. танастарын былдьыыллара. Онтон кэлин кэлбит оҕолору биир-биир бэйэлэрин анныларыгар киллэртээн. билигин мунур ыраахтааҕы курдук сананан олорор кэмнэрэ этэ.
Тимир кэлиитигэр Хохол, Беззувый да хоско суохтара. Биирдэрэ маҕыын куоппутунан бу энэр кэстэ илигэ. атына балыысаҕа этэ. Инньэ гынан хоско биэс-алта уол баара, оронноруттан турбакка суорҕаннарын анныгар киирэн утуйбута буола сыппыттара. Кинилэр, дьининэн ыллахха «Хохол» уонна Тимир бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуспуттарыгар туох сысыаннаах буолуохтарай? Эйдэрэ-санаалара букатын атын этэ. Тимир харса-хабыра суох хамсаныылааҕын бары кэрбуттэрэ ол исин миигин эрэ тыыппатын диэн эйдэбуллээх сыталлара.
Манна баар уолаттар, бары иккилии матараастаах уонна суорҕаннаах сыталлара. Ол исин Тимир барыларын кэрийэ сылдьан ыарыылаах соҕустук швабра масынан охсо-охсо, оронноруттан сиргэ тардыталаан тусэрбитэ.
_А, ну всем!Откуда взяли эти постельные ? Туда и отнесли!-диэбитигэр бары туох саната суох, ордук утуйар танастары сукпутунэн оҕолор сытар хосторунан тарҕаппытынан барбыттара. Сорохторо. истэригэр баҕар «Хохол» кэлиэр дылы куннээн эр дии санаабыттара буолуо да, ким да Тимир этиитин утарсыбатаҕа. Тимир барыларын кэннилэрттэн батыса сылдьан оҕолор олорор хосторун барытын кэрийтэрбитэ, утуйар танастарын тэнуннэртээбитэ.
Ити курдук, ити туун бу дьиэҕэ олорор оҕолорго куннээҕи олохторугар уларыйыылары киллэрэн эрэр сибиэсэй салгын биллибитэ. Оҕолор угустэрэ Тимир ити дьасалын сэбулуу кэрсубуттэрэ уонна кини тэсэ да хабыр хамсаныылааҕын исин, кисилии бысыылааҕын бэлиэтии кэрбуттэрэ.
Бу быстах кыайыы этэ, дьиннээх эн-мин дэсии инникитигэр турара. »Хохол» куус да, кинини эйуур оҕолору ааҕыстахха ахсаан да эттунэн басыйара. Балыысаттан кэллэ даҕаны кинини кытта аахсыахтааҕа чуолкай. Утары тахсан киирсии, «эттэнии» эрэ этэ.
Ол исин Тимир мааҕын «карцерга» сытан толкуйдаабытынан, оҕолор утуйбуттарын кэннэ кимиэхэ да эппэккэ эрэ дьиэттэн туннугунэн тахсан курээн куоратка доҕоругар Витькаҕа барбыта.
Куоратка туунну айан диэн. уруккуттан билиннэ дылы кутталлаах. Ити кэмнэ, 17-кварталтан куоратка быса барар буоллаххына, ким да олорбот сиринэн, балачча киэн бэс чагданы унуордаан сынньалан пааркатыгар тахсарын. Тимир бэйэтин дьолугар итиннэ кими да кэрсубэтэҕэ.

Ити киэн бэс чагданы унуордаат, куорат киинигэр тахсан кэлбитэ. Мантан антах кини бэйэтин дойдута. »Соколлаах» уонна «чЧетыре кулака» кэрэн олорор сирдэрэ уонна бэйэтэ даҕаны бу диэки олохтоох оҕолору барыларын да билбэтэр, «туунну» олохтоох уолаттарын угустэрин билэр, сорохторо кини оскуолатыгар уэрэнэллэр. Онон кини таас дьиэлэри кэрээт, санаата чэпчии туспутэ.
Киэнник эргитэн кэрдэххэ Тимир бэйэтэ сана хоройон эрэр. олоххо ону-маны сана билэн эрэр, атын тугэн эбитэ буоллар ыал мааны атаах оҕото буолуохтаах оҕо, кысалҕаҕа кысарыйтаран бу тууннэри куораты кэрийэн истэҕэ.
Бу кини дойдута. кини манна ууга баар балык курдук сылдьар, бу иннинэ бэс чагда исинэн хааман исэн хас биирдии мас кулугуттэн, дьигиннии. куттана испитэ.
Уулуссаҕа утары кэрсубут биир-икки киситэ бэйэ-бэйэлэриттэн сэрэхэсидийэн ыраахтан кинини кэрээт, чугасыан икки ардыгар ханна эрэ сутэн хаалбыттара. Инньэ гынан туох да тубэлтэҕэ тубэспэккэ, эрдэ бэйэтэ олорбут дьиэтигэр доҕоругар Витькаҕа тиийэн кэлбитэ. Кинилэр дьиэлэрэ «Холбос» улэситтэрэ олорор дьиэтэ, онон манна олорор оҕолор тэрэппуттэрэ бары биир тэрилтэҕэ улэлиир буолан бэйэ-бэйэлэрин учугэйдик билсэллэрэ. Витькалыын квартиралара кэккэлэсэ турарынан уонна тэн саастаах буолан олус доҕордуулара. Кинилэр ийэлэрэ, дьылҕа хаан ыйыытынан биир кун, биир балыысаҕа уолаттарын тэрээбуттэрэ. Биир кун удьуору салҕааччылар кэлбиттэрин дьиэ кэргэнинэн бииргэ бэлиэтээбиттэрэ. Тимир ийэтин эмиийин уутэ эрдэ бутэн, Тимир ити Витька ийэтин уутун ордугуттан тиксибитэ. Онон бэйэлэрин кун сирин кэруэхтэриттэн, балыыса истиэнэтиттэн саҕалаан билсэллэрэ. Кыра оҕо тэрилтэтигэр бииргэ сылдьыбыттара. Хайалара даҕаны, хасан баҕарар доҕорун квартиратыгар бэйэтин дьиэтигэр киирэр курдук, ойон киирэрэ. Ону ким даҕаны икки эттуттэн кырыы хараҕынан кэрбэт этэ. Улаатан истэхтэрин аайы эссэ доҕордосон испиттэрэ. Онон кэлин бэйэлэрин, «мы молочные братья» дэнэллэрэ.
Бу уолатар сунньунэн ыллахха олохторо эмиэ майгыннасар курдуга. Витька тэрэппуттэрэ, ийэтэ «Холбос» тэрилтэтигэр кассирынан, аҕалара суоппар быысыытынан улэлииллэрэ. Аҕалара дальнобойщик идэлээҕэ. «Холбос» Чита уобаласыгар тимир суол «Сквородино» станциятыгар баар базатыттан(урукку кэмнэ Саха сиригэр кэлэр ас-уэл манна тумуллэрэ. ) «КамаЗ» массыынанан тасаҕас тасара. Бу массыына сана уэдуйэн эрэр кэмэ этэ. Мэнээк кисиэхэ сысыарыллыбат, ааттаах-суоллаах эрэнэр эрэ кисилэригэр биэрэллэрэ. Витька аҕатын улэситтэр бэйэлэрин икки ардыгар « уордьаннаах суоппар « диэн ааттыыллара. Хамнаса да урдугэ. Суол кусаҕана, уустуга, ырааҕа. Суолга энин араас барыта буолара, саахалланыы, сыыса-халты туттунуу. Ол тумугэр Витька аҕата тымныйан. онтон кэлин онтон тэбиллэн, билигин суорҕанна-тэллэххэ сытар, ыарытыйан маннайгы группалаах инбэлиит буолан хаалбыта.
Тимир квартира аанын тыасаппытыгар Витька ийэтэ кэлэн аспыта. Тимир тууннэри кэлбититтэн улаханнык сосуйбатаҕа, ол оннугар сурдээҕин уэрбутэ. Ону маны ыйыталаспыта, ол гынан баран барытын истэ-билэ сылдьара. Дьокуускай тэсэ да куоратын исин «улахан дэриэбинэ» буоллаҕа, туох буолбута барыта исиллэ турара. Ол исин Тимири асата охсоот Витька хосугар киллэрэн кэбиспитэ. Витька кини кэлбитин истэн усуктан сытара. Доҕордуулар ахтыспыттара бэрт буолан куустуса туспуттэрэ, кэпсэтэн сонуннарын атастаспыттарынан барбыттара.
Тимир туох кысалҕалааҕын туох баарынан барытын кэпсээн биэрбитэ. Ону истэн баран Витьката
=Ну. что ты Тимир ! Конечно. помогу! Утром ребят соберем да, поедем. Покажем свою силу. Поставим его на место. Не таких ломали. Все будет «О, кей!». спи спокойно –диэн доҕорун уоскуппута.

Сарсыарда олох эрдэ туран дьонноро тура илигинэ иккиэн элэс гынан хаалбыттара.
«Аппа унуордар» саасын ситэ илик оҕолорун бэлэҕэ усун сылларга чочуллан-чочуллан билинни сэбилэниилээх куустэр курдук тутулуктаах этэ. тэрут «аппа унуордар» олорор сирдэринэн чэмэхтэсэн хас да бэлэххэ хайдысан олороллоро. хас биирдии бэлэххэ бас басылык- биригэдиир оҕо баара. ол олорор сиригэр туох буоларыгар барытыгар эппиэттиирэ. Кыамматаҕына атын оҕо басылыгынан ананара. Ол сиргэ баар «дьиэлээхтэри » бэлэх чилиэттэрэ буолбатахтары барыларын, онно баар биэс-алта бэлэх уолаттара быысыгар биирдиилээн кыргыттар биир сутурук буолан чэмэхтэсэн барыларын туурэйтэлии сылдьаллара. Инньэ гынан олохтоох оҕолор бары бу бэлэх оҕолор анныларынан, кинилэр тугу эппиттэринэн сылдьаллара. Кэмиттэн кэмигэр биирдэ эмэтэ кинилэри элбэх оҕо кыттыылаах охсусууга « мобилизация» онорон хомуйан ылаллара. Атын куннэргэ ити оҕолор «дьиэлээхтэр» кэнул босхо сылдьаллара, атын оҕолор атаҕастыылларыттан кэмускэллээх буола тусэллэрэ.
Тэрээсиннэх оҕолор бэлэҕэр элбэх оҕо баара наадата суох этэ, туох барыта харчынан- убунэн бысаарыллар. Бэйэн сокуону кэсэн да туран булунар «хамнаскын» элбэх оҕоҕо тунэтэр сэбэ суоҕа. Ол исин биригэдиирдэр бэйэлэрин икки ардыгар сэбулэсэннэр, бэйэлэрин бэлэхтэрунэн сурун дохуоттаах сири «Лена» кинотеатрын уонна куораттааҕы ырыынагы кунунэн уллэстибит куннэригэр манасаллара. Бу кэсиллибэт сокуон этэ. Онтон атын куннэ ити икки точканы тыыппакка бэйэн булуммут дохуотун эн биригээдэн суотугар киирэрэ.
Ол дохуоткуттан анара уопсай котелга, онтон ол анара уэсээлэргэ «улахаттарга» барара. Ити эмиэ кэсиллибэт сокуон этэ. Эскэтун тугу эмэ уорбутун, кистээбитин билиннэҕинэ, ол «биригэдиири» кытта кэпсэтии атыннык барара. Ону биригэдиирдэр уопсай мунньахтара бысаарара. Итинник тугэн биирдэ эмэтэ буолара. Уксугэр оннук биригэдиири «дьиэлээхтэргэ» тасаараллара уонна «петушок» онорон кэбисэллэрэ. Ол аата ким баҕарар кинини атаҕастыан сэптээҕэ. Ону ханна да унсэн кырдьыгын булар кыаҕа суох онороллоро. Онтон оскэтун биригээдэ иситтэн биир эмэтэ оҕоттон итинник тугэн таҕыстаҕына, ону биригэдиир бысаарар этэ. Ити тас эттунэн сурун басылыкка. билинни кэмнэ Витька дьасалыгар инники куэннэ сылдьар «силовой» бэлэх бас бэринэрэ.
Ол бэлэххэ кинилэр атастара Костя басылык буолан олороро уонна ону кытта атын бэлэхтэру кытта бысаарсыылаах кэпсэтэтиилэри ыытарга эрэллээх уонна омоҕой тыллаах, кэпсэтэр дьонун бэйэтин тылыгар киллэрэр тасымнаах кэпсэтиилээх киситинэн бу Тимир этэ. Кини Витькаҕа бу тугэни «аппа унуордарга» тусалаахтык эргитиэххэ сэптээҕун ыйбыта. Ол курдук бу быстах олорор тулаайах оҕолор дьиэтигэр саха сирин бары муннугуттан кэннилэригэр тугу да сутэрэллэрэ суох уонна кинилэр интириэстэрин таба тайаннахха туохха барытыгар харса суох киирсэр кыахтаах бэлэм «байыастар» сылдьалларын ыйбыта. Кырдьыга да оннуга. Витька итини сэргэгэлии истибитэ «Петька-цыганы» кытта киирсэригэр байыастар наадалар этэ.
Онон доҕордуулар дьиэлэрин исигэр икки этээсинэн аллараа олорор атастарын Костяны усугуннаран тасырдьа тахсыбыттара. Бэрт тургэнник уопсай баласыанньаны кэпсээт. Витька Костяҕа дьасал биэрбитэ:- Костя! У нашего друга в доме ребенка проблемы. Срочно собери своих ребят. Поедете с Тимиром и там надо установить порядок. Остальные вопросы обсудите с Тимиром. А у меня здесь дела» -диэт дьиэтигэр тэттэру киирэн хаалбыта. ..

Костя Тимирдээх, Витькаттан икки сыл аҕа этэ. Бэйэтэ нуучча кэнэтэ, ол исин барытын киэнник эргитэ толкуйдуу барбакка тугу барытын тургэнник бысаара сатыыр. тургэн хамсаныылаах биир сиргэ олорбот оҕо этэ. Харса суоҕунан, куусунэн-уоҕунан, бу «аппа унуордарга» дьининэн кини басылык буолуон сэптээх этэ. Ол гынан баран кини саасынан бэрт сотору «улахан уолаттар» бэлэхтэругэр тахсаары сылдьара. Улахан уолаттар бэлэхтэрун сокуона атын этэ. Кинилэр асаҕастык бу саастарын ситэ илик оҕолор курдук охсусууга киирбэттэрэ. Бары хамсаныылара барыта эрдэттэн толкуйданан, ким да билбэтин курдук оносуллара. Тоҕо диэтэххэ сокуон хараҕын иннигэр 14 сааскыттан онорбут содулгар эппиэттиигин. Ону барытын учуотка ылан, ыйаасынна ууран баран »уэсээлэр» кини оннугар кыра оҕолор бэлэхтэругэр Витьканы бигэргэппиттэрэ. Ол оннугар Костя анныгар бэйэлэрин кыанар. бэйэтин курдук харса-хабыра суох киирсэргэ бэлэм «аппа унуордар» гвардиялара баара. Ити дуосунаска сылдьарын Костя бэйэтэ да сэбулуурэ. сурун боппуруостар син биир кинитэ суох бысаарыллыбаттара. Бу кэлин « Петька-цыган» насаалаан бас-баттах баран, Витька тылын туохха да уурбат буолан эрэр. Ону бэрээдэктиэххэ наада этэ. Кинини эйуур биригэдиирдэр бааллара. »Кииннэри» кытта холбосору сорохтор сэбулээбэттэрэ.
Угустэрэ тэрэппуттээх дьиэ-кэргэн оҕолоро буолануонна Петька –цыган аннынан сылдьыбыт буоланнар кэннилэрин кэрэ сылдьаллара Онон сирэй киирсиигэ киириэхтэрин баҕарбат этилэр. Инньэ гынан икки аны хайдысыы тахсаары гыммыта. Ол исин «аппа унуордарга» или тэрийбэтэххэ Витька да кини авторитета тусуэхтээҕэ. Ол исин, бу Тимир этиитин, Костя бэйэтигэр олох чугастык ылыммыта. Кырдьык ол оҕолору бэйэ анныгар киллэрдэххэ дьиннээх байыастар кинилэр буолуохтаахтара олох чуолкай этэ. Ол исин бириэмэ кылгасынан «лена» кинотеатры бу кун хонтуруоллуу сылдьар биригээдэ оҕолорун бэйэлэрин кытта илдьэ барбыттара. Инньэ гынан уонча буолан ол быстах кэруугэ сылдьар оҕолор дьиэлэригэр сороҕун автобусунан, сороҕун сатыы айаннаан кунуску асылык кэмигэр тиийбиттэрэ.

Инньэ гынан уонча буолан ол быстах кэруугэ сылдьар оҕолор дьиэлэригэр автобусунан, сороҕун сатыы айаннаан суоттаныллыбытын курдук кунуску асылык кэмигэр тиийбиттэрэ.
Бу оҕолорго эбиэт кэмэ диэн олох «святой» эйдэбул, эбиэт кэмэ эрэ буолуо дуо? Сарсыардааны. киэсээнни асылык кэмнэрэ эмиэ! Ханна да сылдьар буоллаххына тугу барытын быраҕан туран, хайаан да кэллэххинэ табыллара. Манна дьиэлээх оҕолор курдук дьиэҕэр кэллин да ыскаабы. холодильнигы хаспытынан барбаккын, манна ийэн-аҕан суох. Асылык кэмэ буттэ даҕаны «лавочка» сабыллар. Ол кэнниттэн, эн тэсэ да ытаа –ыллаа, эйиэхэ анаан иккистээн ким да исит-хомуос тардан асаппата. Оччотугар ити кун аччык сылдьаргар тиийэрин. Онуоха эбии асылык астааччылар бэлэмниир астара боростуойа, элбэх кэрунэ суоҕа. Ол исин эрдэ субэлэспиттэринэн Костялаах Тимир соруйан бу кэмнэ кэлбиттэрэ. »Хохол» балыысаттан тахсыбыт буоллаҕына остолобуойга хайаан даҕаны баар буолуохтааҕа.
Тимири киллэрдэххэ. »Хохол» хайдах хамсанара биллибэт этэ. Баҕар саната суох кэлэн бысаҕынан анньан кэбисиэн, эбэтэр киксибит буоллахтарына бары саба тусэн, охторон баран унту тэбиэлээн кэбисиэхтэрин эмиэ сэбэ. Билинни кэмнэ Тимир «Хохол» хараҕар корридаҕа атыыр оҕус иннигэр кысыл танас ыйанан турарын курдуга - чуолкай этэ. Онон туох баҕарар буолан хаалыан сэптээҕэ. Ол исин дьиэ исигэр Костя бэйэтэ эрэ киирбитэ. Кини остолобуойга киирбитигэр, ким даҕаны улахан болҕомтоҕо уурбатаҕа, сана оҕо кэллэ дии санаабыттара уонна бу «Хохол» балыысаттан кэлэн барыларын утуруйтэлии сылдьар кэмэ этэ.

• Удрал гад! Испугался. За это Вы все мне ответите! За то что его поддержали! –диэн сааныы кытаанаҕа этэ. Инньэ гынан тойонноро «Хохол» тимир сирэйдээх олороруттан куттанан уонна кимиэхэ эрэ абатын-сататын тусэрэн «кэрдэруулэх» уэрэҕи оноруо, ол киситинэн мин эрэ буолбатарбын ханнык- диэн санаанан салайтаран бары саната суох ньимиликээн буолан асыы эрэ олорбуттара. Инньэ гынан остолобуой исэ уу-чумпу этэ Манна кэлээт Тимир суоҕун б*****. , Тимир хосугар киирээт били нуучча сирэйдээх баасынай уолун муннун тоҕо охсон кэбиспитэ
  . -Вы. у меня еще попляшете-диэн суосурҕанан тахсыбыта. Бу оҕолор буруйдара диэн ол Тимири кытта биир хоско олороллоро эрэ этэ. онон атын оҕолордооҕор ордук буруйданыллыахтаахтара.
  Ол аата бу туун утуйбат аналлаахтара. Хайдах атаҕастаналлара биллибэт этэ.
  Костя илиитэ бэрэбээскилээх уолу, бу «Хохол» диэн кэрээт билбитэ уонна супту хааман тиийэн «Хохолу» утары олорон кэбиспитэ.

Бу иннинэ ким даҕаны бу курдук «нахально» кэлэн утары олоро илигэ уонна кини хараҕар тэрут куттаммыт бысыы кэстубэт этэ. Балачча эр иккиэн утарыта кэрсэн баран олорбуттара. Ол олорон Костя холку баҕайытык «Хохол» иннигэр кутуллубут мииннээх тэриэлкэни бэйэтигэр тардыммыта уонна асаабытынан барбыта. Ол быысыгар «Хохолга» тусаайан : - Сиди не рыпайся! Думай, ошибку не сделай. . Здесь не вы хозяин, а мы! Это город наш! Вы в нашем городе «гость». так –то учти законы гостеприимства.
Если хочешь выяснить отношения, посмотри на улицу, там мои ребята стоят. «Хохол» киниттэн толлубакка кэлэн олорбут уолтан сэрэхэдийэ бысыыламмыта. Ол да буоллар баар тугэни чэмчэкэтун исигэр ырыта олороро:

-Билигин уонча оҕону илдьэ тахсан охсусуохха сэп этэ. Охсусуу тумугэ тугунан тумуктэнэрэ биллибэт. Ол гынан баран, сарсын бу олохтоохтор мунньустан элбээн кэлэллэрэ чуолкай. Оччоҕуна тумугэ атын буолра эмиэ биллэр. Онтон кини манна кырата эссэ биир ый олоруон наада уонна бэйэтин оҕолоругар эрэммэт этэ.
. Ол исин балачча олоро тусэн баран, бириэмэ ыытан кэтэсэ тусэргэ санаммыта:- Ладно, я Вас понял. драки не будет- диэн бэрт нэсиилэ иситтэн сана тасаарбыта.
Онуоха Костя :- Молодец. хвалю Умное решение принял. Мы, пришли с тобой не драться. У нас имеется деловое предложение.
Ол кэнниттэн аттынааҕы остуолтан биир уолу ыныран баран ыйыппыта:

• Хочешь быть сытым и одетым?
• А кто, не хочет? Все мы хотим- диэн тула эттуттэн хас да уол саната исиллибитэ.
• Вот видишь «Хохол» все хотят быть сытыми и одетыми. Мы берем Вас под свое крыло. Будете ходить по городу без боязни. Ник то вас бить не будет. А чтоб быть сытым и обутым. надо поработать. Это мы Вам скажем Куда ходить, что делать. Тогда все будет нормально. Ол кэннэ балачча усуннук, оҕолорго ис тутулук хайдах буолуохтааҕын, уопсай баласыанньаны барытын бысааран биэрбитэ.

Ол кэннэ балачча усуннук, оҕолорго ис тутулук хайдах буолуохтааҕын, уопсай баласыанньаны барытын уонна бу Тимир кимин уолаттарга бысааран биэрбитэ. Итини истэн туран «Хохол» бу дьиэҕэ бэйэтэ куустээх буолан талбытынан дьасайа сылдьыбыта тохтуура кэлбитин этинэн-хаанынан билбитэ. Бу олохтоох оҕолор тулаайах оҕолору таах дьасайа сылдьыбытын курдук дьасайтарбат, наада буоллаҕына бэйэтин уэрэтэн биэриэхтээхтэрин тута эйдээбутэ. Костя мантан антах манна Тимир сурун киси буоларын эппитэ, онтон эн «Хохол» мин анныбар ударнай гвардияҕа киириэн диэбитин утарсыбатаҕа.

Ити кэмнэ Тимир уолаттарын кытта уулуссаҕа турбута. Костя киирэн баран эр буолбутугар сэрэхэчийэ уонна баласыанньа муччургэннээх буолаары гынна дуу?-дии саныы сылдьаллара. Остолобуой туннугун манасан турбуттара, кэпсэтии бысыытынан эйдэммэт тугэн таҕыстаҕына Костя туннуккэ кэстэн аасыахтааҕа эбэтэр туннугу тугунан эрэ унту быраҕыахтааҕа, оччотугар уолаттар саба суурэн киириэхтээхтэрэ. Сотору кэминэн остолобуой туннугун форточката асыллыбыта. ону кытта :-Тимир, заходи!- диэн Костя саната исиллибитэ.
Тимир остолобуойга киирэн кэлбитигэр боппуруостар барыта бысаарыллан бутэн тураллара. Оҕолор киниэхэ сысыаннарыттан уонна «Хохол» сунньэ тостон турарын кэрэн Тимир манна хасаайын буолбутун тута эйдээбутэ.

Кинини Костя бэйэтигэр ыныран ылбыта, аттыгар олордубута уонна оҕолорго тусаайан:

• Мы, здесь все вопросы обговорили. »Хохол» к тебе претензий не имеет. Раз претензий нету. Будем считать, что между Вами никаких противостояний не было. Кто-то если из Вас вспоминать это, будет наказан по нашему закону. Вы все будете под крылом нашей « котлы» и мы назначаем здесь у Вас главным Тимира. Если будут какие-то недоразумения «не понятки». , то эти вопросы с сегодняшнего момента решать будем мы. На этом все, мои полномочия на этом кончаются, остальные вопросы решайте с Тимиром. -диэн бэйэтин аатыттан ыйаасыннаах тыллары этээт остолобуойтан тахсан бара турбута.

Билигин Тимир уруккута буолбатах, бу кэлин кылгас кэмнэ элбэҕи кэрдэ –биллэ. Били котельнайга охсусуу кэнниттэн, хайдах курдук «улахаттар» «Петька –цыганы» тосуппуттарын кэрбутэ. Бэйэтэ хас да биригэдиири тосутарга кыттыбыта. Петька-цыган туруорбут биригэдиирдэрин оннугар, бэйэлэригэр чугас уолаттары анаталаабыттара.
Онон кини бу сырыыга онно-манна аралдьыйбакка, «Хохолтан» толлубакка бу дьиэ хасаайынын курдук: -В первую очередь будем решать организационные вопросы, в каждой спальной комнате будут старосты, которые будут отвечать за все, начиная с уборки комнаты до каждого малыша. С старост особый спрос будет за каждого малыша, не будете их обижать как это было раньше. Будете следить как они обуты и сыты. Потому-что, с сегодняшнего дня будем жить, как одна семья.
Во-вторых никакой драки между собой, вместо этого мы должны объединится в один кулак и это должны почувствовать наши противники, а то Вы боитесь выйти за пределы нашей территории. Должна быть железная дисциплина. За это тоже будут отвечать старосты. А дальше как быть сытым и обутым, будем обмозговать поз же. Так что. все вопросы житейские будет решать совет старост. А вот насчет старост посоветуйтесь у себя в комнатах, потом скажете мне. - диэн бэйэтин санаатын, туох толкуйдааҕын эппитинэн барбыта. Тимир бу этиитигэр туох да сананы киллэрбэтэҕэ. Кини ис тутулу тутарга «аппа унуордар» тутулуктарыгар тирэммитэ. атына диэн «биригэдиирдэр» оннуларыгар «старосталар», кварталлар оннуларыгар хостор этилэр. Хас биирдии хоско олорор оҕолор, биир бойобуой тутулук буолуохтааҕа.
Оҕолор истибэтэхтэрин истэн сосуйан ким да саната суох тахсан барбыттара. Маннайгы толкуйдарыгар бу куораттар кэлэн бисигини эссэ улахан хабалаҕа киллэрэн эрэллэр дии санаабыттара. Онтукалара ити Тимирдэрэ оҕолор бэйэлэрин эйдэбуллэригэр сэп тубэспэт эйдэбуллэри этэн барда. Урукку эттугэр бу олбуордарын тас эттугэр таҕыстахтарына олохтоох оҕолортон кырбанан киирэллэрэ, ол исин биир дьиэ исигэр хааттара сылдьар буоланнар кун аайы бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар охсусан тахсаллара. Ким мэлтэх атаҕастанар этэ. Ордук ити кыра саастаах оҕолор. Ол барыта туора сотуллар курдук. Ол быысыгар сорох оҕолор, нолуок буолан кэлэр эбилик астарыттан мэлийэр курдуктар. Оҕолортон улахан саастаах эттэ мунчаарыы эйдэбулугэр хам ыллаттаран. чэ бириэмэ кэрдэруэ-диэн толкуйдаах хосторугар тарҕаспыттара. Арай кыра оҕолор уэруулэрэ улахан этэ.

Ол курдук куннээҕи олоххо уларыйыылар бэрт тургэнник киирэн салҕанан барбыттара. Тимир эппитэ олоххо киирэн барбыта. Ол уларыйыылар тумуктэрин манна улэлир улэситтэр даҕаны, билиннинэн сана тэриллэн олохсуйан эрэр 17 квартал олохтоохторо бары билбиттэрэ. Старосталар сэбиэттэрэ оҕолор ортолоругар бэйэтин улэтин саҕалаабыта. .
Аан маннай тэрилтэ улэситтэрэ сосуйбуттара уонна кэрбуттэрин итэҕэйбэтэхтэрэ. Биир кун исигэр уолаттар утуйар эттулэригэр улэ бэҕэ ыытыллыбыта. Сарсыарда улэситтэр улэлэригэр кэлбиттэрэ, урукку эттугэр сарсыардаанны асылыкка остолобуойга оҕолор бэрт нэсиилэ мустар эбит буоллахтарына, бу сарсыарда оҕолор улэлээн ырааппыт этилэр. Хосторун муосталара сууллан, оронноро хомуллан, . хос исигэр ысылла сыппыт бэх-сах барыта хомуллан тасырдьа бэх тэҕэр буочукаларга быраҕыллыбыттара. Тэрилтэ улэситтэрэ эр сылга туруорсубут боппуруостара хос исин сууйуу, орон танасын хомуйуу биир кун исинэн бысаарыллыбыта. Ити кун улэситтэр айахтарын сынааҕа ыпсыбат буолуор дылы сосуйбуттара, атын сиргэ улэлии кэлбит курдуктара. Дьикти кэстуулэр санаттан сана салҕанан бара турбута. Ити кун тэрилтэ баанньыгар, урукку эттугэр хас биирдии хос оҕолоро хасан кэлэн суунуохтаахтара тэсэ да кумааҕыҕа суруллан турбутун исин, бэрт нэсиилэ биирдиилээн оҕо кэлэн суунар эбит буоллаҕына, бу кун уолаттар биир оҕотугар тиийэ сууммуттара. Баттахтарын кырыйсыбыттара, ис- утуйар танастарын сууммуттара уонна хасан да кэстубэтэх кэстуу, улахан уолаттар кыра саастаах уолаттар танастарын бэрийэ сылдьалларын кэрбуттэрэ. Утуйар танастарын тэллэхтэрин, суорҕаннарын уонна сыттыктарын салгылаппыттара. Урукку эттугэр маннык улэлэр биир бэлэх оҕолоро. ,атын бэлэх оҕолорунан солбуллалларыгар буолара. Остолобуой улэситтэрэ эмиэ кэрбуттэрин итэҕэйбэтэхтэрэ. Урукку эттугэр ким эрдэ киирбит асылык тарҕатар сириттэн чугас олороро, хайдах кэлбитинэн. Бу сырыыга хас биирдии хос оҕолоро кургуэмунэн киирэн биирдии остуолу бас билэн олорбуттара уонна ким да утурусэ-анньыса сатаабатаҕа, остуол аайыттан иккилии оҕо кэлэн бэйэлэрин остуолун оҕолорун элуутун ылан оҕолорунан тарҕатан кэбиспиттэрэ. Ол курдук чуумпу баҕайытык. дуоспуруннаахтык асаат, бары эмиэ кургуэмунэн тахсан баран хаалбыттара. Киэсээ бары хомуллубут хоско, сибиэсэй танаска. ып-ыраас эттээх хас биирдиилэрэ бэйэтин оронугар санаалара эрэ кэтэҕуллэн туран утуйбуттара уонна улахан уларыйыылар олохторугар киирэн эрэрин билбиттэрэ.

Ити туун оҕолор хасааннытааҕар да холкутук, бу туун бэйэлэрин олохторугар аан маннай миигин ким эрэ туун киирэн оронмуттан таннары тардан тусэрэн баран сарсыардаанна дылы ункуулэтиэ диэн кэтэх санаата суох утуйбуттара.
Тимир киэсээ эттугэр хостор басылыктарын ыныран ылан, бугунну кун тумугэ кусаҕана суоҕун уонна эссэ тэгул инники эттугэр манна олорор оҕолор сурун тутулуктара хайдах буолуохтааҕын эппитэ. Кини онно эмиэ туох сананы ыйбатаҕа, эмиэ «аппа унуордар» бэйэлэрин икки ардыгар баар сысыаннарыгар тирэммитэ Сурун тутусар тутулуктарбыт аан маннайгынан : - мин соҕотох буолбатахпын, бу бииргэ олорор оҕолор биир дьиэ кэргэммит бырааттыыларбыт. Ол онно ким да бэйэ=бэйэни тусэн биэриэ суохтаахпыт, иккисинэн хостор басылыктара оҕолорго эппитэ сокуон, инники куэннэ бэрээдэк тахсар, ол барыта туох да куолута суох толоруллуохтаах, усусунэн хас биирдии хос оҕолоро бэйэлэрэ туспа сокуоннардаах буолуохтарын сэп- диэн эйдэбуллэр диэн бигэргэппитэ.
Тимир хосугар киирэн кэлбитэ. Оҕолор бары оронноругар сытан утуйбуттар э. Арай биир саамай кыра саастаах Вася –чумазый диэн уол суорҕанын анныгар ытаан сынсыйа сытара. Тимир оҕо суорҕанын арыйан кэрбутэ, уола анар хараҕа кэҕэрбут. муннуттан хаана кэлбитин хасыаттан эрийэн буэ оностубутунан муннун хайаҕастарын буэлуу анньыбыт. Муннуттан кэлбит хаана бугун сууммут маайкатын уонна бырастыынатын марайдаабытын кэрээт Тимир эрэ кыынньа туспутэ. Сип сибилигин аҕай, кыра саастаах оҕолору атаҕастыа суохтаахпыт. Бэйэн быраатын курдук санаа диэн эйдэбулу биэрэ сырыттаҕына, ким маннык бысыыламмытын билиэн баҕарбыта:

• За что и кто тебя так обидел?

Урукку эттугэр, кып-кыра 6 саастаах, бэйэтин сытаан кэруммэт буолан «Вася-чумазый» диэн ааттана сылдьыбыт оҕо бугун баанньыкка суунан:-Ама бу Вася дуо? –диэн киси билбэт гына уларыйбыт Васек Тимир асыммыт харахтарын кэрэн санна эссэ куускэ ырданалаан, сана тасааран ытаан барбыта.

• Мне. мама сегодня приходила и дала деньги три рубля. Я на это хотел в магазине купить мороженое, конфеты и лимонад.

А, меня по пути в магазин встретили местные ребята и отобрали деньги. Я не хотел отдавать, подрался и они меня побили- ытыырын быысыгар Тимиргэ туох буолбутун кэпсээн биэрьитэ.
Бу аҕыйах хонуктааҕыта ийэтин сутэрбит Тимиргэ, бу кырачаан оҕо тыллара сурэҕин ортотунан киирбитэ:

• Васек, давай успокойся не плач, я верну твои деньги! Это я тебе обещаю!-дии-дии уолу куусан олорон, Васек тэбэтун имэрий, имэрий буолбута. Урукку кэмнэргэ улахан уолаттартан наар атаҕастана сылдьыбыт Васек бу маннык истин сысыантан сысыйан, кэлин уоскуйан, бэрт тургэнник утуйан хаалбыта.

Васегы оронугар сытыараат Тимир оронугар оностон утуйуон баҕарбыта да. уута кэлэн биэрбэтэҕэ ону-маны саныы сыппыта. Ити Васек тылларыттан улаханнык долгуйан, ийэтин санаан кэлбитэ. Санаатыгар ийэтэ бу илэ тыыннаах курдук балтын Лизаны сиэппитинэн кэлэн, Тимиргэ : -Кэл, уолчааным. тирэҕим!Билигин аҕабыт кэлиэ. Аспытын тардыахха –дии турар курдуга, онуоха Тимир:_Ийээ!мин эйиигин таптыыбын!-диэн сана тасаарбытын эйдээбэккэ хаалбыта. Тула эттун кэруммутэ хос исэ хабыс харана. кураанаҕа. Онтон сосуйбуттуу уонна Тимир эмискэччи хараҕыттан хоргутуу таммахтара ыгыллан тахсыбыттарыттан кыбыстыбыттыы бэйэтигэр суорҕанын бурунэ тардаат утуйбутунан барбыта.

Ханык баҕарар оҕоҕо, ийэ кини кунэ-ыйа, дурдата-хаххата! Кини оҕотугар утуэ сысыана, минньигэс мичээрэ, сылаас таптала! Оҕо тусугар тугэҕэ биллибэт иэйиитэ, мунура биллибэт бэриниилээҕэ!Тугунан да кээмэйдэммэт, туохха да тэннэниллибэт ыраас эйдэбул!
Дьэ, ити Васек ийэтэ тэсэ да арыгысыт буолан хаалан, тэрэппут ааттытан сокуон хараҕынан быспыттарын да исин. Ханна эрэ тэбэтун чэмчэкэтун исигэр бу мин сыдьааным, хааным салгыыта диэн эйдэбул кыыма ууйэ тутан. оҕолоохпун диэн кэлэ турар. Ити уолугар кэлэн, хантан эрэ булбут бутэсик харчытын биэрэн бардаҕа. Тимир кинилэри, олбуор кэтэҕэр, бэстэр быыстарыгар баар ыраасыйаҕа уолунаан ытаса туралларын кэрбутэ. Ол харчытын ити олохтоох оҕолор кырбаан туран былдьаан ыллахтара. Тимир бэйэтэ олох бу чугас кэмнэ дылы кинилэр курдук этэ. Ол курдук биир эмэ атын сиртэн кэлэн «аппа унуордарга» киирэн биэрдэҕинэ, ити Васек курдук атаҕастаныллара. Ол кинилэр кыайыылара, ситисиилэрэ курдук буолара. Уэруу-кэтуу. бэйэ-бэйэни уруйдасыы буолара. Онтон ол оҕоҕо атаҕастаныы тэсэ хомолтолооҕун. ыарыылааҕын билэ да сатаабаттара.
Бу билигин Тимир олох диэн уустугун, дьылга хаан диэн ыараханын бэйэтэ этинэн-хаанынан билэн эрэр. Кини бэйэтин инники дьылҕата хайдах буолуохтааҕын?Кини олоҕун ситимэ бу орто дойдуга хайдах эриллэн тахсарын бэйэтэ да билбэт. Ол мунчаарыытыгар сылдьар.
-Ийээ!Урут аҕам баарына, олус да учугэйдик олорбут эбиппит. Эсиги бисиги аттыбытыттан суох буолуоххутуттан, олохтоох былаастар балтым бисигини «хаасынаҕа» ииттэрэ ыытан эрэллэр. Ханна тиийэрбит бисигиттэн тутулуга суох буолан эрэр. Балтым кырата бэрт. Онтон бэйэм. бу тэрээбут. уэрэнэ сылдьар куораппыттан ханна даҕаны барыахпын баҕарбаппын. Ити курдук Тимир ийэтин кытта кэпсэтэ сытан утуйан хаалла.

Сарсынны кунугэр Тимир сарсыардаанны асылык кэнниттэн биригэдиирдэри чэмэхтээн бэйэтин хосугар ыныран субэлэспитэ. Кини туох да киирии тыла суох, ити кыра саастаах уол Васек олохтоох оҕолортон харчытын былдьатан. бэйэтэ кырбанан кэлбитин кэпсээбитэ уонна бу кунтэн урукку курдук маннык тугэннэри «кини бэйэтин кысалҕата» диэн эйдэбултэн тахсыахтаахпыт, бу олохтоох оҕолорго кууспутун кэрдэруэхтээхпит уонна бу быстах олорор оҕолор дьиэлэрин иитиллээччилэрин ким да атаҕастаабатын курдук уэрэтиэхтээхпит –диэн бэйэтин санаатын тиэрдибитин ким даҕаны утарсыбатаҕа. Кырдьык, бу кэмнэ дылы бары бэйэлэрин тустарыгар сылдьыбыттара. Ким эрэ бэйэтэ кырбанан кэллэҕинэ. кинини ким да кэмускэсэ барбат этэ. Ол оннугар бэйэ-бэйэлэрин атаҕастасан тахсаллара. Ол исин ким даҕаны атын оҕоҕо наадыйбат. Бары тус тусунан бэйэлэрин хахтарын исигэр сылдьыбыттара.
Онтон бу сана басылыктара букатын атын эйдэбуллэри этэн эрэр. бары биир киси курдук туруннахтарына. кинилэри утары «дьиэлээхтэр» утарсар кыахтара суоҕа, ол кэстэн турар дьыала этэ. Кинилэри бу энэр баар соҕотох маҕасыын аттыгар манаан сылдьан биир-икки оҕо кэлбитин быса тусэн тутан ылаллара.
Тимир бу сырыыга эмиэ «аппа унуордар» туттар хамсаныыларын тусаммыта. Ол курдук кыра саастаах оҕолору мэниэ оностон инники куэннэ ыытан, маҕасыынтан ону-маны ыллаттара ыыппыта.
Ол кэнниттэн бэйэлэрэ икки бэлэххэ хайдан, ол маҕасыынна тиэрдэр уулусса икки эттунэн дьиэлэргэ кулуктэнэн сасан турбуттара.
Куутуллубутун курдук оҕолор маҕасыынтан тахсалларын кытта. кинилэр аттыларыгар уонча дьиэлээх оҕолор баар буола туспуттэрэ. Оҕолор астарын былдьаат. утарылыспатахтарын исин биирдэ-иккитэ эмэсэҕэ тэбиэлээт ыыталаан кэбиспиттэрэ. Ол кэнниттэн, кинилэр ити оҕолортон ылбыт астарын уллэстэ маҕасыынтан чугас кыра оҕолорго тутуллубут площадкаҕа мунньустубуттара. Бу сырыыга атын хартыына буолбута. Эмискэччи кинилэри икки эттуттэн билбэт оҕолорун бэлэхтэрэ кэлэн, тэгуруйэн кэбиспиттэрэ. Сип –билигин кыайбыт-хоппут дьон быысыытынан сананан сылдьан, тэттэру бэйэлэрэ кутуйах тутар тэрил исигэр киирбит «кутуйахтар» курдук буола туспуттэрэ. эттэрэ асыйа илик оҕолорго дьулаан хартыына этэ. Онуоха эбии бэйэлэрин хара дьайыыларын билэ сылдьаллара. Бу биир эрэ тугэн буолбатах этэ. Онно эппиэттииллэрин билэллэрэ. Онон бары биситини билигин, хайдах кырбыыллара буолла диэн эйдэбуллээх тураллара.
Ити оҕолор бэлэхтэруттэн Тимир тахсан : - Кто у Вас главный?-диэн ыйыппытыгар, биир киппэ кэруннээх нуучча уолун ыйбыттара.
Тимир бу олохтон ылбыт билиитинэн, бу тугэни элбэх оҕо охсусуутугар тиэрдиэн баҕарбатаҕа, ол айдаанннаах буолара. Ол кэнниттэн оҕолор эчэйдэхтэринэ, милиция улэситтэрэ кэлэн сугун олордубаттара уонна олохтоох нэсилиэнньэ утары туруон сэбэ. Оччоҕо кыра туох эмэтэ тугэнэ баар буолла да, барыта бу эсиги онордугут диэн буолара.

• А, ну иди сюда! У нас с Вами сейчас драться резона нет. Если в будущем из наших кого-нибудь тронете, то в следующий раз мы Вас крепко проучим. Имейте это в виду! У того парня кто-то вчера отобрал деньги. Так –что не обижайтесь, мы сейчас отберем все то, что у Вас имеется.
  Ити кэнниттэн тэгуруллэн турар уолаттартан кэрийэ сылдьан, нэндьийэн туох баардаахтарын барытын былдьаан ылбыттара.
  -А сейчас Васек подойди-сюда ! Кто из них тебя вчера обидел и деньги отобрал. Васек тахсан бу турар диэн биир уолу ыйбытытыгар Тимир : А. ну Васек бей его!-диэн дьасал биэрбитигэр. Васек кэлэн ол уолу оҕус да оҕус буолла.
  Дьининэн, бу кып-кыра уол син балачча улахан уолу охсуолаабытыттан аннараа уол туох да буолбатаҕа, кутталыттан туран биэрбитэ.

Дьыала атынна сытара, бу суосурҕаныы кэрунэ этэ.
Бу оҕолор ортолоругар дьиэлээхтэртэн атаҕастаммыттар элбэхтэр этэ. Олору кэнул босхо ыытан кэбистэххэ, бу уолаттары барыларын унту сынньан кэбисиэхтээхтэр. Ол исин кинилэр хааттара сылдьар абаларын, тыыннарын тасаарыы, бу кыра уолунан Васегынан кэрдэруулээх кэсэтиини оноруу, Тимир эттуттэн албын хамсаныы этэ. Кини толкуйа атын этэ. «Бэрэ бэйэтин уйатын аттыгар бултаабат»-диэн эйдэбулунэн салайтарбыта. Ол исин абу уолаттары армия эйдэбулунэн «сквозь строй» ыытан, кыратык эмэсэҕэ тэбиэлээн. охсон, тылларын ылан баран дьиэлэригэр ыытан кэбиспиттэрэ. «Хаасына» оҕолоро бу кунтэн ыла бэйэлэрин куустэрин билиммиттэрэ. Бары биир киси курдук сутурук буоллахпытына олохпутугар «ил», эйэлээх олох кэлэр эбит диэн эйдэбул тэбэлэругэр кытаанахтык киирбитэ. Ити бысылаан кэнниттэн 17 –с кварталга кинилэр хасаайын буолбуттара. Олорор дьиэлэригэр да, тас да эттугэр ким да кинилэри тыыппат буолбута. Бэйэ-бэйэлэрин атаҕастаспат буолбуттара. Тимиргэ ис сурэхтэриттэн махтаналлара.

Ол уларыйыылартан оҕолор, улэситтэр бары астыммыттара. Ити тугэнтэн ыла тэрилтэ салалтата, «оҕолору оҕолорунан салайтаран» бэйэтин улэтин ис хайысхатын уларытан, оҕолор истэригэр бэйэ саланыытын киллэрбитэ. Оҕолор тэрилтэ олоҕун боппуруостарыгар кыттысар буолбуттара.
Оҕолор Тимирдэрин олох эрэ тута сылдьаллара. Бу кини кэлиэҕиттэн оҕолор бэйэлэрин олохторо тосту уларыйан эрэрин барытын бэйэлэрэ кэрэ-билэ сылдьаллара.
Быстах харах да кэруутугэр да оннук этэ. Урут дьиэ, олбуор исэ бутуннуутэ бэх-сах. Манна табах ордуга, итиннэ ол-бу бэх-сыыс, ас тобоҕо, манна алдьаммыт олоппос итиннэ иннэри туспут ыскаап. Хостор истэригэр биир эмэ бутун лаампа умайара, орон танаса куннуктээн хомуллубакка сытара.
Оҕолор бэйэлэрин да кэруммэттэрэ, танас –сап мэлтэҕэ, асылык аҕыйаҕа барыта баара. Хамнаска сылдьар улэситтэр кун аайы кэлэн хомуйар, сууйар-сотор этилэр да хартыына уларыйбат этэ.
Остуоруйаҕа кэпсэнэрин курдук барыта эмискэ баар буола туспэтэҕэ. Ол гынан баран, оҕолор эйдэрэ-санаалара уларыйан, бисиги олохпут, бу хас биирдиибититтэн тутулуктаах эбит диэн эйдэбулгэ кэлэн. бэйэлэрэ да эйдээбэккэ хаалбыттара. Билигин бэйэлэрэ ыспыт бэхтэрун, танастарын саптарын хомуйа, сууна сылдьар буолан барбыттара. Хостор истэригэр кытаанах бэрээдэк баар буолан, сорохторун кысарыйан да туран ороннорун хомуттаран, муоста кун аайы сууйуллан, ороннор тураллара бэрэдэктэнэн бытааннык да буоллар, оҕолор олорор эйгэлэрэ тупсан, сигилилэрэ : бэйэ-бэйэлэригэр сысыаннара уларыйан барбыта.
Инники тусэн этэр буоллахха, бу «хаасына» дьиэтин салайааччытын тулаайах хаалбыт оҕолору кытта улэтин, оҕолор бэйэни салайыы кэруннэрин тумуктээн Саха сирин оскуолаларыгар тарҕаппыттара. Аат-суол кэлбитэ. бэйэтэ саха «макаренкота» аатырбыта. Уп-харчы кэруллэн. сана дьиэ-уот тутуллан, бу «хаасына»дьиэтэ- дьон ортотугар толоруохтаах улэтин, дьэ толорон барбыта.
Ити барыта кэлин Тимир бу мантан барбытын кэннэ буолбута.

Ол оннугар Тимир бэйэтин олоҕун тускула уларыйан киирэн барбыта. Ол гынан баран ийэтин сутэриэҕиттэн эйэ-санаата оннун булан биэрбэтэҕэ. Кинини ити балтын кытта хаасына дьиэтигэр ыытан кэбиспилэр. Билигин ханнык оҕо дьиэтин иитиллээччитэ буолаллара биллибэт. Ол санаа кинини кун аайы сыппах бысах биитин курдук аала сылдьар. Маннайгы акаары санаатыгар урукку олорбут дьиэтигэр кэлэ сылдьыбыта. Онтуката хайыы уйэҕэ кинилэр квартираларыгар атын дьон киирэн олохсуйбуттар. Уруккута кини аҕатын солбуйааччыта, билигин «Холбос» тэрилтэтин салайааччыта буолбут киси дьоно-сэргэтэ хасаайыннаан олороллоро. Тимири билэллэрэ, кини кэлбитигэр учугэйдик кэрсубуттэрэ, асаппыттара. Ол да урдунэн ону Тимир син биир ыараханнык ылыммыта, Бу иннинэ дьиэм дии сылдьыбыт оҕоҕо ыарахан охсуу этэ. Маныаха дылы. хайдах эрэ бэйэтин эйдэбулугэр:- Бу дьиэбэр кэллэхпинэ ийэм уруккутун курдук уэрэн-кэтэн мичилийэн киириэ -диэн тугэх санаалаах сылдьыбыта. Онтуката олох тэрдуттэн унту охсуллубута. Аны бу орто дойдуга балтынаан иккиэн олох тулаайах хаалбытын дьэ дьиннээхтик эйдээбутэ.
Кини билигин даҕаны урукку оскуолатыгар уэрэнэрэ. Ол гынан. тэсэ да куэх отко туктэннэр, санаа оонньуутун тулуйбакка уэрэх дьыла бу бутээри турдаҕына уэрэҕин быраҕан кэбиспитэ. Ол бу санаалар. энин араас толкуйдар ыбылы туппуттара. Сотору кэминэн Тимирдээх. Лиза дьылҕаларын бысаарар сурук кэллэ диэн сурах исиллибитэ. Тимир балтын дьылҕатыгар туох да уларыйыыны киллэрэр кыаҕа суоҕа. Ону билинэрэ. Онтон бэйэтэ олох бу куораттан барбат санааны ылыммыта. Кэннэ кээнчэ да буоллун дии санаабыта.
Ол кун балтытыгар киирэн туох санааны ылыммытын эппитэ :- Эн киси буоларгар, туох баар кууспун биэриэм диэн аҕабар тылбын биэрбитим. Ол гынан баран ити ыыта сатыыр сирдэригэр барар санаам суох, манна хаалабын. Онтон эн «хаасына» иитиитигэр барыан. Онон билигин туох да буолбутун исин санааҕын тусэримэ. Бииргэ тэрээбут убайдаахпын диэн эйдуу сырыт. Билигин мин эйиэхэ тугунан да кэмэлэсэр кыаҕым суох, баҕар кэнники олох уларыйдаҕына кэрсуэхпут.
Балта Лиза кып-кыра оҕо убайа бу тоҕо киирэн киниэхэ ону-маны кэпсии олорорун улаханнык эйдээбэтэҕэ даҕаны. Ити кэнниттэн балтын ол-бу танасын кыра «валетка» чымыдаанна бэрээдэктээн уган кэбиспитэ. Сарсынны кунугэр балтын илдьэ баралларын олбуор кэнниттэн кэрэн турбута. Тимир бу хаасына дьиэтигэр олороро эмиэ табыллыбат буолбута. Ол исин куоратка курээн хаалбыта Бэйэтин оннугар нуучча сирэйдээх баасынай уолун хаалларбыта.

Ол уолга бу билигин ылыныллыбыт бэрээдэги кэрэругэр уонна барарыгар маныаха сэптээх эйу-санааны олохтоон, аныгыскы басылык буолан хаалар оҕоҕо тиэрдэригэр дьасайбыта. Бэйэтэ бу куоратка баар кэммэр кэлэ-бара сылдьар буолуом диэн кэс тылын эппитэ.
Тимир манна баар кэмигэр оҕолору уксулэрин Ньурба. Усть-Нера оҕо иитэр дьиэлэригэр ыыттылар. Тимир манна кэлэн баран саха сирэ киэнин, оройуоннарга арахсан олорорун санардыы биллэ. Онно олорор омуга да элбэх эбит. Олор сыдьааннара бары манна бааллар. Кини бэйэтэ бу олох охсууларыгар тубэсэн. манна билсибит оҕолорун куорат кыра оҕолорун бэлэхтэрун бысаарсыытыгар буккуйуон баҕарбатаҕа. Ол гынан баран куорат олоҕун сокуона атын этэ.
Тимир тэсэ да соҕотох хаалбытын исин. бу куорат саба быраҕан этэр буоллахха, кини дьиэтэ-уота этэ. Кини билигин «хаасына» дьиэтиттэн тэсэ да арахсан тахсыбытын да исин, кинини куннээҕи ас-танас, хонук сир боппуруоса хам туппат этэ. Бу кэм устата тэбэтун элбэхтик бу боппуруоска унту сыста. Кимнээххэ тирэниэхтээҕин билэ сылдьара. Саамай ыарырҕатар толкуйун ити балтын Лизаны государство бэйэтин иитиитигэр ылла. Онон кинини билигин ким да туппат. ким да мэсэйдэспэт. Аны мантан антах бэйэтин иннин бэйэтэ кэрунуэхтээх. Ол исин быса бэйэтин уолаттарыгар. «аппа унуордарга»тиийбитэ.

Бу Дьокуускай куорат ортотугар собус соҕотох, ийэ-аҕа тирэҕэ, сиэбигэр биир биэс харчыта, хонор сирэ, кимтэн да тирэҕэ суох тулаайах оҕо атах –балай барыыта, оннооҕор ханнык баҕарар улахан кисини, кини эйун-санаатын хам баттыа эбитэ буолуо.
Итинник бэйэтин олоҕун тосту уларытар санааны Тимир бэйэтигэр судургутук бысаарымматаҕа, бэрт элбэх санаа оонньуутун. толкуйун кэнниттэн итинник тумуккэ кэлбитэ. Кини бу куоратка хантан эрэ кэлбит оҕо буолбатах. кини куорат «тимир ытарча» курдук сокуоннардаах олоҕун муннунан силэйэн- эйун туппут оҕо. Онон куорат учугэй да, кусаҕан эруттэрин барытын билэрэ. Кини манна тэрээбутэ, бу саасыгар дылы манна олордо. Ийэлээх, аҕата кини аттыттан суох буолуохтарыттан кини бу кылгас кэмнэ энин араас тугэннэргэ барытыгар тубэсэ сырытта. Онтуката угус эттэ олох кысарыйбытыттан тахсыбыта. Айаххын ииттэнэргэ хантан эрэ уптэниэххин наада этэ.
Бу кэмнэргэ хаста да ийэтин унуоҕар тахса сырытта. «Аппа унуордар» хасан эрэ татаардар олорон тэруттээбит сирдэрэ. Ол исин «танаралаабыт» дьонун, билинни « вилюйскай тракт» аттыгар «татарскай» кылабыысаҕа кистииллэрэ. Тимир ийэтин эмиэ онно тасаарбыттара.
Дьэ, сидьин дьон баар буолар эбиттэр!
Элбут да дьон унуохтарын да сугун сытыарбаттар. Ийэтин унуоҕар ууруллубут веноктар уонна бутэсик аса сарсынны кунугэр суох буолбуттара. Ол эрэ буолуо дуо! Айыы диэни билиммэт дьон суолларын-иистэрин билэн, ол курдук ийэтин урдугэр туруоруллубут кириэс масы ыраатыннарбакка эрэ, аттынааҕы киси унуоҕар кэсэрэн туруоран кэбиспиттэрин кэрэн улаханнык саллыбыта да, хомойбута да. Ол исин бу бачча куэххэ, сайын кэлээри турдаҕына, атын ханна эрэ ыытар сирдэригэр бардаҕына, аҕалаах. ийэтин сырдык эйдэбуллэрин оҕотук санаатыгар таннаран биэрэр курдук санаммыта.
Кини мантан баран хааллаҕына ким кини ийэтин унуоҕун араначчылыай? Тимир ити кэмнэ итинник толкуйдаах сылдьара. Кини соҕотох эбитэ буоллар ити «хаасына» дьиэтиттэн сарсынны кунугэр да курээн тахсыбыт буолуохтаах этэ. Ону итиннэ, кинини балта Лиза адаҕалыы сылдьыбыта. Билигин олохтоох «хаасынатын» дьиэтигэр ыыттылар. Тимир бу тугэни олохтоохтук эйдуурэ, кинилэр баласыанньаларыгарТимир балтын хайдах даҕаны бэйэтэ иитэр кыаҕа суоҕа. Ол санааттан эмиэ муунту буолара.
-Ханна-ханна тиийэн, кимнээх сирэйдэрин манасан!Атаҕастана сылдьара буолла?-диэн толкуйдар супту эйугэр охсуллан аасаллара. Бэйэбин кэрунэр буоллум даҕаны, хайаан даҕаны эйиигин балтыбын, бэйэм кэруубэр ылыам диэн ийэтин унуоҕар андаҕайбыта.

Витька Тимир тиийэн кэлбитигэр улаханнык уэрбутэ. Кини бу бэйэтигэр истиэнэ курдук эрэнэр, Тимир курдук истин. доҕоро суоҕа. Тимирдиин биир «молочнай» бырааттыылар буолан, бииргэ ини-биилэр курдук бэйэ-бэйэлэригэр сысыаннасан улааппыттара. Бу манна биир дьиэҕэ олорор кэмнэригэр эн-мин дэспиттэрэ элбэх.
Ханнык баҕарар тугэннэ эйэсэн. кэмускэсэн кэллилэр. Ол барыта олоххо бигэргитиллибит кэстуу этэ. Кини бэйэтин олоҕор кыра оҕо эрдэҕиттэн бу Тимир эйунэн-санаатынан салайтаран кэллэ.
Бу мин барытын кэнэтук. туох баарынан сирэйинэн толкуйдуур буоллахпына, Тимир саха буолан толкуйа кини толкуйуттан сырыы аайы букатын атын, туохха-барытыгар бэйэтэ туспа санаалаах буолара. Омос кэрдэххэ букатын тиэрэни этэр курдуга. онтуката кэлин тисэҕэр Тимир эппитин курдук буолан тахсара. Ол исин билигин даҕаны исигэр Витька «аппа унуордарга» кыра саастаах оҕолорго басылык буолбутун исин Тимири бэйэтиттэн урдуктук тутара. Бысаарыы ылынарыгар куруутун Тимир санаатын тургутан кэрэн баран хамсанара.

Билигин «аппа унуордарга» ити «Петька –цыган» куэттээсининэн бэйэ икки ардыгар эн-мин дэсии тахсан эрэр. « Петька –цыган» бас баттах барда. Витька тылын туохха да уурбат буолла. Тусээнин да тэлээбэт буолла. Бэйэтин энэригэр мунур ыраахтааҕы буолан олорор. .Куорат улаатан исэр. Ити покровскай суолун кытыытыгар улахан промышленнай тэрилтэлэр уэскээннэр, ити энэр сана микрорайоннар тутулуннулар. Олору билигин барыларын радиоцентрга дылы, онно баар кыра саастаах оҕолор бэлэхтэрун «Петька-цыган» тутан олорор.
Аҕа дойду сэриитин кэннэ куорат кытыытыгар, эмискэччи цыганнар табордара кэлэн ити радиоцентр сиригэр олохсуйбута. Олортон сорохторо манна олохсуйан хаалбыттара. Кини олортон тэруттээх. Билигин кини анныгар тэрут «аппа унуордары» сабырыйар ахсааннаах оҕолор бэлэхтэрэ баар буолла. Ону кытта бу Витька иннинэ «аппа унуордарга» бастакы сирэй этэ, инньэ гынан Витька анныгар сылдьар биригэдиирдэр ортолоругар кини дьоно бааллара, ол быысыгар «кииннэри» кытта холбоспот буола сатыыр оҕолор эмиэ бааллара.
Эскэтун «Петька-цыган» «аппа унуордартан» арахсан бардаҕына Витька аата-суола тусуэхтээҕэ, бэйэтин «бэтуукчээн» онорон кэбистэхтэринэ да кэнулэ этэ. Бары кэпсэтии кэрунэ барыта ыытылынна. Ону «Петька –цыган» ылыммата. Боппуруос куус эрэ эттунэн бысаарыллара эрэ хаалла. Онон бэрт тургэнник, бу боппуруос бэрээдэктэнэр тугэнэ уэскээн кэлбитэ. Ол гынан баран, бу тынаан турар боппуруосу Витька хайдах бысаарарын тобулбакка сылдьара.

Дьокуускайга олох былыргытын ылар буоллахха атааннасыы омуктасыыттан тахсан кэлэрэ. Ким куустээх ол бэйэтигэр тусалаах эттунэн сокуону олохтуу сатыыра. Ыраахтааҕы кэмигэр нууччалар кэллэ кэлээт «ясак» хомуйан олохтоохтору атаҕастаан барбыттара. Сууту –сокуону бэйэлэрин тусаларыгар онорбуттара. Ол да урдунэн куорат исигэр ыраахтааҕы былааса тэсэ да куусурбутун исин. сахалар ахсаан эттунэн басыйтарбат буолан бэйэлэрин интириэстэрин кэрунэн олорбуттара. биирдэ эмэтэ, урукку Дыгын кыстыгар «Урун-куэлгэ» тиийэн Марха аттакыларын кытта балык кэмигэр дайбасан ылаллара. Онтон кэлин бу кэсуугэ кэлэн «аппа унуор» олохсуйбут татаардары кытта охсусаллара. Ол эйдэбуллэрэ кэлин куорат улаатан истэҕин аайы оҕолорго эмиэ бэриллибитэ. Онтон кэлин аҕа дойду сэриитин кэннэ промышленность сайдыытынан сибээстээн «хаамаайылар» усун харчыны эккирэтээччилэр кургуэмунэн кэлбиттэрэ. Куораты биир гына басылаабыттара, сахалыы тылынан кэпсэтэр даҕаны сэттээх сэрэхтээх буолбута. Куорат киинэ таас дьиэлэринэн тутуллан барбыта. Сокуон куусунэн, куорат киин эттэ бу кэлбит дьон олорор сирдэрэ буолбута. Олохтоохтор куорат кытыытыгар тэбиллибиттэрэ. Ол тумугэр куорат эмиэ уруккутун курдук «кииннэр», «аппа унуордар» диэн олорор сирдэринэн эмиэ хайдысан киирэн барбыттара. Урукку эттугэр олорор сиргинэн хайдысан бэйэ-бэйэлэрин кытта куэттэсэн охсусаллар эрэ этэ. Билигин дьон барыта хамнас аахсар буолан. бэйэ икки ардыгар сысыаннасыыга «харчы» эйдэбулэ киирбитэ. Итинтэн ыла баай-дуол былдьасыыта саҕаламмыта. Атын эйдэбуллэр киирэн барбыттара. Аны ким куустээх харчы амтанын билбитэ. Ол исин олох кылгас кэм исигэр куорат «харчыны хамсатааччылар» уонна хаайыылаахтар икки ардыгар уллэсиллэн хаалбыта. Ол сабыдыала бу кыра оҕолор бэлэхтэругэр эмиэ тарҕаммыта.
Куоратка «уэсээлэргэ» уонна «улахан уолаттар» бэлэхтэругэр кинилэр общество иннигэр хас биирдии сыыса хамсаныылара «Уголовнай кодекс» ыстатыйатынан кэруллэринэн «кулук» харчы хамсаасына хайа хайысханан хамсанара уонна кимиэхэ тэсэ элуу тиксэрэ бэрээдэктэммит эбит буоллаҕына. Бу кыра оҕолор бэлэхтэругэр. кинилэр сокуон иннигэр туохха да эппиэттээбэт буоланнар бэйэ бэйэлэригэр сысыаннара букатын атын этэ.

Куорат олоҕо, оҕо сааска билиннээннэ дылы дьалҕааннаах. Ханна, хайа баҕарар тугэннэ икки –ус оҕо эмискэччи кэрсэ тусээт эйиигин. атаҕастаабытынан барыахтарын сэптээҕэ. Кэмускэнии диэн бэйэн олорор сиргинэн аттыгар баар оҕолору кытта чэмэхтэсуу этэ. Ол курдук кыра саастаах оҕолор бэлэхтэрэ маннай утаа бэйэни кэмускэнии курдук уэскээн баран, кэлин уп-харчы сысыаннасыытыгар киириигэ бэйэ-бэйэттэн баай-дуол булунар куускэ кубулуйбута.
Оҕолор бэйэлэрин олорор сирдэриттэн туора сиргэ улахан кысалҕаттан баран кэлэллэрэ. Урукку эттугэр атаҕастаатахтарына, суруллубатах сокуон бысыытынан муннун хаана кэллэҕинэ тохтоон хаалар эбит буоллахтарына, билигин доруобуйаҕын улаханнык айгыратар курдук атаҕастыыллара. Ол курдук бу бэлэхтэр бэйэ бэйэлэригэр сысыаннара сирэйинэн уонна олус кырыктаах этэ.
«Уэсээлэр» бу бэлэхтэру улахан уолаттар бэлэхтэрунэн дьасайтаран сурун эттун кэрэн олорбуттара, . Ол гынан баран сорох ардыгар бэйэлэрэ куэттээн, куоратка оҕолор бэлэхтэрун икки ардыларыгар улахан аймалҕаны тэрийэн, милиисийэттэн бэйэлэрин тириилэрин харыстаналлара.
Ол быысыгар оҕолор бэлэхтэрун исигэр бэйэ-бэйэлэрин олохторун тасыма уп-харчы эттуттэн кэрдэххэ тус тусунан этэ. Ким эрэ кыанар, ким эрэ кыаммат ыал оҕото буолара. Угус эттулэрэ арыгыга оҕустарбыт тэрэппуттэрдээх, туох да кэруутэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолор этилэр. Онон хас биирдиилэрэ тус тусунан кысалҕалаахтара, санаалаахтара –эйдээхтэрэ. Кэнул босхо ыыттахха, бары тус тусунан кэрэ сылдьаллара. Ол исин бу оҕолор бэлэхтэрун тэсэ кыалларынан «уэсээлэр» утулук исигэр «тимир илиинэн» тута сатыыллара да. туох эмэтэ тахса турара.

Онуоха эбии сокуон кэмэтунэн быстах кэмнэ кэлбит кэлии дьон бары сана тутуллубут таас дьиэлэргэ олохсуйбуттара, улахан хамнастаах тэрилтэлэргэ улэҕэ киирбиттэрэ, олохтоохтортон урутаан массыына ылаллара, соҕуруунан-арҕаанан эмтэнэ бараллара. Эйдэрэ-санаалара да быстах этэ, тэсэ кыалларынан кылгас кэмнэ байан-тайан тэрут дойдубутугар тэннэн барарга диэн эйдэбуллээхтэрэ. Бу дьон олохтоохтору олох анныларынан саныыллара. Бэйэлэрин курдук сирэйдээхтэри тэрут хаайыылаахтар, атах-балай барбыттар сыдьааннара диэн. Онтон хаптаҕай сирэйдээхтэри тэрут да дьонунан аахпат этилэр. Ол тумугэр куоратка олохтоох эрэ сахалар хаалбыттара. Урдук дуосунастарга сахалартан биир эмэтэ кисини харах баайыытыгар тасаараллара. Ол дьон оҕолорун толкуйа эмиэ тэрэппуттэрин эйдэрунэн-санааларынан салайтарара.
Инньэ гынан бу кыра саастаах оҕолорго кэлиилэр уонна олохтоохтор диэн эйдэбул киирэн оҕолор икки ардыгар сысыаны эмиэ сытыырҕаппыта.

Тэрут «аппа унуордар» басыйар угустэрэ «Холбос» аттынааҕы таас дьиэлэртэн ураты бары чаасынай дьиэлэргэ олороллоро. Эрдэ урукку тутуллубут дьиэлэригэр хасыс да кэлуэнэ ыччат уунэн тахсыбыта, Онон бэйэ-бэйэлэрин олус учугэйдик билсэллэрэ.
Онтон ити кэмнэ радио сайдыытын угэнэ кэлэн билинни «радиоцентрга» икки этээстээх мас
Дьиэлэр олус тургэнник тутуллубуттара. Куорат киинэ тас дьиэлэринэн тутуллан барбыта. ону хааччыйар инниттэн «покровскай тракт» кытыытыгар «домостроительнай комбинат тутуута саҕаламмыта. Инньэ гынан, ити энэр баар байыаннай чаасы кытта холбосон сана квартал ууммутэ.
Онно олорор оҕолор «Петька-цыган» басылыктаах оҕолор бэлэхтэрун сабыдыалын анныгар сылдьаллара. Ити кварталлар ардах кэнниттэн тэллэй курдук уунэрин курдук тутуллубуттарынан, ол оччонон ити оҕолор бэлэхтэрэ кыаҕын ылан барбыта. Ол кыаҕын билинэн «петька-цыган» олох атах балай барбыта, олох даҕаны «аппа унуордартан» арахсар суолу тутуспута.
Ол исин Витька бэйэтэ усуннук –киэнник толкуйдаабакка эрэ кэнэтунэн утары киирсэн кэбисиэн баҕарара да салла сылдьара. Элбэх оҕо кыттыылаах сирэйинэн утарыта киирсии тумугэ хайдах эриллэн тахсара чуолкайа суоҕа. Мантан ким даҕаны тусанара биллибэт, «Аппа унуордары» мэлтэтуугэ тиэрдэрэ эрэ чуолкай этэ. Бу боппуруоска Тимир этэр этиитэ. -субэтэ Витька эйугэр-санаатыгар сосуччу этэ.

Олох сотору кэминэн куорат ысыаҕа буолаары турара. Бу иннигэр куорат ысыаҕа ити билинни радиоцетр оннугар баар кэнэ ыраас хонууга ыытыллара, онно билигин сабыылаах тэрилтэ баар буолан уонна ол тэрилтэ улэситтэригэр ананан сана дьиэлэр тутуллубуттарынан, «Сайсары» куэл «Теплай» куэлу кытта холбосор аппатын диринэппиттэрэ, куэл сирэйин лаппа кыччатан, билинни ат суурэр ипподрома турар сиригэр, куэх отунан буруллубут ыраасыйа сири тасаарбыттара. Олохтоохторго куорат ысыаҕа онно ыытыллыбыта хасыс да сыла. Бу куорат сахаларын уэрэр-кэтэр, куэх сайын буоларын бэлиэтиир сурун быраасынньыктарынан буолара. Ол дьасаллар «Аппа унуордар» кэрэр сирдэригэр буоларынан, уэруу-кэтуу кэтэх эттун кинилэр басылаан кэрэн-истэн ыыталлара. Атын оҕолор бэлэхтэрэ суруннээн «кииннэр» эн-мин дэсэн сэннэстэхтэрунэ, кэнул ыллахтарына киирэллэрэ.
Бу сылга эскэтун икки сурун «аппа унуордар» оҕолорун бэлэхтэрэ сэннэспэтэхтэрунэ уонна «Петька –цыган» кутуругунан оонньоон ханнык эрэ атын бэлэххэ сысыннаҕына, кинилэр бас билэр сирдэрэ атын бэлэх оҕолор бас билиитигэр киирэн хаалыахтааҕа. Ол айдаанын дорҕооно, алларааттан –уэсээннэ дылы дарбайан тиийэн баран, тэттэру эргиллэн кэлиитигэр кинилэри эрэ буолбатах «улахаттар» олохторун эмиэ хамсатыахтааҕа.
Ол исин бу тирээн турар тугэни бысаарсаары олох чугас доҕордуулар Витька, Костя уонна Тимир буолан, Тимири олохсуппут сирдэригэр, быраҕыллыбыт тепловой коллектор исигэр мустубуттара. Витькалаах, Костя бэйэлэрэ усуннук –киэнник толкуйдаабакка эрэ кэнэтунэн утары киирсэн кэбисиэхтэрин баҕарараллара да кэннэ тугунан сыдьаайан тахсара биллибэтиттэн салла сылдьаллара. Элбэх оҕо кыттыылаах сирэйинэн утарыта киирсии тумугэ хайдах эриллэн тахсара чуолкайа суоҕа. Мантан ким даҕаны тусанара биллибэт этэ. «Аппа унуордары» мэлтэтуугэ тиэрдэрэ эрэ чуолкай этэ. Бу боппуруоска Тимир этэр этиитэ-субэтэ. Витькалаах, Костя эйдэругэр-санааларыгар сосуччу этэ.
Урут бу коллектортан итии ситимнэрэ, «Холбос» аттыгар тутуллубут таас дьиэлэр оннуларыгар турбут чаасынай дьиэлэргэ арахсыталаан барара. Билигин ол тусата суоҕунан иччитэх турара. Онтон сана таас дьиэлэргэ сана итии ситимэ тардыллыбыта.
Бу коллекторга урут-уруккуттан биир эмэтэ оҕо дьиэтигэр-уотугар табыллыбатаҕына, тэрэппуттэрин кытта ииристэҕинэ манна кэлэн хоноро, хорҕойора.
Дьиэ-дьиэнэн этэ, Исигэр уота-сылааса, холодильныга, телевизора, остуола, ороно олоппососа барыта баара.
Онуоха эбии Тимир «постояннай» пропискаламмыт киси быысыытынан кэллэ кэлээт улахан ыраастаныы улэтин ыытан эссэ тупсаран биэрбитэ. Атын олорор дьиэлэртэн туох да атына суоҕа. Урдугэ эрэ намысаҕа.

Бу оҕолор ортолоругар «Кремль» диэн ааттаах дойду.

• Как скажут из «Кремля», так и будет – диэн оҕолор бэйэлэрин икки ардыгар кэр –кулуу тыллаахтара. Ол тыллара оруннаах этэ. Биригэдиирдэр мунньустан бэйэ-бэйэлэрин кытта куннээҕи тирээн турар боппуруостарын сэннэсэр сирдэрэ этэ.

Аан маннай коллекторга Витькалаах, Костя киирээт улаханнык сосуйбуттара. Урукку коллектордара буолбатах, истиэнэтэ испиэскэлэммит, ол –бу онон-манан быган турар тимирдэрэ кырааскаламмыт, бэҕэ-саҕа хомуллубут, биир соҕотох онойон турар форточка саҕа туннугэ, муостата сууллубут. Уруккуга тэннээтэххэ букатын атын хартыына.
Инньэ гынан уолаттар исирдьэ киирэллэригэр аан аттыгар тэлгэтиллибит тирээпкэҕэ атахтарын сотто-сотто киирбиттэрэ.
Тимири сана олорор сирдэммитинэн эҕэрдэлээбиттэрэ. онуоха Тимир доҕотторугар:-
-Если зайдете через месяц. Вы мою хату вообще не узнаете. К зиме надо готовится. Я такой ремонт сделаю…. . –диэн инники эттугэр туох былааннааҕын кэпсээн барбыта. Ол гынан баран Витька быса тусэн туох кысалҕалаах кэлбиттэрин кэпсээбитинэн барбыта:
-Тимир, скоро в городе будет Ваш якутский национальный праздник. Отмечать будут якутский новый год. Мы в это время раньше неплохо зарабатывали. И общую казну заполняли. А нынче ситуация совсем другая, на кону стоит достоинство нашей братвы. »Петька-цыган! Совсем вышел из под контроля, хочет стать единственным хозяином во время праздника. А в будущем хочет вообще отколоться от нас. Если это произойдет, кто нас будет уважать! Скажут, даже не могут вынести свой мусор из своего дома. Мы с ним до этого несколько раз хотели вести переговоры. А он в никакую, окопался на своей территории, перестал согласовывать свои действия с нами. И воспользуясь моментом ведет раскольную политику среди нас. Распускает слухи, будь-то я веду переговоры с ребятами других районов об объединении из-за своих интересов. И его в этом некоторые наши бригадиры поддерживают. Поэтому нам Петьку-цыгана» нужно поставить любой ценой на место, проучить и сделать так чтоб таких проблем больше не было. Вот мы решили идти на кулачный бой «стенка на стенку». .Соберем ребят, назначим место и время и будем драться. И думаем что победа будет за нами. А ты Тимир! Теперь скажи нам. правильно ли мы хотим поступить? Или что посоветуешь?

«Аппа унуордарга» маннык тугэн уэскээбитэ Тимиргэ сонун буолбатах этэ Бэйэтэ ону этинэн-хаанынан билэ сылдьара. Ис –исигэр киирдэххэ маннык тугэн уэскээбитэ ити Витька бэйэтин эттуттэн сыыса хамсаныытын тумугэр буолбута. Киниэхэ олорор сирдэринэн басылык уолаттары анаталаасын кэмигэр Тимир этэ сатаабыта «Петька-цыганы» туораттыбыт да, олох утуруйэн кэбисиэххэ. Бэйэтэ бэйэтигэр сырыттын диэбитин Витька утарсан олорор сиригэр биригэдииринэн хаалларан кэбиспитэ. Онтуката ити кыаҕын ылан баран, билигин эстэнэн утары улэлии сылдьар.
Ити уолаттар этиилэрин Тимир олох ис-иситтэн сэбулээбэтэҕэ. Кини санаатыгар, ааспыт буолбут тугэннэртэн бэйэн сыыса-халты туттунуугуттан уэрэнэн исиэхтээххин. Бу иннинэ « кииннэри» кытта улахан уолаттар куэттээсиннэринэн улахан маассабай охсусуу буолбута. Ол кэнниттэн улахан айдаан тахсыбыта. Эмискэччи биир кэмнэ элбэх оҕо эчэйии ылбытыгар нэсилиэнньэ айдааран, турулуэн бэҕэ буолбута. . Оскуолаҕа оҕолор, тэрэппуттэр ортолоругар араас тасымнаах мунньахтар бэҕэ ыытыллыбыттара. Онно кыттыспыт оҕолору барыларын саасын ситэ илик оҕолор комиссиятыгар учуотка ылбыттара. Хас да уолу бу охсусууну кинилэр тэрийдилэр диэн сууттаан араасынай кэмнэ оҕо колониятыгар ыыппыттара.
Билигин ити уолаттар этиилэринэн бэйэ-бэйэлэрин кытта охсустахтарына, эмиэ оннук хабааннаах айдаан тахсара чуолкай этэ.
Ол гынан баран биир эттунэн «Аппа унуордар» бэйэлэрин икки ардыгар хайдысаллара олох сатаммат дьыала этэ.
Бу тугэни хайдах бысаарыахха сэбугэр Тимир бэйэтэ да бутулла сылдьара. Бу тирээн турар тугэни тэсэ кыалларынан чуумпутук, улахан айдааны тасаабакка бэйэ кэккэтигэр улахан охсууну ылбат курдук толкуйдаан хамсаныахтарын, кини олох чуолкайдык эйдуурэ.
-Я, даже не знаю, как ответить на этот вопрос. Вы сами знаете какие последствия после этого будут: -Искалечим ребят. Будет недовольство родителей. Всех нас загребуть, будут мордовать. И еще неизвестно, что все это для дела каким боком выйдет. Поэтому предлагаю просто убрать «Петю-цыгана» во время проведения ысыаха. Укрась и спрятать. А в это время поговорить с ребятами. У них не такая крепкая связь как у нас. Мы то знаем всех своих, У нас все имеет глубокие корни, сложилось исторически со своими традициями. А их всех объединил «Петя-цыган» и мы в этом ему помогали. Если «Пети-цыгана» не будет, они разойдутся по своим районам. А после этого мы с ними по отдельности поговорим, назначим новых бригадиров. И все будет нормально. А после этого отпустим «Петю-цыгана » пусть катится куда-угодно. Но как это сделать нам надо сейчас сообща подумать.

Бу Тимир этиитин истээт Костя эрэ кэрэ туспутэ. Ис исигэр ыллахха Костя бу уолаттартан аҕалара этэ. Биир дьиэҕэ олорбуттара. Бу «Холбос» дьиэтин аттыгар тутуллубут таас дьиэ оҕолоругар кини басылык буолан кэллэ. Билигин аҕыйах хонугунан ситэ илик саастаах оҕолортон тахсыахтаах. Билигин бу Витька аннынан сылдьыбытын исин, улахан саастаах оҕолор холбосуктарыгар киирдэҕинэ, кини бу кыра саастаах оҕолор бэлэхтэрун кэрэр истэр дуосунастаныахтаах. Ол исин кини бу тугэни бэйэтигэр сурун сорук бысыытынан ылынара. Кини уолаттары бэйэтиттэн балыс буоланнар, наар кыра оҕолор курдук кэрэрэ. Ол гынан бу Тимири олох учугэйдик билбэт эбит. Кинини наар Витька эрэ тутарын дьиибэргиир зрз этэ. Кини ону бу уолаттар «молочнай « бырааттыылар буолалларынан бысаарара. Онтуката сурун эй угааччы, Витька кэнниттэн оҕолору бу Тимир салайа сылдьарын санардыы эйдээтэ.
Тоҕо диэтэххэ Витька бэйэтэ тугу бысаарыммытынан дьасал ыллаҕына ону ким да утарсыа суоҕа. Кинилэр бэйэлэрин икки ардыгар бу боппуруоска элбэхтик кэпсэппиттэрэ. Бары ньыманы барытын тутта сатаабыттара. Ыксааннар бутэсигэр букатын хасан да буолбатах тэттэру тусууну онорон «Петька-цыганна» улахан барыстаах босхо барыыны биэрэ сатаабыттара. «Петька-цыган» ону да ылымматаҕа:-Мин кимиэхэ да тэлэбур тэлээбэппун, мин бэйэм-бэйэбэр хасаайыммын-диэн турбута. Онон кинини куус эрэ эттунэн туоратыы хаалбыта.
Ону кинилэр боростуойдук уруккутун курдук «стенка на стенку» киирсиинэн бысаарабыт диэн толкуйдууллара. Билигин кэм кэрдии уларыйан утары охсусууга урукку курдук биэс-алта оҕо киирсэрэ буолбатах, икки эттутэн хас биирдиититтэн отучча-туэрт уонча оҕо киирсиэхтээҕэ. Ол айдааннаах буолара чуолкай этэ. Ол исин Костя бу Тимир этиитэ барыстааҕын тута эйдуу охсубута.

• Витька. как мы до этого раньше не додумались. Он же правильно говорит. Если мы уберем на время «Петю –цыгана», то они –то сами разделятся на несколько групп по своим территориям. Это он держит их в кулаке. А потом я их со своими ребятами раздавлю по одиночке. -диэн Костя Тимир этиитин эйээбутун биллэрбитэ.

Ол гынан баран бутэсик бысаарыыны оҕолорго басылык буоларынан Витька ылыахтааҕа.

• Я подерживаю Ваши предложения. Но, нам детали данной операции придется обсудить позже. Я сейчас отправлю «маляву» насчет встречи. Пусть он назначит место и время встречи, после этого мы обсудим детали, как нам поступить. А пока все эти разговоры надо держать в замке. Никому ни слова. У него здесь имеются свои уши и глаза.

Ити курдук уолаттар биир санааҕа кэлбиттэрэ.
Эр-этэр буолбатаҕа сарсынны кунугэр «Петька –цыгантан» эппиэтэ тиийэн кэлбитэ.

Уолаттар эмиэ мунньустан субэлэсэн киирэн барбыттара. Витька улаханнык мунчааран туран уолаттарга туох ис хосоонноох эппиэт кэлбитин сырдатан киирэн барбыта:

• Он, не дурак. Как ожидалось он встречу назначил на своей территории и в середине дня. И на таком месте, что его оттуда ни как не украдешь. Он назначил встречу там, где ручеек выходящий из озера «сайсары» впадает на «Теплое озеро ». Вы ребята ! Оба знаете это место сколько раз мы там рыбачили, червей искали в болоте. Очень удобное место для него, пропустить меня одного через «мост дежневский» к покровскому тракту и закроет своими ребятами. А наши ребята останутся на этом берегу «теплого озера». А там, где место встречи с одной стороны «теплое озеро» а с другой ручеек выходящий из озера «Сайсары» назад уже возврата нет. Ребята его меня у моста закроют и все на виду, ничего не сделаешь. Это я буду в ловушке, а не он.

Итини истэ олорон Костя эрэ оргуйан турбута:

• Я недооценил его оказывается. Какой он хитрый, такое место выбрал, почти в центре города, там «стенка на стенку» не пойдешь. Как в середине дня у всех на виду драться то будешь. И через мост машины ездят. Неудобно будет махаться.

И ребят у него побольше будет, чем у нас. Из наших против него пойдут не все, среди нас имеются ребята которые сочувствуют к нему. Это он тебя украдет, а не мы.
Я думаю его предложение не принять. Из этого ничего не получится. Потому что, мы до конца не знаем, что он еще придумал.

• Витя, приняв его предложение поставишь себя в неудобное место, тебя могут побить и искалечить.

Поэтому я предлагаю на встречу не идти. Вести переговоры с ребятами с центра и закрыть все пути к доходным местам и там посмотрим как запоет «Петька-цыган», как он своих ребят возле себя держать будет без кормежки. И куда он денется приползет обратно к нам.
Ити «петька-цыган» эппиэтин истэн баран Тимир бэйэтэ да улаханнык сосуйбута. Бу иннинэ маннык тугэннэргэ дьон хараҕа тиийбэт сиригэр тиийэн эн-мин дэсии буолара. Уксун эн-мин дэсээччи уолаттар биир-бииргэ бысаалсаллара. Билигин инники куэннэ харчы сысыаннасыыта тахсан онтон упкэ-аска тиксэр буоланар, маннык тугэннэр кырыктаахтык уонна оҕолор ортолоругар элбэх эчэйиилээхтик бысаарыллан буолан эрэллэр. Ону ити улахан уолаттар куэттэспиттэригэр кэрбуттэрэ.

Тимир бу уолаттар кэпсэтэллэрин истэн олорон сорох этиилэрин кытта сэпсэспутэ. Ол гынан баран бэйэтин сурун этиититтэн туоруон баҕарбат этэ. Ити Костя этиитэ холобура билигин кинилэр «кииннэри» кытта холбосон олороллоро буоллар, оччоҕуна сэптээх этии этэ. Онтон ол холбосоллоро билинни туругунан ууга биилкэнэн суруйуу курдуга, маннайгы хардыылар санардыы оносуллан эрэллэрэ. Кинилэр хайдыспыттарын биллэхтэринэ «кииннэр» эссэ хайдах хамсаналлара биллибэт, бу тугэн икки эруттээх дьыала буолара кэстэн турара.
Бу кэнниттэн «Петька –цыган» кинилэри кытта аны кэпсэтэ сатаабата буолуо. Онон бу тугэни олох муччу тутар табыллыбат. Ол исин бу дьиэ исинээҕи боппуруосу ыраатыннарбакка эрэ, бэрт тургэнник бэйэ тусатыгар хам тутан кэбисэр наадата тирээн кэлбитэин Тимир дьэнкэтик эйдуурэ. Ол исин уруккуттан олох атын хамсаныы наада этэ. Тугу толкуйдаабытын уолаттарга этэн барбыта:
-Он поступает умно. Это его территория. Там Витя, ты будешь один. Он выше и крепче тебя. Ты с ним ничего не сделаешь. Сзади подстрахуют его ребята. Остальное закроет вода, никуда не уйдешь сам будешь в капкане. Если что-то не так пойдет, еще неизвестно что они с тобой сделают. Он думает, что находится в безопасности. А мы должны воспользоватся этим. Витя сколько ребят тебе нужно чтобы его закрутить и быстренько оттуда уйти?
Витькалаах, Костя Тимирдэрэ букатын атыннык толкуйдуу олороруттан сосуйбуттара. Балачча олорбохтуу тусэн баран Витка Тимиргэ тусаайан: Мне нужно, хотя бы, чтоб их было двое. Но, оттуда как ты говоришь быстро уйти не получится. Кругом вода далеко не подплывешь. Закидают камнями и палками. Возможно даже на берегу поймают, пока мы с ним будем возится. У него у нас свои уши и глаза. Он каждый шаг наших контролирует. И всех ребят наших знают. Не допустят, чтоб они там находились.

• А ну скажи Тимир, что задумал?
• Ну и пусть знают, на этом мы его и поймаем. Даже это ситуация будет на нашей стороне. Вы же знаете что меня хотели через детский приют на детдом отправить. Там сейчас живут где-то сорок ребят из разных районов. Отчаянные ребята, если намекну за мной куда угодно пойдут. Если малышей оставить, то не меньше двадцати ребят я поставлю под наши ряды хоть сегодня. Там за их главного мой друг, а другого Костя знает, это он его из трона сверг. Они как раз под стать «Петьке-цыгану» ребята рослые и крепкие. Их мы отправим заранее в виде рыболовов и искателей в болоте червей. Пусть там сидят незаметно в камышах. В нужное время они выйдут их своих схронов и помогут Вите раскрутить «Петьку –цыгана». А если их заметят, думаю даже внимания обращать на них не будут. Ребята чужие, не «заложные», мало-ли кто из «городских» ходит по своим делам.

Билигин даҕаны Виткалаах, Костя Тимир тугу толкуйдаан олорорун тугэҕэр дылы эйдээбэккэ олороллоро.
Кинилэр толкуйдарыгар:- Эскэтун ити Тимир этэрин курдук тугэн таҕыстаҕына, анараа уолаттар кэрэн туруохтара дуо? «Петька-цыганы» быысыы ыстаналлара чуолкай. Кинилэри эккирэтэн бисиги муоста нэнуэ барыахтаахпыт. .Оччотугар, онно тумуска тиийэн дьэ били толкуйбут хоту «стенка-на- стенку» киирсии буолар. Хайдах да эргит син-биир, элбэх оҕо кыттысыылаах охсусуу буола туруох курдук. Ол исин Витька Тимиртэн ыйыппыта:

• Ну, ладно ребята раскрутили Петьку-цыгана. А дальше то-как ? Думаете его ребята будут стоять и смотреть? Они –же кинутся спасать своего предворителя. И он стоят на месте не будет сопротивляться будет. Наших, всех их поймают и забьют. А мы то не успеем во время подойти.
• А что бы оттуда быстро уйти, мы заранее в камышах спрячем резиновые камеры из под трактора «Беларусь» привяжем веревкой и с этого берега их потянем на себя. Им –то даже плавать не придется. Если все это расчетливо и умно сделать они даже сдвинутся с места не успеют, наши ребята уже на этой стороне берега будут.

Этэр эппитин кэннэ толкуйдаан кэрдэххэ, барыта ити этиллибитин хоту буоллаҕына тэрут да биир да эн-мин дэсиитэ суох бутэн хаалыах курдук. Витька оҕо эрдэҕиттэн, ол исин бу Тимири убаастыыр, кини толкуйа барыта дирин уонна кэтэх эруттээх буолар. Урукку эттугэр бэйэлэрин тасымнарынан ол бу буолар тугэнигэр Тимир эппитэ угус эттугэр таба буолан исэрэ. Кэр эрэ. хайдах курдук ити кыбытыылаах тугэни муччу тусэри толкуйдаан тасаардаҕын.
Билигин Витькаҕа биир эрэ эйдэммэт тугэн баара. Ол мунаарар боппуруосун ыйыппыта:-

• А если они кинутся на нас через мост?
• Вряд ли ! Не думаю, что они кинутся спасать его. Он их силой держит. Они же из-за страха под ним ходят. Ну, если пойдут. То, со стороны университета будут « приютовские». Возьмем на мосте их в кольцо. В любом случае мы их побьем.

Бу «Аппа унуордарга» Костя бэйэтин кыанар, куустээх уонна «тирэх уолаттары» дьасайар буолан буолан угус элбэх энин араас эн-мин дэсиилэргэ сылдьан кэллэ. Бу тугэннэ дылы «куусунэн» эттэйуу, кэпсэтии хайдах хааман исэриттэн кэрэн, онтон сибээстээн хамсаныы буолара. Бу курдук эрдэттэн ким хайдах хамсаныахтааҕын суоттаныы суоҕа. Арай ити толкуйдаммытын курдук бардаҕына. кини оруола олох кыра, ыраахтан сылдьан суосурҕанан, туэсу эрэ охсуна сылдьыы курдук буолсу.
Атын тугэнигэр кини «тирэх уолаттарын» кытта инники куэннэ сылдьыахтааҕа, ол сыанан аҕаабат этэ. Ким эрэ кинилэртэн эчэйиэхтээҕэ, ол чуолкай. Эрдэттэн оностон охсуса тиийэр буоллаххына сэптээх-сэбилгэллээх тиийэҕин, кырата сибиниэстэн кутуллубут кастеттаах, ол суох буоллаҕына сиэпкин тобус толору эрус таасынан толорон сылдьаҕын бысыта бырахсар курдук. Онон элбэхтик муннун хааннаабыт киси буолан, Тимир этиитин ис-иситтэн сэбулээн эйээбутэ:

• Тимир ! Какая у тебя светлая голова! Какую картину нарисовал, просто шедевр. Как все просто получается. А Вить, а мы с тобой сколько дней голову ломали, чтобы этот вопрос решить. Главное чтоб до групповой драки не дошло. А то такой шум поднимется по городу, все мы рады не будем. Я уверен, что у нас все получится. Будем действовать как Тимир предлагает. Я со вчерашнего дня начал подготовительную работу, довел до бригадиров сколько ребят они должны выставить. Примерно нас будет где- то около сорока ребят. Был у моста, на всякий случай там доставили палки, доски и камни. Изучил местность. Если они кинутся драться, будем действовать, как мы с тобой Витька подумали. Около моста, у всего города на виду, мы долго драться не будем.

Сперва в мосту на первый ряд я выйду со своими ребятами закидаем их камнями, будем бить из рогаток, а потом отойду на задний план. В это время вперед выйдут «церковные», за ними «Крупские» будем меняться местами. А остальных ребят спрячем во дворе угловых домов. Если они выбьют нас с моста мы отойдем вглубь по «Дежневу». Они за нами. А в это время которые спрятались во дворе выйдут из засады и закроют их пути отступления. И они будут в котле. Ну, если все пойдет как Тимир задумал, то, я думаю что до этого мы не дойдем.

• Я с Костей согласен. После того, как Тимир высказался, даже на душе стало спокойно. Будем действовать как он предлагает. Тимир! Сегодня же съезди в детский приют. Все детали обмозгуй со своими ребятами, доведи до них, что они должны сделать. А вы Костя! Пусти слух среди ребят, что будем с «Петькой-цыганом» драться «стенка-на стенку» около моста. И проведи все эти подготовительные работы у всех на виду.

У него здесь свои уши и глаза пусть доведут. А все остальные детали держать в секрете. Никому ни слова.
Ити курдук Витька уолаттарга тумук дьасаллары тиэрдэн кэбиспитэ.

Хасан баҕарар кэм кэрдии тургэнник хаамар, болдьохтоох тугэн тиийэн кэлбитэ. Бэлэмнэнии улэтэ былааннаммытын курдук баран испитэ. . Ити кун куоратка маннайгы автобустар айаннарын кытта тэннэ айаннасан «Хохол» уонна «Ханалас уола» куэгулэрин туппутунан «радиоцентр» тохтобулугар кэлэн туспуттэрэ. Эрдэ кэпсэтиллибитин курдук. куоратка басаарынайдарга анаан сана тутуллубут таас депо аттынан аасан тумулга киирэн хомустар быыстарыгар куэлу курдаттыы барар уот линиятын остуолбатын анныгар балыктыы кэлбит оҕолор курдук олорунан кэбиспиттэрэ. Эрдэ кистэниллибит хаамыралар тыыннара баар дуу?Суох дуу?- диэн бэрэбиэркэлээн кэрбуттэрэ уонна хасыаттан оносуллубут бэргэсэлэрин кэтэн кэбиспиттэрэ. Ол барыта учугэй, былааннаммытынан баран исэр диэн эйдэбуллээҕэ. Ону бэтэрээ биэрэктэн Тимир кэлэн бадараанна анньыллыбыт мастарга быалар бааллан туралларын кэрэ-истэ таарыйа, уолаттары кэрбутун биллэрэн саната суох илиитинэн далбаатаан ааспыта. Болдьонуллубут кэмнэ муоста икки эттугэр суусчэкэ оҕо мустубута. Бу оҕолор дьон хараҕыттан кистэнэн биир эттэ куэл талахтарын, иккис эттэ басаарынай таас депо дьиэтин кэннигэр мустубуттара. Муостаҕа Витька, Костя уонна Тимир турбуттара. Онтон «приютовскайдар» кэпсэтиллибитин курдук олох баалларын биллэрбэккэ университет эттуттэн мас дьиэлэргэ сасан турбуттара. Эр-этэр буолбатаҕа муостаҕа «Петька-цыган» икки уол доҕусуоллаах тахсан кэлбитэ. Уолаттарынаан муоста биир эттугэр кэлээт, суосурҕаммытынан барбыта:

• Привет ребята! Витька, чего волну гонишь, если у тебя есть что-то на меня. Вот я перед тобой не побоишься на моей территории поговорить или у тебя ноги трясутся. Иди сюда скажи чего хочешь. Вон сколько ребят собрал. Пусть твоя «котла» останется там. Подойди один.

Кэрсусуу толкуйдаммыт хартыынанан баран исэринэн Витька уолаттартан арахсан исэн:

• Я пойду. Не беспокойтесь ребята, пока. все идет по плану. Тимир иди напротив места встречи и не упусти момент захвата. А Костя, если что закроешь мост.

Петька –цыган Витьканы урусуйданан олох атасын кэрсэр курдук кэрсубутэ. олох утары кэлэн куусан ылбыта. Туораттан кэрдэххэ олох эр бэйэ-бэйэлэрин сутэрсибит доҕордуулар кэрсусуулэрин курдуга. Ол гынан баран чугастан кэрдэххэ букатын атын дьэбир сирэйдээх. , муус харахтаах, дьэбин уосуйбут уол кэлэн Витьканы куусан баран, бэрт нэсиилэ сирэйин ханньары таттаран туран:

• Витька! Наконец-то мы с тобой встретились. .А то оттуда все время командуешь. Не хочешь на равных поговорить. Чего нам здесь у всех на виду стоять. Пойдем поговорим там где народу нету –диэт «покровскайдыыр» трассаттан туораан Петька-цыган уолаттарын унуордаан тумус диэки барбыттара.

Бу икки уол иккиэн бу кэмнэ, ол кэмнээҕи олох сокуонугар сэп тубэсэн. бэйэлэрэ тэсэ да кыра оҕо саастаахтарын исин элбэҕи олоххо кэрбут уолаттар этилэр Ханныгын да исин бэйэлэрин саастыылаахтарын ортотугар эйдэрунэн-санааларынан, куустэринэн-уохтарынан басыйа тутар буолан куорат биир улахан оҕолорун бэлэҕун тута сырыттахтара. Ол гынан баран, атын оҕолортон чорбойон бу маннык тасымна тахсыбыт суоллара тус тусунан этэ. «Петька-цыган» Сэбиэскэй сойуусу бутуннуутун унуордаан баран, манна Саха сиригэр кэлэн олохсуйбут цыганнартан тэруттээҕэ. Ол дьонун ити тухары тэсэ элбэхтик онно-манна тубэспиттэрэ, эрэйдиммиттэрэ буолуой? Биир сиргэ табан олорбот, дьиэтэ –уота суох кэсэ сылдьар норуот уэрэҕин бэйэтин этигэр-хааныгар инэринэн сылдьара. Ол курдук ырыасыт, хаартысыт, хармаанньыт бэрдэ. Кыайа туппут уолугар мунутуур тойон, кыайтарбытыгар хайдах хаптанныырын, онтон кэмэ кэллэҕинэ кэтэххэ да биэрэрин сатыыра. Аччыктаасын диэн тугун олус учугэйдик билэрэ. Куннээҕи асыыр асылыгын кими хайдах албыннаан, уктэтэн булунарын тобуланара. Ол курдук «татаар» оскуолатыгар уэрэнэ киирэн баран оҕолору хаартыга оонньоон иэскэ киллэртээн уонна ол уолаттартан бэлэх тэринэн онтон атын оҕолор бэлэхтэрун басыйа тутан инники куэннэ тахсан кэлбитэ.

Онтон Витька ити Костя кэмэтунэн кини оннугар тахсан кэлбитэ. Костя, Витька уонна Тимир бары элбэх квартиралаах дьиэҕэ бииргэ олорбуттара. Ити дьиэ «Холбос» тэрилтэтин бас дьиэтэ буолан, бары биир тэрилтэ улэситтэрэ кургуэмнээн киирбиттэрэ. Кинилэр бэйэ –бэйэлэрин олус учугэйдик билсэллэрэ. Ол исин оҕолоро эмиэ бары бииргэ тутуспутунан улааппыттара, биир тутулуктаах куустээх оҕолор бэлэхтэрэ уэскээбитэ. Чэмэхтэсэн уонна бары биир дьиэҕэ олорор буоланнар тэрээсин да, ахсаан да эттунэн атын оҕолор бэлэхтэрун басыйа туппуттара.
Биригэдирдэр мунньахтарыгар Костяны тала сатаабыттара. Ону Костя сааса ыган кэлбитинэн Витьканы бэйэтин оннугар туруорбута. Ону утарбатахтара, тоҕо диэтэххэ бу иннинэ куорат олоҕун сокуонун бысыытынан Витька кинилэри кытта элбэх тугэннэргэ бииргэ сылдьыспыт, бэйэтин учугэй эрэ эттунэн кэрдэрбут. Хас элбэх тугэнтэн «силовой» тэрилтэлэр мускуйууларыгар кими да ханнык да тугэннэ уган биэрбэтэх эрэллээх доҕор этэ. Ол сэптээх бысаарыныы этэ. Костя улахан уолаттар бэлэхтэругэр тахсыбытын кэннэ бэрт сотору кэминэн, эмиэ кими эрэ басылыгынан талыахтаахтар этэ.

Уолаттартан, кинилэр саналара исиллибэт сиригэр тиийээт, «Петька-цыган» бэйэтин санаатын этэн киирэн барбыта:

• Витя ! Мы друг друга знаем давно. Не первый год знакомы. Так что скажи прямо, без ухищрений. Чего от меня хочешь? Молчишь! Можете не говорить. Я и без этого знаю, что от меня хотите. Но не бывать этому.

Вроде живем в одном городе. Не хотите видеть, что происходит под носом. Живете по старым меркам. Якутск строится. Смотри вокруг. Раньше здесь пустырь был. Видишь сколько домов построили? И сколько народу живет. А Вы как раньше главенствовать хотите, не выйдет. Вот что видишь вокруг это вся моя территория. Я здесь главный и этим фактом Вам нужно смирится. Поэтому как раньше, под Вами я ходит не буду. Если хотите померится силой, будем драться. Витя смотри на моих ребят. Сколько их? И на своих? Сила то на моей стороне. Так-то не рыпайся иди с миром и смирись с фактом.

• Я вижу, что вы силу набрали. Но все таки хочу последний раз образумить тебя, вместе мы сила которой не было бы равных в городе. Но, я из твоих слов понял, что Вы этого не хотите? Упустили мы момент.
• Витя ! Не смеши меня, вопрос не в этом. Вопрос заключается в том, кто из нас будет главным?

Иди под мое крыло и вопрос исчерпан. Я не думал, что Вы такой дурак, что во время переговоров, просто так перейдете на мою территорию и подставите себя. За храбрость хвалю, но Витя русская моя душа! Как ни крути! Вы, как в сказке Иванушка- дурачок. Думаете, что я так просто Вас отпущу. Упростили Вы мою задачу. Мы сейчас Вас с собой заберем. А там посмотрим. как они поступать будут.

• По поставленному вопросу, Вы сами знаете ! Как я буду отвечать. Сам знаешь, я вообще не хотел на эту должность идти, по-первых : Вы сами опростовосились!; Во-вторых: так обстоятельства сложились! Вместо меня должен был Костя, но он самоостранился. Выдвинул меня вместо себя. по принятым понятиям, я не мог себя сам назначить, решила «сходка», а их рекомендация было утверждено смотрящим. Так что ! Кто из нас будет главным, не зависит от нашей «хотелки». Если хочешь вопрос можем поставить снова перед «сходкой», пусть решают.
• Витя! Я же знаю в данное время большинство бригадиров будет на твоей стороне, потому что у меня только будет один голос, поэтому этот номер не пройдет. Я же знаю, почему вы так торопитесь со мной договариваться. Скоро «ысыах» это местные свой национальный праздник будут отмечать, не будет у Вас «куша». Это моя территория, я здесь хозяин. Если всунетесь, получите по зубам. Если не будет «куша», на общак будут поступать гроши. А там мы посмотрим, интересы у вышестоящих на чью сторону будут колебаться? Лучше я отколюсь от Вашей «котлы» и мы сейчас Вас с собой заберем и поставим свои условия. А там посмотрим, куда кривая выведет.
• А вот насчет будущего, крестится не будем. Никто не может угадать. что с нами будет даже через минуту.

Кэпсэтии сунньэ, эрдэттэн сэрэйиллибитин курдук халтай бысаарсыы бысыытынан баран исэрэ.
Ол исин Витька, хасыаттан оносуллубут кэтэ сылдьар бэргэсэтин тэбэтуттэн илиитигэр ылбыта. Ону унуоргу биэрэк эттуттэн кэрэн туран Тимирдээх эрдэ кэпсэтиллибитинэн халлаанна холууптары ыыппыттара. Бу толкуйдаммыт тэрээсиннэ, бутэсик хардыыга киирии бэлиэтэ этэ. Ону кэтэсэн турбут «приютскайдар» дьиэлэр кэннилэриттэн тахсан кэлбиттэрэ. Бу оҕолор «аппа унуордары» эйуу кэлбиттэрин кэрэн «Петька-цыган» уолаттара олору манаса турбуттара.
Ол кэмнэ хантан кэлбиттэрэ биллибэккэ эмискэччи «хохуоллаах» кэлэн Петька-цыганы туннэри кэтээт, илиилэрин кэдэрги тардаат, ыбылы баайан, айаҕар танас симэн баран тэбэтугэр куул кэтэрдэн кэбиспиттэрэ. Ити кэнниттэн бэрт тургэнник ууга кистэммит эрэсиинэ кэлуэсэлэргэ кэсэн киирэн «петька-цыганы» биир кэлуэсэҕэ олордоот, кэлуэсэлэри ууга анньан киирбиттэрин кэрээт Тимирдээх биир эттуттэн быанан сосон ылбыттара. Ити барыта биир чыпчылыйыы тугэнин исигэр буолбута.

Витька биэрэккэ тиксээт Тимири куусан ылбыта:

• Тимир! У меня слов нету. Как я тебе благодарен! Все получилось, как мы с тобой задумали.

Ол кэнниттэн «Петька-цыганна» тиийэн тэбэтуттэн куулу арыйа баттаат:- Вот, сейчас будем крестится.
Бу иннинэ бэйэтин хасаайын курдук тутта сылдьыбыт уолга бу тугэн олох ыарахан эйдэбуллээҕэ. Биир да тылы утары этэр кыаҕа суох буолуор дылы сунньэ тостон турара. Петька-цыган буолбут тугэни барытын туул курдук ылынан, хайдах маннык тумук буолбутун билиннээннэ дылы итэҕэйбэккэ сылдьара.
Ити кэмнэ кини уолаттара ойоҕосторуттан элбэх оҕолоох бэлэх тахсыбытыгар улаханнык сосуйбуттара уонна кинилэр билбэт уолаттара буолалларынан, бэйэлэрин икки ардыгар буккуллуу буолбута. Ол буккуллаллара эмиэ сэп этэ. Бу энэрдэр бары сана аан-маннай, маҕыын сарсыарда дьасал кытаанаҕынан хас да сиртэн кэлэн биир чэмэх буола холбоспуттара. Бэйэ-бэйэлэрин олох билсибэттэрэ.
Буолар тугэни барытын кэрэ- билэ сылдьан, муостаҕа турар Костя:

• Эй, Вы ребята ! Внимательно посмотрите, направо. Ваш-то атаман уже находится в наших руках. . Вон тот с кулем на голове это Вас атаман «Петька-цыган»! Увидели. А теперь посмотрите, налево там наши ребята. Ну, кто хочет спасти своего атамана, идите сюда. Померимся силами.

Бу уолаттар маннык кургуэмунэн туран эн-мин дэсиигэ «аппа унуордар» курдук билиилэрэ суоҕа. Сэрэйиллибитин курдук ким даҕаны муостаҕа тахсан киирсибэтэҕэ. Атамааннара сунньэ тостон тэбэтэ сир диэки тэнкэйэн турарын кэрэннэр уонна эмискэччитэ бэрдиттэн «петька-цыган» чугас эргиниттэн ким да атамаан оруолун ылбатаҕыттан, биир эйгэ-санааҕа тумэр куус суоҕуттан тарҕасарга барбыттара.
«Аппа унуордар» куэл унуор мунньустан турар уолаттар, кыра-кыра бэлэхтэргэ арахсан тарҕасан хаалбыттарын эрэ кэрэн хаалбыттара.

Ол кэнниттэн куэл бэтэрээ эттугэр турар уолаттар сургэлэрэ эрэ кэтэҕуллэ туспутэ. Бу буолбут тубэлтэни хайдах кэрбуттэринэн сыаналаабыттара, бары басылыктарын Витьканы хайгыыллара, хайдах курдук ити харса суох киирэн «Петька-цыганы» бэйэтин кэлгийэн таҕыста. Урукку эттугэр энин араас, кыра-улахан бысаарсыыларга сылдьыбыттара да, бу курдук биир да таммах хаан тохтуута суох эрэгэй чыпчаала ситисиллэ илигэ. Инники баран эттэххэ, бу тугэнинэн Витька аата-суола бэйэтин уолаттарыгар хас да тэгулунэн урдээбитэ.
Аны кургуэмунэн сылдьар тусата суппутунэн Костя уолаттарга дьиэлэригэр тарҕасарга дьасал биэрбитэ. Бэйэтэ икки-ус тирэх уолаттарын кытта Витькалаахха тиийэн кэлээт «Петька-цыган» урдугэр туспутунэн барбыта:

• Ах, Вы гад! На своих руку поднял. Сколько лет вместе были! Что Вам плохо было? Сам же говорил: -Что наша сила когда все мы вместе, как один кулак. А почему сейчас начал вилять хвостом. За это я тебя замордую- диэбитинэн ынан кэлбитин, Витька тохтотон кэбиспитэ:
• Костя! Остановись! Не нам, менять наши традиции. Он не чужой. Пусть его судьбу решит сходка. Так –что! Самоуправством не занимайся. Возьмешь его под свою ответственность и спрячешь его подальше от людских глаз. И создай там соответствующие условия. А нам сейчас нужно быстренько решить организационные вопросы. Завтра же позовем «сходку», утром я пойду «Петуховцам», а Вы Тимир в «ДСК», а Костя в «радио центр» надо поговорить с ребятами, если что, назначьте новых бригадиров. И пусть на сходку направляют своих представителей.

Ол кэнниттэн Тимиргэ кэлэн :- Тимир! Спасибо за все! Говорил, что у твоих ребят карманных денег нет. Пусть радуются! –диэн баран биир чэмэх 2ҕ солкуобайдаах харчыны Тимиргэ туттаран кэбиспитэ.
Ити кэнниттэн уолаттар бары арахсарга барбыттара.
Тимир бэйэтин уолаттарын кытта аҕыйах хонуктааҕыта оҕо дьиэтигэр бииргэ олорбут оҕолоругар кэлээт, кып-кыра «Вася –чумазый» турарын кэрэн улаханнык сосуйбута:

• Я, же говорил, что маленьких с собой не брать! – диэн Ханалас уолуттан ыйыппытыгар, уола:
• А мы не брали его. Мы его заметили только тогда, когда мы сели на автобус. Не знаем, как он мимо всех нас проскочил на автобус, говорит, что я за Тимира пойду в огонь и воду.

Бары кулсэ туспуттэрэ. Тимир «Вася чумазайы» куусан ылаат:-Это от меня, чтоб не забыл- диэн баран уолугар элбэх туттар тэриллээх перочиннай бысаҕын бэлэх ууммута. Атын уолаттары кытта илии тутусан баран эҕэрдэлэсэн, уруйдасан-айхалласан баран автобустарыгар уган атааран кэбиспитэ.

Бу тугэн кэнниттэн «аппа унуордар» покровскайдыыр тракт сунньун барытын кэрэр буолбуттара. Ити энэр эттугэр «Петька-цыган» оннугар сэптээх бэрээдэк олохтонуор дылы Костяны басылык бысыытынан анаабыттара. Онтон «Петька-цыганы» « килиэбин» кэнул булунарга ыытан кэбиспиттэрэ. Ол аата «аппа унуордар» бэйэлэрин кэккэлэриттэн тасааран кэбиспиттэрэ. Урут бииргэ сылдьыспыт уолаттарыттан ким эмэ, атаҕастаммытын иэстэсэн, эмэсэҕэ кэлэн тэптэҕинэ, ханна да унсэн, хантан да кырдьыгын булан ылбат онорбуттара. Бу сонун тустаах дьонно сонун буолан этэрбэс араадьыйатын нэнуэ бэрт тургэнник тиийбитэ.
Онон куорат «кулук» харчытын тутааччылар тутуллара алларааттан уэсээннэ дылы туруору тутуллаахтарынан, кинилэргэ кытта дьайбыта. Ол курдук бу энэр сана промышленнай тэрилтэлэр «кулук» харчытын хамсаасынын суола «аппа унуордар» кэрээччутун нэнуэ барар буолбута. Ол барыта «Аппа унуордар» ааттарын-суолларын урдэппитэ.

Саха дьонугар саамай уэруулээх кэм, дьыл аасан сана ууммут дьылы кэрсэр утуэ-мааны уэрэр-кэтэр кэмнэрэ ысыахтар нэсилиэктэринэн. улуустарынан ысыллан куоракка кэлэн тумуктэнэр кэмэ тиийэн кэлбитэ. Бу тусулгэ кэлии омук кургуэмнээн кэлбит кэмигэр буоларынан куорат салалтата саха аймаҕа эрэ туруорсуутунан харах эрэ баайыытыгар бу тэрээсини ыытара. Ол да урдунэн норуот бэйэтэ хааныгар инэринэ сылдьар. эбугэлэриттэн кэлбит Урун Тунах улуу ысыаҕын бэйэтэ тэсэ кыанарынан ыыта сатыыра. Бу тугэн кыра оҕолор бэлэхтэрун олохторун эмиэ таарыйан ылара. Ол курдук сосуйуоххут иннигэр «аппа унуордарга» бу кинилэр кэрэр –харайар сирдэрэ буоларынан тэттэрутун бэрээдэги хааччыйыы сорук бысыытынан ирдэниллэрэ. Быйыл даҕаны ити боппуруоска «уэсээлэр» Витьканы ыкпыттара ыраатта. Бу быйыл эрэ ирдэниллэр сорук буолбатаҕынан Витька киниттэн ирдэниллэр улэлэри ыыппыта ыраатта. Онтон биирдэстэрэ ити «Петька-цыганы» оннуттан туоратыы этэ. Кинини оннуттан туораппатахтара буоллар Витькалаах ысыах кэмигэр буолар тугэннэргэ буккусар кыахтара суоҕа, онтон ол-бу буоллаҕына эппиэтэ киниэнэ буолан тахсара. Ону билэ сылдьан Петька –цыган Витяны итиннэ кыбыта сатаабыта. Суруллубатах сокуон бысыытынан бары куорат оҕолорун бэлэхтэрун кытта кэпсэтии ыытыллан, »олимпиада»эйдэбулун ис хосооно тирэх эйдэбул бысыытынан ылыллан бу кэмнэ эн-мин дэсии тохтотуллуохтааҕа. Дьону-сэргэни кинилэр бытархай харчыларын уоран аймаабат инниттэн ат суурдуутугэр олохтоохтору кэлии хармаанньыктартан кэмускээсин биир сурун улэ бысыытынан ылыныллара. Ол барыта бу кэмнэ тэриллэр улуустар аайыттан ааттаах-суоллаах хаартысыттар оонньууларын тэрийэр инниттэн оносуллара.

Дьэ бу манна буолар хаарты оонньуутугар били «Куоратчыт» диэн кэпсээннэ суруллаын курдук биир кунан суэсулээх кэннэру хаартысыт кэлэн оонньообот, аатка-суолга оонньуу кэлбит саамай урдук тасымнаах хаартысыттар оонньууллара. Атыннык эттэххэ бу хаарты идэтинэн айахтарын ииттинэн олороооччулар, ким бастынын бысаарсар сурун курэхтэрэ этэ. Курэх барыта эрдэ кэпсэтиллибит эйдэбуллэринэн барара. Хас биирдии хаартысыкка оонньууну тэрийэр «аппа унуоргулар» кэп курдук тусээннэрин уонна оонньууга угуллар убун алын кээмэйэ ыйыллара, ону уйунар эрэ буоллаххына кыттысар кыахтааҕын. Анардас бэйэ идэлээхтэрин икки ардыгар бу кини ол ысыахха киирэн тусулгэҕэ оонньоспута диэн кэпсэлгэ киирдэҕинэ, кини хайдах тасымнаах оонньооччу буолара сэрэйиллэрэ. Онон кэннэру киси кэлэн оонньообот, сэбугэр уптээх-астаах тасымнаах оонньооччу кэлэн аат былдьасара. Бу дьон уйэлэрин тухары бу идэҕэ олохторун анаабыт буолан тэсэ да харчыны –убу сууйтэрбиттэрин исин айахтарын ииттинэр дьон этилэр. Сорох сорохтор сорук оностон эрдэ кэлэн ыйы ыйынан илиилэрин имитэн, толкуйдарын сытыылаан куораты биир гына кэрийэ сылдьан илин-кэлин тусусэллэрэ.
Хаарты оонньуута икки бөлөххө арахсара: сүүйүүлээх (сүүйсүүлээх) уонна өй оонньуутугар. .
Өй оонньууларыгар тоҕоос, ханнык хаарты оонньооччуга тиксибитэ инники күөҥҥэ тахсыбат, ол оннугар киһи бэйэтин оҕуруктаах өйө, сатаан аттаран оонньуура улахан суолталаах. Өй оонньуулара уһун кэмҥэ бараллара.
Сүүйүүлээх оонньууларга табыллыы, сатаныы суолтаны ылар, ханнык хаарты кэлбититтэн хотуу-хотторуу улахан тутулуктаах.
Ол исин тургэнник оонньоноллорунан манна тоҕуоруспут хаартысыттар сууйсуулээх остуос, очкуо, бырыы оонньуутугар киирсэлллэрэ.

Бу ыытыллар ысыах кэмигэр бэрээдэк кэруутэ «уэсээннилэр» нэнуэ барара, ол гынан баран кыра оҕолор бэлэхтэрэ бэйэлэрэ туспа эппиэттиир хайысхалаахтара. Ол эбээсинэстэрин Витька, Костя уонна Тимир буолан бэйэлэрин икки ардыгар турумнаспыттара. Барыта бу иннинээҕи ысыахтарга тусаныллыбыт, чочуллубут былаанынан ыытыллыбыта. Ол курдук Костя тас эргииргэ, онтон Тимир атын саха оҕолорун кытта ис эргиир исигэр бэрээдэги кэруэхтээҕэ. Костя эппиэтинэсэ судургу, . атын куорат оҕолорун бэлэхтэруттэн ысыах буолар сиригэр тэрээсиннээх киириини тохтотуохтааҕа, онтон атыныгар барытыгар Тимир эппиэттиирэ. Тимир оҕолорун ысыах буолар сиригэр тусулгэлэринэн эппиэттээх оҕолору сысыартаабыта. Хас биирдии оҕо ханнык сиргэ-уотка эппиэттиирэ чуолкай ыйыллара уонна ол сириттэн Тимиртэн кэнулэ суох ханна да хамсыа суохтаахтара. Сурун соруктара диэн, бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэллэригэр тутталларынан кинилэр «харах» уонна «почта» этилэр. Суруннээн формалаах дьон хантан ханна хамсыыллара учуотка ылыллара, хармаанньыттар бааллара-суохтара бысаарыллара. Ол сонун тургэнник Тимиргэ тиэрдиллэрэ.

Куорат ысыаҕын миэстэтин урукку ыыттыллар сирэ « Радиоцентр» диэн тэрилтэҕэ бэриллэн, онно улэлиир дьон олохторун тупсаран, кинилэогэ анаан бутун квартал тутуллубута. Итинтэн сибээстээн, «сайсары» уонна «Теплай» куэллэри холбоон, куорат салалтата ысыах ыытыллар сиригэр анаан «Сайсары « куэл уутун тусэрэн, куэл сабардамын, сирэйин улаханнык аччатан туран, билинни ипподром сиригэр кэнэ хонууну тасаарбыта. Онтукалара кэлин отунан саба уунэн куэх кырдалга кубулуйбута. Бу кырдал бэс ойууру кытта быысасар соҕуруу кытыытыгар хаарты -маатыска оонньуутун тусулгэтэ тэриллибитэ. .
Дьэ манна дьонно-сэргэҕэ кэпсээннэ сылдьар хаарты оонньуутун маастардара мустубуттара. Дьэ манна соҕуруунан, улахан киин куораттарын биир гына кэрийбит «Аппа унуорга» олорор «Татаар Бааска» басылыыра-кэсулуурэ. Кинини кытта тэн оонньуур тасымнаах хоту улуустартан тэруттээх харса-хабыра суох оонньуулаах тонус бэрдэ «Саккай», илин энэрдэртэн сэрэхтик уонна сэргэхтик оонньуур идэлээҕин исин «Сасыл саҕа» дэппит, булуу энэртэн хаарты холуодатыттан ылбыт хаартытын талбытынан эргитэр «Кэмус тарбах» диэн саха чулуулара, дьаамнартан тэруттээх хаартыны эрдэттэн хайдах бэлиэтээбиттэрин таба кэрэр талааннаах, айдааннаах «куэх харах» дэммит баасынай туйгуна, дьахтар аймахтан куруутун сууйуулээх хаалар «Дама Маайа» уонна да атыттар кэстэллэрэ. Бу дьон икки куну тура тууннэри-кунустэри тохтообокко оонньууллара. Ким урут харчытын сууйтэрбит туораан исэрэ. туора тахсан бэйэлэрэ хайдах сэннэсэллэрунэн бэйэлэрин икки ардыгар киирсэллэрэ. Кэлин тисэҕэр тиийэн икки улахан сууйуулээхтэр хаалан баран кыайбыт улахан анарын ылар курдук сэннэсэн онньууллара. Сууйбут киси оонньоспут дьонугар барыларыгар куорат биир утуэ рестораныгар ыныран айах тутара. Онуоха дылы ким даҕаны айаҕар кыраадыстаах утаҕы куттубат этэ.
Хаарты оонньуута былыр былыргаттан оонньонуллан кэлэн, кини сурун сокуона, утары оонньооччугун хайдах эрэ гынан кини билбэт албасын туттан кыайыыны муччу тутуохтааххын. Суруннээн олалбастар биллэллэр этэ. Онно киирэллэрэ холуода тас ойуутугар бэлиэ оноруута, сатаан хаартыны ырытыы уонна тунэтии. Ол албастары уксун бу оонньуур дьон басылаабыт дьон этилэр. Ол исин санаттан сананы толкуйдаан исиэхтээххин.
Ааспыт ысыахха «Татаар Бааска» сууйбутэ. Хаартытыгар оонньуу олорон тыныраҕынан быса сотон бэлиэ хааллартаан онон бутэсик оонньууга кыайбыта. Ону ити «Куэх харах» таба кэрэн айдаан тасаарыам диэн олуйан, киниттэн харчы бэҕэтун куттарбыта. Быйыл ол табыллыбат суол этэ. «Бысахха» туруоруохтарын сэптээҕэ. Ол исин быйыл икки хардыылаах албыннаасын хамсаныытын онорбута. Ол курдук куорат хаарты колодатын атыылыыр киоскаларыгар барытыгар кэпсэтии бысыытынан бэйэлэрэ эрдэ бэлиэтээбит хаартылаах холуодаларын атыыга туруортарбыттара. Ол кэнниттэн анар анарга кыайыы сууйуутун уллэстиигэ «Дама Маайаны» кытта илии тутуспута.
Ол хаартылары бэлиэтииргэ уонна холуоданы хасан да асыллыбатах гына онорууга Витькалаах, Тимир биир ыйы быса «Татаар Бааскалыын» бииргэ улэлээбиттэрэ. Бу сылдьан Тимир хаарты диэн суулуктээсин оонньуута диэн эйдэбулгэ кэлбитэ.
Сэбиэскэй былаас кэмэ буолан, хаарты оонньуута сууйуулээх оонньуулар ааттарыгар киирэн эккирэтиигэ тэсэ да сылдьыбытн исин, улахан уп-харчы хамсыыр тугэнэ буолан, бу курдук эрдэттэн бэлэмнэлиилээх улэ ыытылыннаҕа.

Бу иннинэ Тимир урукку ысыахтар хайдах тэриллэн ыытыллалларын оҕолор кэпсээннэриттэн истэр
этэ да, улахан суолта биэрбэт буолара. Ол оннугар ол ысыах кэннинээҕи далбаранна тиксэрэ
Онно кыттыбыт уолаттар уптэнэн дьоро киэсэтин тэрийэллэрэ. Онно тугу кэрбутэрин, билбиттэрин
уонна туох бысылаан буолбутун ойуулаан -омуннаан кэпсэтэллэрэ. Ону истэр буолара.
Онтон быйыл Витька салалтатынан биир тэрийээччи уонна салайааччы бысыытынан
кыттыса сылдьар. Онон туох барыта киниэхэ сонун этэ. Билигин ити «Петя-цыганы» туннэрии
кэнниттэн Витька аата-суола эрэ утуллубута. Кинини кытта ким даҕаны утары аахсыбат буолбута.
Ол курдук «аппа унуордар» ысыах асыллыытын биир кэлимсэ куус бысыытынан кэрсубуттэрэ.
Ысыах кэмигэр «кулук» харчы хаарты оонньуутун уонна ат суурдуутун кэмигэр эргийэрэ. .
Итиннэ «уэсээлэр» бэйэлэрин икки ардыгар сэннэспут буоллахтарына, кыра саастаах оҕолор
бэлэхтэрун икки ардыгар эн-мин дэсии туох да улахан тэруэтэ суох тахсан кэлэрэ. Ону тэсэ да
«уэсээлэртэн» утулук исигэр тутулла сатаналлыбытын исин, бары тугэнэ сатаан хонтуруолламмат
буолара. Бу хайысхаҕа Витька тус бэйэтинэн эппиэттиирэ.
Онон сурун сорук ысыах кэмигэр бэрээдэги хааччыйыы буолара. Ол исин билигин эй-
санаа барыта бу ыытыллар ысыахха куораты аймыыр туох да улахан айдаан тахсыбатын уонна
онуоха эбии ат суурдуутун кэмигэр норуот эттуттэн харчыларын-уптэрин сутэрэн аймалҕаны
тасаарбаттарын тэрийии соруга турара. Барыта сэптээхтук тэриллэн ыытылыннаҕына оҕолорго
элуу уптэрэ тыырыллан кэлэрэ. Онон манна кыттыспыт оҕолор хамнаска сылдьар оҕолор этилэр.
Онон оҕолортон ирдэбил да куустээҕэ.
Бэлэмнэнии улэтэ балачча эрдэттэн ыытыллыбыта. Маннайгы хайысхаҕа оҕолор кыттыылара
балачча оруоллааҕа. Ол курдук кинилэр ысыах буолар сиригэр «харах» буолан сылдьаллара.
Атыннык эттэххэ бу манна кэлбит хаартысыттарга куттала суох оонньууну тэрийиэхтээхтэрэ.
Эрдэттэн хайа да эттуттэн туора дьон хаарты оонньуур сиригэр чугасаатахтарына ол барыта
«Татаар Бааскатыгар» биллэриллэ туруохтааҕа. Ол курдук эмискэччи милииссийэ улэситтэрэ
бэрэбиэркэ онордохторуна даҕаны, хаартысыттары сытаан туппаттара. Хаартысыттар кэннэру
ысыахха кэлбит дьон уссэнэ олороллоругар кубуйаллара. Инньэ гынан тугу да ирдииллэрэ суох
буолан хаалара.
Онтон ат суурдуутугэр хармаанньыттары уодьугуннаасын буолара, эскэтун оннук киси баарын
кэрдэхтэрунэ, Витькаҕа этиэхтээхтэрэ. Ол кэнниттэн ол кисиэхэ биллибэт дьон кэлэн сэптээх
эйдэбулу онороллоро. Итинник тугэн кэлии эрэ дьонтон тахсара, олохтоох хармаанньыттар манна
ирдэнэр ирдэбиллэри билэллэрэ уонна ону кэсиэхтэрин толлоллоро.
ол Тимири «Татаар Бааскалыын» Витька сыбааттаан билисиннэрбит.

Улахан харчыга сурун уксааччылар, ханнык ат хайдах баалла сылдьарын, туруга хайдаҕын эрдэттэн
уэрэтэн билэ сылдьаллара. Саба быраҕан ханнык ат хасыс сууруугэ кыайара эрдэттэн суруннээн
биллэрэ. Онон суруннээн кыайар ат тэсэ бириэмэнэн иккис кэлбит аты кыайарыгар уксуу буолара.
Биир эмэ тугэннэ туораасын буолара. Итинник тугэннэ элбэх харчы хамсыырынан хас биирдии
тубэлтэ»кулук» эруттэртэн болҕомтоҕо ылыллан бэрэбиэркэлэнэрэ. Ол исин ат суурдуутэ олус
бэрээдэктээхтик ыытыллара.
Онон сурун болҕомто хаарты оонньуутугар ууруллубута. Онон саамай эппиэттээх хайысхаҕа
Витька эрэнэр доҕорун Тимири «Татаар Бааскатыгар» илии атах уолунан сысыарбыта. Онон Тимир
бу «Татаар Бааска» сорудаҕынан бэлэмнэнии улэтин бары эрутугэр хара маннайгыттан
кыстыспыта. Аан бастаан куоратка баар хаарты кэруннэриттэн биирдии колоданы атыыласан
баран, колодалар ойууларын уэрэтии буолбута. Ол тумугэр элбэх колодаттан «Татаар Бааската»
биир колоданы талбыта. Оннук холуодалаах хаартылары куорат урдунэн хомуйан ылбыттара. Ол хаартыларга Тимири кэмэлэсуннэрэн туран «Татаар Бааската» бэйэтэ эрэ билэринэн бэлиэ
онорбута. Ортотугар кып-кыра «Ромашка» сибэкки» курдук ойууга хаарты хараҕыттан сирдэтэн
хайа эрэ «сэбирдэҕэр», маасатыттан кэрэн атын сэбирдэххэ точка бэлиэлэри туруорбута. Онтон
олору Тимир колода хаатыгар ханан да арыллыбатах курдук онороро. Ол эмиэ туспа кистэлэннээх
буолара. Сана ылыллыбыт холуоданы ойоҕос усун эттун быса сотон баран, онон хаартылары
биир-биир орууллара уонна оннук ньыманан тэтэру угаллара уонна ол бысыллыбыт сирин хаарты
хаата лаагын курдук лаагынан сотон килиэйдээн кэбиспиттэрэ. Хайдах да эргит-урбат
оонньонуллубатах хаарты холуодата буолан тахсара. Ол холуодалары кэмэ кэлиэр дылы киси
кэрбэт сиригэр ууран кистээн кэбиспиттэрэ. Ол быысыгар «Татаар Бааската» Тимири кытта
илиибин имитэбин диэн ааттаан хаарты угус элбэх албастарыгар такыйара. Хас биирдии улуу
хаартысыт бэйэтин албастарын ханнык да тугэннэ кимиэхэ да кэпсээбэт буолара, ол хаарты
сокуона этэ. Ол гынан баран «Татаар Бааската» олоҕун тисэх уктэлигэр уктэнэ сылдьар
«кырдьаҕас» Тимири кэрдэ кэрээт бэйэтигэр олус чугасаппыта. Кини олоҕун эрггитэн кэрдэҕунэ,
эмиэ бу Тимир курдук эрдэ тулаайах хаалан хаалбыта. Дьиэ-кэргэн, оҕо диэни уйэтин тухары
билбэтэ. Онон олох сокуона Тимири хайдах мускуйуохтааҕын этинэн-хаанынан билэрэ. Ол исин бу
кини курдук дьон атын тиэстэттэн оносуллубут дьон буолалларын уонна инникитин олоҕор
кинилэр албастарыгар уктээн иэскэ киирбэтин диэн тугу сатыырын барытын Тимиргэ кэрдэрбутэ.
Бу иннинэ Тимир бэйэтин оҕолорун кытта таах мээнэ олоруохтааҕар хаартыга оонньуур этилэр.
Оонньуу сунньэ хаарты маасата хайдах кэлэринэн, куосур, туус, уоннаах уонна тойон хасан
тахсыбытын суоттаан ааҕыынан, онно тирэнэн толкуйдаан оонньоосун буолара. Бытархай
харчытын мэнээк сууйтэрбэт буолара. Бэйэлэрин икки ардыгар балачча тахсыылаах оонньооччу
ахсааныгар киирсэрэ.
Ол онно киирсэр оонньууларын тасыма «оҕо оонньуута» буоларын бу «Татаар Бааскатын» уэрэҕэр
такыллан баран биирдэ эйдээбутэ. Эскэтун эн олоххун бу кэруннэ анаабатах буоллаххына, ханнык
да тугэннэ эн кинилэри сууйэр кыаҕын суоҕун эйдэбулун Тимир бэйэтин тэбэтугэр олус куускэ
хатаабыта. Бу кэмнэргэ бэрт элбэх дьон «Татаар Баасканы» аат ааттаан кэлэн оонньуулларын
кэрэн, онно туттар албастара элбэҕин билэн сэҕуу диэн сэхпутэ. Бу маннык тасымнаах
оонньооччулар албастара, туэкэйдэрэ олус элбэҕэ.
Тимир «Татаар Бааскатын» такайыытын тумугэр уонна кини хас биирдии оонньуутун хайдах
оонньообутун кэпсиириттэн, хаарты оонньуутун сурун кистэлэннэрин дьэ сана эйдээн, хас
биирдии оонньооччуну болҕомтолоохтук, кини хас биирдии хамсаныытын болҕойон кэрэр
буолбута, хас биирдии оонньуу олох учугэй киинэни кэрэ олорор тугэн курдук этэ. Бары
билэллэрэ хаарты ойуутун бэлиэтииллэрин, онон дьыала ол бэлиэтэммити атын дьон сатаан
булбат гына бэлиэтэнэригэр сытара. Оонньуу иннинэ тарбаххар биир даҕаны бэсилэх суох
буолара, ытысын ыраас уонна тынырахтарын кырыллыбыта ирдэнэрэ. Ол барыта оонньуу кэмигэр
хаартыга бэлиэ онорботунар диэн ирдэнэрэ.
Ити тугэннэртэн куотар исин хас биирдии оонньуу сана холуода хаартынан оонньонуллара. Онтон
оонньуу кэмигэр энин араас сатабыллаах урдуустар бааллара. Сурун албас тарбах талааныгар
сытара. Киси уэйбэтэх албастара барыта тусаныллара. Ол курдук биир оонньууга «Татаар Бааската»
биир хаартыны туэртэ тасаарбыта. Ону киситэ билбэккэ хаалбыта. Онон тасымын кыра буолла да
эйиигин хайдах баҕарар эргитэ сылдьыахтарын сэптээҕэ. Онтон бу ысыахха буолар курэххэ
оонньооччун тас эттунэн эн курдук тасымнаах хаарты оонньооччулара тула эттугэр «харах» буолан
олороллоро. Ол оонньуу чиэсинэйдик барарын мэктиэлиирэ. Онтон тутулуннаххына сууйбут упкун
оонньообут дьоннор барытын тэннэрэрун уонна оччо убу саат бысыытынан куттаран ылаллара.

Болдьоммут кэмнэ бары оонньуохтаах хаартысыттар биир –биир кэлэн мустубуттара. Саамай эппиэттээх кэм уэскээбитэ. Мантан антах бары боппуруоска курэҕи ыытар дьон «аппа унуоргулар» эппиэттииллэрэ. Манна сэннэсуллубут уп оонньуутун тас эттунэн эрдэ оонньууттан туораабыттар бэйэ-бэйэлэрин тургутусаллара, арыт онно сууйтэрбит уптэрэ асары улахан буолара. Ол исин барыларын куустээх бэрэбиэркэ кэнниттэн ис оонньуур кырдалга асараллара. Бары бэйэлэрин кытта илдьэ кэлбит туох баар усуктааҕы, харчыларын, бэсилэхтэрин манна хааллараллара. Утумэн убу сууйтэрии киси хаанын куускэ хамсатарынан, бу оонньуу кэмигэр туора-маары бысыыны тасаарбат, сыыса хамсаныыттан сэрэтэр дьасал кэстуутэ этэ.
Билинни тылынан этэр буоллахха Тимир «служба безопасности» биир тутаах киситэ буоларынан хаартысыттары кытта бииргэ сылдьыспыта. Мантан антах икки кун «тас « олоҕу кытта кини эрэ сибээстиирэ. . Курэс былдьаса кэлбит дьон туох эмэ сусал кэрдэсуулээх буоллахтарына « Татаар Бааскаҕа» этэллэрэ. Кини дьасалынан Тимир оонньооччулар кырдалларыттан тахсан, тусааннаах кисиэхэ дьасалы тиэрдэрэ. Атыннык эттэххэ кини «ыт атах» диэн дуосунаска сылдьара.
Тимир санаатыгар бу дьон кэллэ кэлээт оонньообутунан бараллара буолуо диэн толкуйдааҕа, онтуката дьоно, биэс-алта киситтэн уратылара бары тойон моҕолго (балааккаҕа) киирэн кун анарыттан ордук мунньахтаан таҕыстылар.
Балаакка тас этугэр хаалбыт хаартысыттар бэйэлэрин икки ардыгар «остуос» диэн оонньууга бырахсыбытынан киирэн бардылар. Кинилэр кэпсээннэриттэн иситтэххэ «Татаар Бааската» улахан дуосунастаах, Тимир оҕо буолан боростуойдук эйдээтэҕунэ Саха сирин хаартысыттарын басылыга эбит. Бу мунньахха доруобуйам мэлтээбутунэн уонна саасырбыппынан сибээстээн бу дуосунастан тохтотун диэн туруорсубут. Быйылгы сылга ханна тиийэн улахан курэҕи тэрийэллэрэ, онно ким эппиэттиирэ, ким тэсэ убу тусээннэ тэлуэхтээҕэ, хайа энэринэн сылдьан хаартылыырын барытын билигин манна сэннэсуэхээхтэр, сыллааҕы сурун боппуруостарын барытын манна бысаарсаллар эбит. Дьоно «оҕонньор» оннугар саха киситэ буолара буоллар бэрт буолуо этэ диэн санааларын атастасаллар. Мунньах сылы тумуктуур буолан балачча усун кэмнэ ыытылынна. Ол кэнниттэн сылайбыт-элэйбит дьон салгынна тахсан сахалыы куэх хонууга олорон уссэннилэр. Ол эрэ кэнниттэн бугунну курэх боппуруостарыгар киирдилэр.
Аан маннай икки бэлэххэ арахсан, онно ким ханнык бэлэххэ оонньуурун бысаарар тугэн сэрэбиэйэ хаартысыттар икки ардыгар ыытыллыбыта. Ол эмиэ хаартысытар бэйэ-бэйэлэрин кытта эрдэ кэпсэтэн кирдээх оонньууну ыыппатыннар диэн тэриллэрэ. Ол сэрэбиэй кэрунэ сырыы аайы уларыйа турара. Быйылгы сылга лото буочукатын нузмэрдэрин тусанан сэрэбиэйдээсин ыытыллыбыта. Маннайгы сырыыга хаартысытар тустаах нуэмэрдэрин ылбыттара ол кэнниттэн, хаалбыт буочукалары куултан суэкээн баран бэйэлэрэ талбыт буочукаларын тэттэру куулга уган баран аны ким ханнык бэлэххэ оонньуурун бысаарбыттара. Ону Тимири кыра оҕо уонна оонньууга сысыана суох диэн кини нэнуэ ыыттарбыттара. Бу кэмнэ Татаар Бааската бэйэтин уонна «Дама Мааса» нуэмэрдээх буочукаларын куул муннуктарыгар тубэсиннэрбитэ. Онон Тимир оруола кыра этэ, ааттаммыт бэлэххэ муннукка баар буочукалары ороон «Татаар бааскатын» уонна « Дама Маасаны» биир бэлэххэ тубэсиннэрбитэ.

Бу маннык хаарты оонньуутугар икки хаартысыт бэйэ-бэйэлэрин кытта куомуннастарына кими да
тулуппаттар. Онон бэйэлэрин бэлэхтэругэр «Татаар Бааската» Дама Маасалыын» инники куэннэ
тахсан бэйэ-бэйэлэрин утары оонньообутара. Эрдэ кэпсэтиллибитинэн бу бэлэххэ
кыайыылааҕынан «Дама Мааса» тахсыбыта. Онтон иккис бэлэххэ «Сасыл саҕа» соруйан кыра омукхааннаах ыгым майгылаах « Саккайы» дэлби кыынньаан оонньуур сунньутуттэн туоратан бэрт
киитэрэйдик кыайбыта. Онтон «Кэмус тарбах» уонна «Куэх харах» оонньуулара мэккуэрдээх
буолан тахсыбыта. «Куэх харах» «Кэмус тарбах» чиэсинэйэ суох оонньуурун эрдэттэн билэр
буолан кини хамсаныытын барытын маныы олорбута. Кини «Кэмус тарбах» оонньуур киситэ
уларыйдаҕын аайы миэстэтин уларыта сылдьарын кэрэн улаханнык сэрэхэчийбитэ. Тоҕо инньэ
гынарын билиэн баҕарбыта. Онтон биир тугэннэ киситин кэннигэр туран кэрбутэ «Кэмус тарбах»
хаартыны ылан баран утары оонньооччутун хаартытын аннынан асарарыгар, хаартыта сиэркилэ
курдук утары оонньооччутун хаартытын кэрдэрэн аасарын кэрбутэ. Онтуката биир тугэннэ, куну
утары олордоҕуна эрэ табылларынан сибээстээн миэстэтин уларытарын билбитэ. Ол кэнниттэн
атын оонньооччулары бигэргэтэлээччилэринэн кэпсэтэн баран, бэйэтэ утары кэрсусуутугэр «Кэмус
тарбах» буосканан сотуллубут хаартынан оонньуурун тутан ылбыттара. Эмискэ аймалҕан бэҕэ
буола туспутэ. Сууйтэрбит дьон бары айманан туран кэлбиттэрэ. Улахан айдаан тахсыаҕын «Татаар
Бааска кэлэн бэр тургэнник барыларын оннуларын буллартаабыта. Ол тумугэр «Куэх харах»
кыайыылааҕынан тахсыбыта. Атыттарга «Кэмус тарбах» сууйуулэрин тэнуннэрэн туран, оччо убу
саат куттарбыттара.

Онон кунустэри –тууннэри оонньуу кэнниттэн сурун киирсиигэ «Дама Мааса» уонна «Сасыл саҕа»
киирсэр буолбуттара. Дьин олоххо ханнык баҕарар эр киси дьахтары хаарты оонньуутугар
бэйэтигэр тэннээбэт, Ол гынан баран олоххо хасан баҕарар сурун хайысхаҕа сэп тубэспэт
кэстуулэр, сурун эйдэбуллэртэн туора турар тугэннэр баар буолаллар.
«Дама Мааса» онтон биирдэстэрэ этэ. Кини Саха сирин араас улуустарыгар оонньуу тиийдэҕинэ,
угус дьон аатын истэн баран саас ортолоох дьахтар бисиэхэ бугун оонньуу кэлбит дии саныыллара.
Онтукалара тас кэрунунэн, бысыытынан – тасаатынан олус ис киирбэх, тупсаҕай кэруннээх
санардыы суурбэтин аасан эрэр кыыс оҕо кырыылааҕа буолан тахсара. Онтон харахтарынан
оонньоон, синньигэс биилин имитэн, куоласын энин араастык минньитэн санаран-инэрэн, ыллаан-
туойан турдаҕына ама бу маннык кэрэ кыыс ханнык эрэ театрга артыыстаан дуу? Ырыасыт
буолан айаҕын ииттибэккэ тоҕо манна хаарты оонньуутугар сыстыбытай дии саныыллара. Ханныкбаҕарар уунээйи силистээх, мутуктаах, буолар тугэн биричиинэлээх, хас биирдии киси
тэрэппуттэрдээх. Кини тэруттэрэ сэбиэскэй былаас инниттэн кэлбит-барбыт дьонно, куоратка
«дьон тусэр дьиэтин» тутан олорбуттара. Онон айахтарын ииттэллэрэ. Кини эсэтэ номох
бысыытынан Бодойботтон кэмустээх кэлэн бу куоратка дьиэ атыыласан олоҕун оностубут. Оҕурук
эйдээх, харса суох майгылаах, киирбит –тахсыбыт хамсаныылаах, наада буоллаҕына туохтан да
толлон турбат оҕонньор курдук бэрт элбэх киси кэпсиир. Онтон билигин кини дьыалатын уола
салҕаан саасын моноон эрэр. Онон Мааса ол оҕонньор сиэнэ буолан тахсара. Ыал соҕотох мааны
кыыстара. Эсэтэ баарыгар сиэн кыысын уол оҕо курдук такыйан, бэйэтин эйугэр санаатыгар
такыйан букатын атын эйдэбуллэринэн иитэн улаатыннарбыта. Оҕонньор уолун туохха да уурбат
этэ, ааппын ааттаттаҕына бу сиэн кыысым ааттатыа диирэ. Онон сиэн кыысын олох кыра оҕо
эрдэҕиттэн хаарты албастарыгар уэрэппитэ. Оҕо сылдьан аан маннайгы оруола оонньуу кэмигэр
онон манан суурэ, ону маны кэпсээбитэ, ыллаабыта буола сылдьан эсэтигэр бэлиэ биэрэн утары
оонньооччу хаартытын барытын этэн биэрэрэ. Бэйэлэрин икки ардыгар бэйэлэрэ эрэ эйдэсэр
бэлиэлээхтэрэ, тыллаахтара.
Арыыйда улааппытын кэннэ кэлэр барар дьону кытта оонньотор буолбута. Энин араас эйдээх
санаалаах, кыахтаах дьон кэлэн аасаллара. Ол быысыгар улахан тасымнаах хаартысыттар кэстэн
аасаллара. Ол дьону утары сиэнин оонньоторо, такыйтарара. Онон Мааса олох кыра саасыгар, араас
омук хаартысытарын уэрэҕин ааспыт улахан тасымнаах оонньооччу буолан ахсыбыта.
Ол исин бэйэтин эйгэтигэр ити аатын бу кыыс кинилэртэн итэҕэсэ суох оонньуурун исин уонна
эдэрин исин «Дама Мария» диэбэккэ «Дама Мааса» диэн убаастаан инэрбиттэрэ. Билинниттэн
«ол оҕонньор» сиэнэ дэтэн эсэтин санаатын толорбута.
Сурун оонньуу сэрэйиллибиин курдук, сана колода хаарты ылыытыттан саҕаламмыта. «Татаар
Бааскатын» сорудаҕынан Тимири бу икки дьон эрэллээх дьонун арыаллатан туран хаарты
ыллаттара ыыппыттара.

Онтон сурун киирсии тас эттунэн эн-мин дэсиигэ арыт ардыгар утумэн угус уп –ас оонньоноро. Манна бэйэ-бэйэлэрин ынырсан тэннээхтэр булсан киирсэллэрэ. Кэннэру кэмнэргэ бэйэ-бэйэлэриттэн дьалты тутусаллара, киирсибэт буолаллара. Туэкэйдээн кыайыы хаарты сокуона этэ. Ол исин манна бэйэлэрэ баҕа эттунэн оонньуур буоланнар, тэттэрутун туэкэйдээн кыайбыт хайҕанара. Онтон ким эрэ утары оонньооччутун туэкэйдээсиннэ туттаҕына онно бэйэлэрэ бысаарсаллара. Ол ис киирсиигэ ким даҕаны тас эттуттэн киирэн булкуспаккын. Оччотугар бу киирсиилэр эсургэниилээх, хом санаалаах тумуктэнэллэрэ. Ол гынан баран асаҕастык утары киирсиигэ кубулуйбат буолара. Ону тэрийэр дьон мэктиэлиирдэрэ. Бэрт тургэнник икки аны араартаан кэбисэллэрэ. Ол оннугар кэлин атын сиргэ кэрустэхтэринэ бэйэ-бэйэлэриттэн иэстэсэллэрэ.
Ким кими кыта хайдах киирсибитэ, тэсэну сууйтэрбитэ кэлин кэпсээн буолан алаас –алаастарынан тарҕананара, тайҕаны унуордаан Дьааны хайатын асары баран туундара дьонугар кытта кэпсээн буолан тиийэрэ, тоҕо диэтэххэ бу дьон сайынны утуэ куннэр ууммуттэринэн сири-дойдуну кэрийэн уп-ас булуна бараллара.

Сурун оонньуу сэрэйиллибиин курдук, сана колода хаарты ылыытыттан саҕаламмыта. Тимир «Татаар Бааскатын» сорудаҕынан бу икки оонньооччу эрэллээх дьонун кытта хаарты ыллаттара ыыппыттара. Дьонноро такси сакаастаан куораты биир гына кэрийбиттэрэ. Тимир маннайгы ыйан биэрбит киоскатыттан тоҕо эрэ атыыласпатахтара. Онтон иккис киоскаҕа тиийэн баран такси суоппарыгар харчы биэрэн, кини нэнуэхаартыларын ыллартарбыттара.
Бу инники куэннэ тахсыбыт икки оонньооччу иккиэн сууйуулээх хаалаллара, онон оонньуу аат-суол исин ыытыллара. Оонньуу ис хосооно ким бугунну куннээҕи курэх кыайыылааҕын аатын ыларга сытара. Инники хас бирдии оонньууга маннайгы тунэтиигэ хайдах хаарты кэлбититтэн кэрэн, хаартысыттар уксар уптэрин тасымын бэйэлэрэ бысаараллара. Ол исин оонньуу куну куннуктээн барара.

Онтон бу оонньууга ким кыайыылаах буолара биир оонньуунан бысаарыллара уонна ким кыайбыттыттан тутулуга суох, кыайтарбыт да киси син-биир бочуотка сылдьара. Ол курдук бу оонньооччуларга тэн баласыанньалаах оонньуу усулуобуйата тэриллэрэ. Оччотугар инники куэннэ оонньуу маастырыстыбата буолбакка, бу тугэннэ кимиэхэ хаарты-маатыска мичик гыммыта тахсан кэлэрэ. Онон хаарты хаамыытыттан тирэнэн хайалара баҕар кыайыан сэбэ. Онон туэкэйдээсини утары туох кыаллар дьасал барыта оносуллубута.
Ол да урдунэн «Татаар Бааската» толкуйдаабыта табылыннаҕына «Дама Мааса» кыайара эрдэттэн сэрэйиллэрэ. Билигин «Татаар Бааскатыгар» саамай эппиэттээх тугэн уэскээбитэ, эскэтун туттахтарына саат куттарыыта диэн оҕо оонньуута буолан тахсыахтааҕа, кини бу орто дойдуга тыыннаах сылдьар –сылдьыбат боппуруоса кэруллуэхтээҕэ. Ону кини билэ-билэ, бу дойдуга сэбун олордум диэн эйдэбултэн хамсаммыта. Эскэтун табылыннаҕына хаалбыт кэмин кысалҕата суох олорор кыаҕын тэриниэхтээҕэ.
Бу сурун оонньууну бары туораабыт оонньооччулар испиэктээкили кэрэр курдук кэрээру, курэх буолар балааккатын иннин тула олорон кэбистилэр. »Дама мааса» уонна «Сасыл саҕа» эр кэтэсиннэрбэккэ асаҕас ааннаах балаакка исигэр киирэн оннуларын булунан олорон кэбистилэр. Ол кэнниттэн ылыллыбыт хаартылартан аҕа саастаах киси бысыытынан «Сасыл саҕа» биир колода хаартыны талан ылан баран имэрийэн, эргитэн кэрдэ уонна кыыска тусаайан:
-Эн, бу колода хаартынан оонньууру, туох дии саныыгын?-диэн ыйытта.
«Дама Мааса» исигэр оонньуу тускула кини кыайыытын диэки хайысан эрэриттэн уэрэн олорон, бэриллибит колода хаартыны балачча эр сыныйан туран уэрэппитэ буолан баран:
-Онтон саамай убаастыыр убайым ! Бэйэтинэн талан ылбыт хаартытынан оонньууру туох диэн утарыахпыный. Бугун ким кунэ буоларыттан хаарты-маатыска мичик гыныа буоллаҕа?- диэн тугэхтээх соҕустук эппиэттээбитэ. Атын холуода хаартылары «Татаар Бааска» дьасалынан Тимир ылан дьон хараҕыттан дьалты кистээн кэбиспитэ.
Оонньуу саҕаламмыта. «Дама Мааса» киситин хаартытын ааҕа олорон, тургэнник хам тутан кэбиспэккэ, тэн оонньууну уэскэтэн:

• Ок-сиэ ! Тэннээхтэр булсуспуттар эбит- диэхтэригэр дылы балачча усуннук оонньоппута. Ол гынан баран оонньуу тумугэ атын буолан тахсыбыта. Хаарты-маатыска атын эттунэн мичик гыммыта.

Ип –итии, сып-сылаас биир да былыта суох кун, эмискэччи хантан кэлбитэ биллибэккэ, хара буору ытыйан холорук бэрдэ суурэн кэлэн хаартысыттар олорор балааккаларын туннэри анньан, оонньуу олоро хаартыларын унту ытыйан. онно манна тамнааттаан кэбиспитэ. Холоруктан кэрэн олорооччулар туора- маары ыстаналаан куотан биэрдилэр.
Ол тумугэр оонньуу кыайыылааҕа биллибэт кэстуутэ, эмиэ биир мэккуэрдээх тугэн эрэ куэрэйэн тахсан кэлбитэ. Айылҕа кэстуутэ кэлэн булкуспутун кэннэ, оонньооччулар бэйэ-бэйэлэригэр тугу да баайсаллара суох буолан саната суох утары кэрсэн олордулар. Ол оннугар оонньуу хаамыытын кэрэ олорбуттар, бэйэлэрин икки ардыгар мэккусэн турдулар. Биир бэлэх «Татаар Бааска» кигиитинэн салгыы оонньуохтаахтар, онтон иккис бэлэх холорук кэлэн чуо оонньуу олорор дьон хаартыларын ыспыта, мээнэҕэ буолбатах, туох барыта силистээх-мутуктаах онон тэннэстиннэр диэн боппуруосу туруорсубуттара. Балачча эр мэккусэн баран хаптаҕай сирэйдээҕэ элбэҕинэн, бу оонньууга ким даҕаны хоппото, онон сууйуулээх уптэрин анаардасаллар диэн тумуккэ кэлбиттэрэ.
Ити курдук уопсай ысыах кэмэ бутуутугэр хаартысыттар эмиэ оонньууларын тэбис тэннэ тумуктээбиттэрэ. Быйыл улахан айдаан тахсыбатаҕыттан бары да уэрэн кэтэн тарҕаспыттара.

«Татаар бааскатын» салалтатынан Тимирдээх бутэсик тэрээсин улэлэри тумуктээн кэбиспиттэрэ.
Билигин Тимир улэлээбит кэлэсунун аахсан кылгас кэмнэ туэсугэр силлии-силлии олорор кыахтаммыта. Ол гынан баран билигин кини эйун-санаатын инники эттугэр хайдах олоҕун тэрдун оностон олороро, ол кинини долгутара. .Оҕо дьиэтигэр олорон ылыммыт бысаарыныыта сыысатын дьэ сана билэн эрэр. Ол саҕана ийэтин-аҕатын сутэрбит асыыта ситэ умуруйэ илигинэ кинилэр сырдык эйдэбуллэрин илдьэ сылдьар бу улааппыт куоратыттан арахсыан баҕарбатаҕа. Оҕотук санаатыгар «Аппа унуордарга» тирэнэн сылдьыам диэн толкуйдаабыта. Кырдьык толкуйдаабытын курдук Витькалаах, Костя улаханнык эйээтулэр. Билигин олорор сирин бысаардылар, куннээҕи асын-танасын убулээн кэрэн олороллор. Урут тэрэппуттэрэ ийэтэ-аҕата баарына бу уолаттары кытта бииргэ сылдьыспыта уонна билигин тулаайах хаалан баран бу олорор олоҕо тус –тусунан хартыыналар.
Кини билигин собус соҕотох, кимнэ да тирэнэрэ суох. Бу курдук «айах адаҕата» буолан олороро сатаммат. Мантан антах бэйэтин кэрунэр убун бэйэтэ эрэ булуннаҕына, ииттинэрин олох чуолкайдык эйдээтэ. Ол инниттэн хантан эрэ куруутун таммалыы турар уп киирэр «улэлээх» буолуохтаах. Кини олоҕор ол барыта сокуону кэсэн эрэ туран булуллуон сэп. Тимир кун аайы асаҕастык дьонтон ону –маны халаан, бысах биитин устун сылдьыан баҕарбат, ол суолунан бардаҕына Тимир ырааппатын чуолкайдыык билэр. Хасан эрэ, ханна эмэ сыыса уктээн «хаасына» дьиэтигэр атаарыллыахтаах. Ону кини барытын эйдуур, ол гынан баран олох дьин сирэйэ –дьэбир буолар эбит.
Ол исин билигин кинииэхэ учугэйдик сысыаннасар «Татаар Бааскатыттан» субэ кэрдээбутэ.

• Тимир. не беспокойся. Что-нибудь придумаем! Главное не забудь, чему я тебя научил. Сейчас твоя игра далека от совершенства, не дорос еще до того, чтобы на нем заработать большие деньги. Но, обыграть простого обывателя на «хлеб» можешь. Береги и тренируй свои пальцы, это твое богатство!Такие пальцы не каждому даны, это я тебе говорю как виды видавший картежник. А вот твою просьбу мы здесь обсудим и я доведу до тебя, какое решение здесь приняли.
  Бу «Татаар Бааска»бу кулук эруттэргэ бутэсик киси буолбатаҕын Тимир билэрэ. Итинэн кини бэйэтин инники олоҕун «кулук» эруттэри кытта сибээстээбитэ. Мантан антах ити дьон дьасалларынан олоруохтаах. Онон сотору кэминэн дьасал суруга кэлэрин кэтэспитэ.

Биир кун Витька киирэн кэлэн:

• Тимир привет! Просили передать, чтоб Вы сегодня же встретился с «Васей-татариным». Он ждет Вас у себя в любое время дня. Не спрашивай, даже сам не знаю. Даже, если бы знал что-либо все равно ничего не сказал бы! Вы, же знаете наши законы –диэн туох кысалҕалаах кэлбитин биир тыынынан тоҕо тэбээн кэбиспитэ. Ити эрэ кэнниттэн доҕордуулар бэйэ икки ардыларыгар ону-маны кэпсэтэн эр кэрсубэтэх тыыннарын тасааран тарҕастылар.

Тимир итиччэни истэн баран бэрт тургэнник хомунан «Татаар Бааскаҕа» барбыта. «Татаар Бааската» уруккута баай атыысыт дьиэтин атыыласан бас билэн олороро. Бэйэтин кытта «Немой» диэн бутуннуу бытык буолан хаалбыт кисини доҕор оностон олороро. Онтуката кэннэру киситтэн тас эттунэн бэдэн, урдук унуохтааҕа, дьиэ исигэр баара-суоҕа биллибэт, «кулук» курдук сылдьара. Ол гынан баран манна кэлэн хаартылаан барааччылар, бу саната суох сылдьар киситтэн асары толлоллоро. Сир аннынан кэпсээн бысыытынан бу «Татаар Бааска» туох баар «харана» дьыалатын бу киси толорор диэн исиллэрэ. Онтон бу «Татаар Бааската» арыый кыанар эрдэҕинэ киэн сиринэн, харса-хабыра суох сылдьыбытын элбэх киси билэрэ. Онтон бу икки киси хасан, ханна булсууспутун ким да билбэт.
Олохтоох дьон «Татаар Баасканы» куоратка хаарты дьиэтин олоруоҕуттан ыла билэллэр. Куннээҕи килиэбин «торуойдаан» хаартысыттарга усулуобуйа тэрийэн, ол дьону оонньотон, асатан –сиэтэн онтон дохуоттанан олороро.
Онтон бэйэтин кытта утары оонньооччу суоҕун кэриэтэ этэ. Биирдэ эмэтэ аат былдьаса атын киин куораттартан хаарты оонньуу кэлэллэрэ. Ол курдук хаарты оонньуутун бары албастарын толору басылаабыт, бутун «Союз» урдунэн биллэр тасымнаах хаартысыт буолара.

Ол исин кини дьиэтэ-уота Саха сирин саамай инники куэннэ сылдьар уптээх-астаах «суэгэй» хаартысыттара кэлэн оонньуур туэлбэтинэн биллэрэ. Ол эн! Оонньуу киирэргэр тос курдук киирии убун угаргар сытар. Ону мэнээк боростуой киси уйуммат тэлэбурэ буолар. Итини тасынан сана киси кэллэҕинэ, кинини ким эрэ мэктиэлээтэҕинэ оонньото киллэрэллэрэ. Сурун оонньуу, бу кэмнэ алта куннээх улэ кунэ буоларынан субуота киэсээ буолара. Улахан хамнастаах араас тэрилтэ улэситтэрэ, идэтийбит хаартысыттар, ол быысыгар быстах уп булуммуттар киирэн кыдьыктарын тасааран бараллар.
Учугэйэ диэн «Татаар Бааската»бэйэтин итэҕэлэ боборунан арыгыны олох атыылаабат, инньэ гынан оонньуулар чуумпутук айдаана суох бараллар. Онтон хайа элбэхтэн биирдэ эмэтэ айдаан тахсаары гыннаҕына «Немой»чаҕар уолаттарын кытта кэлэн, ол дьону бэйэ-бэйэлэриттэн араартаан баран бэрт тургэнник олбуор кэннигэр турар «таксиларга» уган босхо дьиэлэригэр илдьитэлээн биэрэллэр. Ол кэнниттэн бу дьон иккистээн бу энэр кэлэн оонньууллара боппуруостаах буолара, «Хара» испиэсэккэ киллэрэн кэбисэллэрэ. Ити энэнэн, эн сууй да, сууйтэр даҕаны бары тусаналлара. Ол исин биир уксун, манна элбэх киси кэлэн оонньоон барара. Атыннык эттэххэ, эйиигин дьиэҕэр дылы куттала суох тиийэргин тэрийээччилэр мэктиэлииллэрэ.
Былыргы уйэлэрин монообут мас устар ааллартан кэтуллубут хаптасыннартан оносуллубут олбуордаах усаайба кэтэх калиткатыгарТимир кэлэн быаны тардан дьиэ исигэр баар чуорааны тыасаппытыгар «Татаар Бааската» бэйэтэ тахсан кэлбитэ.
Аарыма кырдьаҕас диэтэххэ бэрт сыыдамнык, чэпчэкитик хааман кэлэн аанын асаат:

• Тимир! Молодец, что пришел. Заходи. Порадовал старика. У нас есть, о чем поговорить. Оҕо кисини иннигэр уктан туран, дьиэтигэр ынырбыта.

Тимир тэсэ да салла санаабытын исин урут кэпсээннэ сылдьар, бу иннинэ оҕолор бу дьиэ аттынан аасан исэн манна:- «Татаар бааската» олорор, кини оннук-маннык киси -диэн кэпсэтэр дьиэтигэр «оҕонньору» батысан киирэн кэлбитэ.
Бу маннык идэлэх дьон бэйэлэрин уорҕаларыгар кими да киллэрбэттэр. Бу иннинэ Тимири куруутун «Хаарты дьиэтин» исигэр кэрсэрэ. Тимир бу эйгэҕэ кыра оҕо эрдэҕиттэн буккулла сылдьар. Онон бу кинини «татаар Бааската» бэйэтин дьиэтигэ кэрсуутэ атын сысыан бэлиэтэ буоларын Тимир тэсэ да биллэр. исигэр буккулла турара.

• Тоҕо миэхэ маннык улахан болҕомтону уурдулар?- диэн санаа хам кууспута. Тимир хаарты дьиэтин» курдук энин араас киэргэтиилээх, учугэй мебеллээх дьиэҕэ-уотка киирэрим буолуо диэбитэ, »татаар бааската» бэрт боростуойдук туттан-хаптан олорор эбит.

Тимир хаарты дьиэтин» курдук энин араас киэргэтиилээх, учугэй маллаах-тээбириннээх дьиэҕэ-уотка киирэрим буолуо диэбитэ, «Татаар бааската» бэрт боростуойдук туттан-хаптан олороруттан улаханнык сосуйда.
Тимир кэрдэҕунэ, дьиэ исин тэриллэрэ барыта биирдиилээн мас уустара онорбут малыттан-тэрилиттэн, бэрт эриэскэс мастан кысыллыбыт ойуулаах ыскааптан, остуолтан, ыскамыайкаттан, оронтон уонна олоппостортон турара. Тимир бэйэтэ олох атын уйэ кэмигэр кэлбит курдук санаммыта. Биир тугэни эрэ дьиктиргии кэрбутэ. Дьахтары уонна эр кисини утуктубут чуучулалар дьону кэрсэр хос муннуктарыгар киэргэл буолан тураллара: -«Татаар Бааската» танас тигэр идэлээх эбит дуу? Хайдах ону истибэтэхпиний, ким да кэпсээбэтэҕэй?- диэн быстах толкуй тэбэтугэр охсуллан ааспыта.
«Татаар Бааската» аҕыйах саналаах киси курдук дьонно биллэр буоллаҕына, Тимири кэрсуэҕуттэн тохтообокко санара истэ:

• Тимир! Вот видишь вот так я и живу ! Удивился? По глазам вижу, удивился. Спартанская жизнь! Жизнь меня не баловала, хотя я родился в обеспеченной семье. Так и Вы! Я остался рано сиротой. Мои родители в Казани были известные, образованные люди. Отец имел юридическое образование и собственную нотариальную контору. Был нотариусом, т. е работал с документами Окончил «Казанский университет Его величества». А мать преподавала в « институте благородных девиц» по шитью. Кроме этого владела, как сказать –то…, ну если сравнить с нашей сегодняшней жизнью, то была руководителем бытового комбината. Шила одежду для богатых людей Казани. Жили в достатке. Вдруг началась революция, а потом гражданская война, мои братья ушли из дома воевать против «новой власти» и пропали, неизвестно где? Я был маленький, только-что поступил в гимназию. А потом моих родителей «новая власть» растреляла, как врагов народа. Воспитывался в детдоме. Учился неплохо, но клеймо «сына врагов народа» сопровождала всю жизнь. Власть за этим смотрел строго. Удрал, с тех пор живу без имени и фамилии. Ушел на свободные хлева. Скитался по всей России. Узнал все прелести «воровской» жизни. И вот видишь! Дошел до преклонных лет! Всем, на зло! Если вести себя умно, можно и на этой воровской жизни жить долго!

Татаар Бааската дьиэлээх хасаайын бысыытынан дьиэтин кэрдэрэрдуу илиитин нэлэс гынаат:

• Это мое детство! Раньше люди жили так. Мне все новое чуждо! Старею, наверно. Последнее время начал искать покоя, спокойной обстановки. Начал задумыватся о смысле жизни. Разные мысли лезут.. Плохо я жил. Много вреда я людям принес. Но, так жить заставило меня жизнь, и не только меня, но и многих судьба переломила. Время такое было. Сын против отца, брат против брата шел. Что-то, я в ностальгию ударился. Все время про себя да, про себя…. .
  А вот насчет твоей судьбы надо думать! Я здесь поговорил с нужными людьми. Поставим мы Вас на одно «доходное место» и будут у тебя деньги не только на « хлеб», но и на «хлеб с маслом». Так что! Пока у тебя проблем с деньгами не будет. А вот насчет будущего надо крепко думать? Как быть. кем быть?
  И вот настало время нам серьезно, поговорить! Но, перед этим будем пить чай. У нас и у Вас есть хороший обычай. Гостя! Сперва надо напоить и накормить. Садись сюда.

Былыргы саха остуолун курдук ус атаахтаах остуолга урун кэмустэн оносуллубут тугэхтээх кырыылаах ыстакаанна сылаас ууттээх чэйи кутаат Тимиргэ уунна:

• Итиннэ остуолга бирээнньик баар. Ону ылан сиэ. Чэйгин саахардыаххын баҕарар буоллаххына, ити кусуок саахары бытарыт уонна чэйгин саахырдаа – диэн уу сахалыы санарда.

Тимир киситэ сахалыы санарбытыгар, бэйэтэда билбэтинэн ходьох гыныар дылы сосуйда.

• Хайа. сахалыы санарарбын билбэт эбиккин дуу? Манна саха сиригэр олорбутум отут сыл буолла. Ол тухары олохтоох дьону кытта балачча угустук эн-мин дэсэн кэллим. Кысалҕа туохха барытыгар уэрэтэр уонна тэрдубут биир бысыылаах? Сорох тылларбыт дорҕоонноро эрэ атын. Дьону кытта балкысан, эн-мин диэн кэпсэтэн дьон эйдуур гына сахалыы санарар буоллум.

Ол гынан баран кэпсэтэргэ ыарахан, толкуйдуу-толкуйдуу санарабын.

• Тимир! Вы. мне понравились сразу. Потому что, идете по жизни по тому же пути, что и я. Судьба наша похожа. Но, дело не в этом. Разговор пойдет о твоей дальнейшей судьбе. Я знаю сейчас Вы стоите перед выбором по какому пути идти, по жизни? Но, выбора у Вас нету, если не хотите идти жить в детдоме.
  В данное время, что у тебя остается ? Только одна дорога, идти в разбой! И тебя там «контора» быстро загребет и будешь в «казенном» учреждении.
  Как тебе выжить в этих условиях?
  Если послушаешься, меня старика! То будешь жить долго. У тебя очень чувствительные пальцы, даны от бога. Эти пальцы - твое богатство. Они бесценны. Я удивился тогда, когда мы начали с тобой играть! Вы после двух-трех дней начали тасовать игральные карты, как заправский картежник. Так тасовать, как Вы! Я на это потратил два года своей жизни. А у тебя это получилось играючи. Я такое в своей жизни встречаю впервые. Поверьте на мое слово. Я в своей жизни повидал многое. И не только это! Самое главное у тебя есть «голова» ! А это дается вообще редко! А сочетание того и этого дается исключительно редко! Но, эти свои данные надо использовать с умом!
  -Тимир! Если думаете, что я веду разговор о том, чтобы Вы стали картежником, то глубоко ошибаетесь.
  В воровской среде, почему меня уважают? Потому что, я вор-карманник! Я был в молодости непростым, а высококлассным «щипачем»! А это самая уважаемая профессия среди воров. А это профессия уступает по авторитету, только «медвежатникам». Но, это профессия уходит в прошлое. Богатые люди в основном свои сбережения стали держать в банках. А нынешние банки не такие, как в старину. Но, еще естьсреди них специалисты, которым даже это не проблема.
  А карманника от других воров что отличает? Это полет мысли! Талант. Интеллект. Артистизм. Этикет. Знание психологии человека. Это высшая касса среди воров. У тебя всегда будут деньги. А если у тебя имеются деньги, то будет все!
  С другой стороны, практически вора-карманника высококлассного класса поймать невозможно. А если поймают, то и статья « мягкая». Т. е. он никогда на мокрое дело не пойдет.
  -И вот, если Вы не против? Я исходя из опыта своей жизни. Я хочу, что Вы не допустили мои ошибки ! Я научу всем тонкостям уголовной жизни, работы карманника. Если в этом деле будете иметь какой-то успех, то сразу будете в нашем «обществе» не последним человеком.
  Вы. думаете, что люди ворами рождаются! Нет, это наша поганая жизнь их делает ворами.

Ол кэнниттэн санарбытын бигэргэтэр бысыынан:

• Мэ, бу тэриллэргин ыл. – диэт Тимир сиэбигэр илдьэ сылдьыбыт тэрэппуттэрин уонна балтытынаан бииргэ туспут хаартыскатын, перочиннай бысаҕын, ус-туэрт биирдии солкуобайдаах харчытын утары ууммута.

Тимир олус дьиктиргээбитэ, бэйэтин санаатыгар «татаар Бааската» киниэхэ тэрут чугасаабатаҕа даҕаны уонна ити тэриллэр ус тус тусунан сиэптэргэ баалларынан, «кырдьаҕас уоруйах»илиитэ кини сиэптэригэр устэ ыалдьыттаабыттар. Тимир бу тугэннэ бэйэтин тэриллэрин тэсэ да кэрэн турдар, итэҕэйбэккэ сиэптэрин хастан кэрбутэ Буолар да эбит. Ама буолбутун да исин ! Кини хайдах бу кылгас кэмнэ! Киниэхэ биллибэтинэн бу тэриллэри сиэбиттэн хостоон ыларын билбэккэ хаалбытын эйдээбэккэ турара. Кини ордук бинсээгин исинээҕи сиэбиттэн хаартысканы хайдах орообутун тэбэтугэр олох киллэрбэтэҕэ.

• Вот видишь удивил! По глазам вижу ! Удивил. Вот это и есть работа карманника!

О карманниках написано много и рассказывают самое разное. На нашем блатном жаргоне нас называют «кармашами» или «щипачами». В моей жизни когда я был в таком же положении, в котором Вы сейчас находитесь. Был у меня моего возраста «учитель», который научил меня всем тонкостям данной профессии. «Большой» человек был! Это по его «науке», я дожил до старости. Это занятие приносило мне весьма приличный доход. Я в свое время ежедневно зарабатывал 2-3 зарплаты работника. Ежедневно я обрабатывал около 30 «объектов», в число которых мог угодить любой.
Сейчас даже школьники знают слово «тырить», то есть красть. Но не всем известно, что это слово сначала относилось именно к карманным кражам. Сама кража называлась «тыркой», а карманник — «тырщиком». Сами «тырщики» делятся по роду деятельности. «Притырщики» прижимали жертву к главному «тырщику». «Оттырщики» создавали видимость толпы, оттесняли лишних людей. «Перетырщики» передавали украденное «затырщикам», которые «затыривали» — прятали и уносили добычу. Когда вор идет «тырить по карманам» с помощниками, то ему достаточно лишь выдернуть бумажник и незаметно сбросить его напарнику.
«Тырить» по карманам — древняя воровская профессия.
Из своей жизни знаю, больше всего вор-карманник боится плотских искушений и старости. В молодости обильные застолья и бессонные ночи, проведенные в дамском обществе, или за партией в преферанс, притупляли реакцию и бдительность. Курение, аркоголь и переедание сказываются на чуткости пальцев. Из-за этого попадал в «неотдаленные места». Но. никогда не шел на мокрое дело- это «золотое» правило карманника.
А старость ко всем перечисленным неудобствам прибавляет еще и закостенелость движений. А я, как теряющий сноровку рецидивист должен либо уйти на «преподавательскую работу», либо использовать сообщников. Вот только сейчас я нашел достойного ученика. которому я смог бы передать тонкости своей профессии и таланта.. .. . И вот пришло время мне уйти на «преподавтельскую работу».

Наверное, ни одна профессия не заслужила столько проклятий! Потому что ? Использовать бы наши способности в гуманных целях.

Тимир кэрбэтэҕун кэрэн, истибэтэҕин билэн дьиктиргээн уонна болҕомтолоохтук истэн турарын кэрэн «татаар Бааската» бэйэтин олоххо кэрэр эйдэбуллэрин салгыы сырдатан киирэн барбыта:

• Профессия вора-карманника, не стареет. Она вечна, как само зло. Я в свое время объездил весь Советский союз. был в крупных городах как Москва, Санк-Петербург, Одесса, отдыхал в курортах Черного моря. .Я как «щипач» практически с утра до вечера ездил в каждом автобусе, маршрутке, троллейбусе, трамвае. Для карманника наиболее благоприятное время работы — час пик: с 7 до 9 утра и вечером после 16. Хотя я как профессионал мог бы вас «обчистить» и в полупустом автобусе, когда вы садитесь в него или выходите. «Ущипнуть» — секундное дело.
  Сейчас после отечественной войны среди карманников много стало молодежи. Даже среди 12–13 летних подростков есть большие мастера своего дела. Мальчишке в транспортной давке значительно удобнее забраться к любому в карман, чем взрослому. И я сделаю из Вас такого же мастера, если сам этого захочешь! Будешь жить как заправский барон.
  Стали активно заниматься этим промыслом и девочки-подростки. . Женский пол малочисленнее, но работают очень профессионально и тонко. Самое главное для вора карманника это «рабочий» вид у женского пола это очень скромный: ни косметики на лице, ни сережек. Стоит рядом с вами скромная девчушка, а через минуту — кошелька у вас как не бывало, а у нас тоже самое, , мы не должны отличатся с той толпы людей, где работаем.
  Вообще, в иерархии воровского мира карманники это аристократы, высшая каста. Большинство так называемых «авторитетов», «воров в законе» — именно из карманников. На «зонах» их уважают больше других, потому что они никогда не оставляют «клякс» (крови). Карманники не связываются с оружием и никогда не идут на рукоприкладство или убийство.
  Известно, что карманники и шулера всегда боимся каторги, тюрем и лагерей, где физический труд сводит на нет годы упорных тренировок. Попадая в зону, мы всегда отказывались трудиться и всячески оберегали свои руки.
  Настоящие щипачи не курят и не пьют — чтобы рука в ответственный момент не подвела. Не наносят татуировок — «инструмент» не должен быть меченным. Хотя ранее мы имели свою татуировку: паук без паутины между большим и указательным пальцами руки. В 20-х годах молодая и энергичная советская милиция даже изобрела оригинальный метод борьбы с карманниками и шулерами — они попросту ломали нам пальцы. .Вот видишь у меня в правой руке два пальца не сгибаются, самые рабочие пальцы стоят торчком, а это итог работы Одесской милиции. Пришлось чтоб кормится, научится поработать левой рукой. А Вы все считаете, что я левша!. А меня быть левшой, жизнь заставила. Но, ничего нынче закон становится гуманнее.
  Но, сегодня эта воровская квалификация несколько теряет былое уважение и лидирующее положение в блатном мире. Потому что не все, далеко не всегда карманники это высококлассные специалисты. На карманные кражи сегодня идут часто идут наркоманы, которым не хватает на дозу, бомжи, а также дети из неблагополучных семей.. Хорошо, что Вы живете далеко на Севере. Наркоманы –это одурманенные люди. В Якутии пока такого понятия, как наркоман нету, но это обязательно будет в будущем.
  Поэтому современные «щипачи» делятся на многочисленные группы и категории по местам и способам работы. У каждой группы воров свои приемы.
  Первая группа карманников это «Рыночники», естественно, орудуют на рынках. Специализируются, как правило, на кошельках и порезах сумок. Тем же занимаются и «кроты», только действуют в метро. А что такое метро?, Если по-простому объяснить. это в больших городах роют под землей-подземные улицы. по которой ездят скоростные пассажирские поезда, т. е. они похожи на тех поездов. которые Вы видели в кино.
  Вторая группа это «Майданщики» грабят пассажиров поездов, а «маршрутники» — людей в общественном транспорте в часы пик. «Заправщики» — ждут своих клиентов с нетерпением на автозаправках.
  Есть так называемые «камуфляжники» или «ширмачи». Они накрывают карман, портфель или сумку жертвы плащом, перекинутым через руку. Пока рука под плащом чистит клиента, свободная рука отвлекает внимание — жестикулирует, машет кошельком или газетой. Вместо плаща иногда используется большой букет цветов.
  «Писари» или «писаки» режут карманы и сумки острыми предметами: бритвой или заточенной монетой, иногда — кольцом с заостренным краем. В этом случае кошелек выпадает сам. Среди писарей есть так называемые «хирурги», которые используют для кражи скальпель. Если жертва учует писаря и поднимет скандал, карманник может в отместку и полоснуть по лицу или одежде. Как они говорят «писануть по шарам». Отличительный знак «писаря» — татуировка в виде монаха, пишущего книгу гусиным пером.
  А самый презираемый среди карманников вор — «дубило» (или «дупло»). Т. е он тащит из хозяйственных сумок и хозяйственных сеток колбасу, хлеб, молоко и прочие продукты питания.
  Начинающих «щипачей» называют еще «верхушечниками» или «верхушниками». Такие «бегают по верхам», то есть крадут, откуда полегче: из наружных карманов, пакетов, хозяйственных сеток. Поэтому выражение «верхушек нахвататься», вероятно, отсюда Одним словом, мы работаем везде и всюду, где люди ходят с наличными деньгами.
  Опытные «ширмачи» всегда величают друг друга уважительно — «Вася». Неважно, как вора зовут, но если он умет красиво чистить чужие карманы — будут звать Васей. Это как в ученых кругах «доктор» или «профессор». Отсюда и выражение пошло — «быть вась-вась». Вот поэтому меня зовут «Вася-татарин».
• А теперь зайдем. на мою сокровищницу!- диэн баран утары хос аанын асан баран Тимири онно ынырбыта.
  Бу хоско киирэн баран Тимир бэйэтэ да билбэтинэн алын сынааҕа аллараа тусуэр дылы сосуйбута.
  Ол курдук кини манна кэсуппэтэҕин кэрбутэ. . Эмиэ аан икки эттунэн бу сырыыга тобус толору танасынан симиллибит дьону утуктубут чуучулар харабыл буолан тураллар. Дьиктитэ диэн: Бу чуучулалар танастарыгар. былыргы саха ойуунун танасын курдук кыра кээмэйдээх чуораанчыктар ыйанан сылдьаллар.
  Хос исэ эр киси уонна дьахтар танасын музейыгар эбэтэр атыылыыр маҕасыынна майгынныыра. . Ол курдук танас эгэлгэтэ асаҕас танас ыйыыр тэриллэргэ бэрээдэктээх баҕайытык ыйанан тураллар. Хос биир истиэнэтигэр ыйанан турар полкаҕа тобус толору гына дьахталлар суумкалара кэчигирэспиттэр. Туннуктээх истиэнэҕэ остуо анньыллыбыт, ол икки эттугэр олоппостор уонна ону утары истиэнэҕэ дуоска ыйанан турар.
  Тимир маны барытын эргиччи кэрэн баран. оҕо киси бысыытынан бэйэтин чэмчэкэтугэр туох да улахан тумугу оностубатаҕа. Улахан баай-дуол баар диэн кэрбэтэ. Маны «татаар Бааската» киниэхэ тоҕо кэрдэрэрун олох эйдээбэккэ турбута.
  Ону сэрэйбиттии «татаар Бааската»:
• Тимир! Подойди сюда. Вот манекен мужчины на нем пиджак, а во внутреннем кармане пиджака находится бумажник. Вытащи его без шума, т. е без сопровождения звонка колокольчиков.
• Дядя Вася! Из какого кармана вытащить с правого или с левого По логике бумажник должен находится на левом крмане пиджака, . потому что большинство людей правши. И поэтому им удобнее положить бумажник на левом кармане пиджака, . а здесь как я вижу бумажник находится на правом кармане пиджака. потому что с той стороны грудь манекена чуть-чуть выпячивается.
  -Тимир ! Очень правильно думаешь? В первую очередь, каждый опытный карманник должен безошибочно определить у клиента в каком кармане находится его бумажник. Но, я же левша. А Вы попробуйте вытащить бумажник.
  Тимир чуучулаҕа чугасаан кэлэн баран, бинсээк сиэбиттэн кумаасынньыгы бэрткэ сэрэнэн хас да тэгул оруу сатаата да, сырыы аайы чуораанчыктара эрэ лынкыныы тураллар. Кэлин тисэҕэр ээҕин этэн «татаар Бааскатын» диэки хайыспытыгар киситэ кэлэн бэрт чэпчэкитик биир да хос тыаса суох кумаасынньыгы бинсээк сиэбиттэн хостоон тасаарда.
  Ол кэнниттэн : - Вот это, моя мастерская! Здесь я провожу мастер-классы для таких как Вы ! Молодым карманникам. Видишь манекены различной формы, толстые-худые, как люди. Для толстых подход другой, надо вытащить бумажник, как Вы сейчас попытались сделать сверху. ,а для худых выташил бумажник из внутреннего кармана пиджака, там же. сразу освободил пальцы и падающий бумажник надо поймать снизу из под пиджака. Второй способ является более безопасным. А для женщин подход тоже совсем другой. . А это целая наука. За один присесть все не расскажешь
  Вот основной инструмент «писака» и показал Тимиру ҕ-копеечную монету. .Я сейчас. покажу один маленький фокус.
• Кэл эрэ манна, бу илиибэр биэстээх харчыны тутан турабын. Кэрдун!
  Тимир кэрбутун бигэргэтэн тэбэтунэн кэҕис гынна. Ол кэнниттэн «татаар Бааската» илиитин ытыстарын хаста даҕаны нэлимнэтэн ылбытыгар харчыта суох буолан хаалла. Олох кэрдэрбутунэн сутэрдэ. Тимир дьиктиргээбит харахтарын кэрэн:
  -Кэр бу иккис манньыаппын тасаардым. Билигин тиийэн ити туннугу бу харчынан курдаттыы анньыам. Кэрэн тур!
  Ол кэнниттэн били тарбаҕар тута сылдьар манньыатынан туннугу аста да харчыта эмиэ сутэн хаалла. Эмиэ ытыстарын нэлимнэтэн кэрдэрдэ. Тимир олус диэн сурдээҕин дьиибэргээтэ.
  -Тимир ! Вы уже меня подсчитали. наверно волшебником. Но. суть фокуса очень простой. Просто-напросто ловкость рук. Вот видишь мои пальцы, я держу ими монету. А потом делаю какое-то движение руками и сразу показываю ладонь. А сейчас смотри внимательно, где находится монета?Вот поднял руку. чтоб видно было. Монета находится в наружной стороне ладони, а с внутренней стороны его не видно. А сейчас перевернул ладони, где находится монета?Монета уже находится во внутренней стороне ладони, а с наружной стороны его не видно. Т. е создается иллюзия того. что монета исчезла.
• Тимир! Возьми эту монету тренируй свои пальцы и у тебя получится!
  -Тимир! Вот сейчас знаешь. за чем я Вас позвал. Неволить не буду. Решение примешь сам.

Тимир бу «татаар Бааската» бэйэтин кэтэх иккис сирэйин, урукку эттугэр хайдах олорбутун тоҕо кэпсээбитин, . ол тусунан истибитин тугэҕэр дылы ситэ эйдээбэккэ олороро. Кини оҕо киси бысыытынан боростуойдук, эн олорор олоххор, эйиэхэ уоруйах буолартан атын суол суох уонна ол хайысхаҕа эн миигиттэн уэрэннэххинэ куруутун уптээх-астаах буолуон диэн эйдэбулу биэрдэ диэн бэйэтигэр тумук оностубута.

Т. е создаеся иллюзия того, что монета исчезла. Ол кэнниттэн хаста да манньыаттаах илиитин ытыстарын нэлэтэн онтон кэтэх эттун, ытысын кэхсун эргитэн кэрдэрдэ. ол аайы манньыата тарбаҕын икки ардыгар суурукэлии сырытта. Кырдьык даҕаны харчыны сутэрии кистэлэнэ олох боростуой эбит. Сатабыллаах кисиэхэ! Тарбахтар тургэн уонна имигэс хамсаныыларын тумугэр киси хараҕын баайыы буолар эбит.
Ити кэнниттэн « татаар Бааската»:

• Тимир! Возьми эту монету тренируй свои пальцы и у тебя получится! – диэт Тимиргэ илдьэ сылдьар манньыатын туттаран кэбистэ.
  Тимир манньыаты ылаат киситин утуктэн, тарбахтарын хамсатан манньыаты олоҕуттан хамсата сатаата. да манньыата олоҕуттан бэрт кыратык хамсаата. Хайдах да хамсата сатаабытын исин манньыата ытысын икки эттуттэн кэстэ сылдьар.
  -Тимир! Вы молодец! Я же говорил. что у тебя чувствительные пальцы. в этом я еще раз удостоверился. Потому что у большинства людей монета осталась бы на своем месте, хоть как старались и у них никогда не получится этот прием. Это от природы. Чтоб тебя не мучить! Я просто тебе покажу технику исполнения этого приема. Смотри внимательно!
  Все время держишь монету двумя пальцами указательным и средним. В любом случае когда начинаешь движение руками пальцы сжимаешь в кулак. А когда ладони показываешь, в первую очередь выпрямляешь указательный палец при этом монета начинает скользить между пальцами, а потом резко выпрямляете остальные пальцы и все монета на обратной стороне ладони и пальцы закрывают монету. Зрителю кажется что рука пустая. А когда показываешь тыльную сторону ладони. наоборот в первую очередь сгибаешь указательный палец, а потом остальные пальцы и резко выпрямляешь пальцы при этом монета уже находится во внутренней стороне ладони. Очень просто. Это умение управлять своими пальцами и отвлечение внимания клиента.
  Надо знать физиологию человека. Говорят, что глаза человека видят только до 2ҕ кадров в минуту, т. е. мы карманники должны работать своими пальцами так быстро, чтоб их было не видно. Ну. это уже теория.
  Ол кэнниттэн «татаар Бааската» балачча эр саната суох сэнэн олорбута. Кини хараҕар курус санаалар оонньууллара кэстэрэ. Бу маннык олоххо дьылҕата бэйэтэ сирдээн аҕалбыта Кини олоҕун бутэсик мунур усугар тиийэн олорор кисиэхэ. бэйэтин албыннарарыгар биричиинэтэ суоҕа. Киниэхэ бу олоххо икки эйдэбуллээх тугэннэр эдэр эрчимнээх кэмнэригэр кини дуусатын мунчаардыбакка сылдьыбыттара. Кириэс охсунара диэн ким да тыыныгар турбакка олоҕун моҕоон эрэр. Кэлин саасыран араас толкуйдар, эйдэбуллэр чэмчэкэтун исигэр охсуллан аасар буоллулар.
  Кини исигэр буккулла олороро. . Биир эртунэн, бу иннигэр олорор уолга кини бэйэтин дьылҕатын баҕарбат. Кини киниэхэ кэннэру дьон олоҕун баҕарар. Онтуката ити уолум «хаасына» дьиэтиттэн курээн кэлэн олорор. Баҕар. кэлин былаас ыйбыт суолунан барыа. Олоҕун сунньун булуо. Иккис эртунэн уол дьылҕата эмиэ кини олоҕор майгынныах курдук. Билигин кинини куннээҕи асылыгын булунар кысалҕата кысарыйар. Эскэтун бу суолунан бардаҕына, кини суола икки эрэ хайысхалаах. Ороспуойдаасын эбэтэр уоруу. Ороспуойдаан дьон тыыныгар турдаҕына тэсэ ыраатыай? Сотору кэминэн оннун буллараллара чуолкай. Онтон кини курдук уоруйах аатын ылан сырыттаҕына. кини курдук олоҕун моҕуон сэп. Онтон атыны мин сатаабаппын!
  Бэйэм идэбэр уэрэттэхпинэ. Куннээҕи асын булунуо. Тимир, кини курдук буолуо дуо? Кырдьык кэмус тарбахтаах уол.
  -Тимир! Вот сейчас знаешь всю подногодную моей жизни, чего я держу за семью замками от посторонних людей. .За чем я Вас позвал! Сперва. я хотел тебя научить тонкостям работы карманника, чтоб Вы выжили сейчас.
  Но. мой советбудет простой иди в люди! Т. е живи как все нормальные люди. .Иди в детдом!
  Неволить не буду. Решение примешь сам.
  _А сейчас иди доиой.

Но. мой советбудет простой иди в люди! Т. е живи, как все нормальные люди. .Иди в детдом! А там для сироты, хотя бы будет крыша над головой. , еда, одежда и учеба! При желании можно стать человеком, не хуже других.

Неволить не буду. Решение примешь сам.
-А сейчас иди домой.

А насчет доходного места не беспокойся, это просто не моя компетенция. До тебя доведут!
Тимир «татаар Бааскатын» дьиэтиттэн бэйэтин эйун-санаатын толкуйугар, унту буккуллан тахсыбыта. Кини билигин хас биирдии куну хонон турдаҕын аайы оҕо дьиэтиттэн курээбитин олох сыыса хамсаныы эбит диэн бигэ эйдэбуллээх. Киниэхэ билигин инники дьылҕата хайдах буолара? Ол мунчаардар. Маннык олоҕунан эр барбата биллэр. Ол гынан баран кини бу ылыммыт бысаарыыныттан туоруур санаата суох. Бу курдук хасан миигин тутан ылан «хаасына» дьиэтигэр ыытыахтарыгар дылы маннык сылдьыам диэн бэйэтигэр эссэ оҕо дьиэтигэр бысаарыммыта. Ол гынан баран толкуйдаммытын курдук, билинни туругунан кини курдук кун кысалҕата суох оҕо аҕыйах буолуо. .Исэ тот, бэйэтигэр сэптээх олорор сирдээх, ким да сирэй-харах аспат. Бэйэтэ бэйэтигэр. !
Ол гынан баран. ол барыта быстах кэмнэ. Кини билигин кимий? Туох да докумуона суох. Бу куоратка сана кэстэн эрэр кэстуугэ, дьиэтэ-уота суох «БОМЖ»-тарга киирсэр. Чахчыта оннук. Ону кини чуолкайдык эйдуур. .
Атын оҕолор курдук оскуолаҕа уэрэнэн, уэрэҕи ылан, идэлэнэн айаҕын ииттэр кыаҕа суох. Ол суолу бэйэтэ быста. Кини былаас ыйбыт суолуттан туораабытынан, бэйэтин айаҕын бэйэтэ мантан антах булунуохтаах. Атын кимиэхэ да эрэнэрэ суох.
Тимир бу «татаар Бааската» бэйэтин кэтэх иккис сирэйин, урукку эттугэр хайдах олорбутун тоҕо кэпсээбитин, . ол тусунан истибитин тугэҕэр дылы ситэ эйдээбэтэ. . Кини оҕо киси бысыытынан боростуойдук, эн олорор олоххор, эйиэхэ уоруйах буолартан атын суол суох уонна ол хайысхаҕа эн миигиттэн уэрэннэххинэ куруутун уптээх-астаах буолуон диэн эйдэбулу биэрдэ диэн бэйэтигэр тумук оностубута уонна ити албын, харбас хамсаныылары кэрэн баран олус дьиктиргээбитэ. Ама. кини дьарыктаннаҕына кини курдук буолуо дуо?Киси тэбэтугэр баппат, хайдах ити курдук илиитэ, тарбаҕа имигэстик хамсыахтарын сэбуй?
Тимир бэйэтин толкуйугар бу билинни олоҕун тугэннэригэр тирэннэҕинэ, киниэхэ итинтэн атын суол суоҕа.
Бу тугэн кэнниттэн Тимир «татаар Бааскатыгар» бэрт угустук сылдьар буолбута. Икки соҕотох дьон, тэсэ да олохторун онкуйдарынан тэсэ да араҕысталлар, бэйэ-бэйэлэригэр олус чугасыспыттара.
Биир сарсыарда Тимир олорор сирин аттыгар «Волга» массыына кэлэн тохтообута. Онтон Витьканы кытта Тимир икки билбэт дьоно «Кириэмилгэ» киирэн кэлбиттэрэ.
Витька киирдэ киирээт, ол –бу эн-мин дэсиитэ суох, эҕэрдэсээт:
-Тимир!Я привел гостей. Они хотят с тобой поговорить!-диэт тахсан барбыта.
Дьоно эмиэ киирии тыла суох:-Мы, от «Шестипалого»! Говорят, что за Вас заступился «Вася –татарин». Будешь работать с нами в одной повязке. А сейчас, поедешь с нами, посмотришь все это в «натуре».
Тимир тэсэ да сирэй билсибэтэҕин исин «Шестипалай» кимин бэрткэ билэрэ. Онон туох да мэккуэрэ суох дьонун кытта массыынаҕа олорсон барсыбыта. Эр-этэр буолбатаҕа, били Тимир «Петька цыганныын» кэрсубут тумустарыгар уу басарга аналлаах муостаҕа «Вода» диэн суруктаах водовозка массыына турар сиригэр тиийэн кэлбиттэрэ. Дьонноро бэрт тургэнник массыына инники кэлуэсэлэрин иннитигэр баар шлакоблоктарга хаптасыннары уурталаат массыынаны онно суурдэн тасаараат, массыына кэннигэр баар кырааны арыйа баттаат. онтон суурэр кысыл дьусуннээх убаҕасы канистраҕа суурдэн барбыттара. Тимир муннугар амырыын сыт охсубута. Бу кысыл арыгы этэ.

Барыта биэс канистра кысыл арыгыны суурдэн ылбыттара. Ону барытын «Волга» массыынаҕа тиэйэн кэбиспиттэрэ. Тимир саната суох батыса сылдьан кэмэлэсэ сылдьыбыта. Ол тухары дьоно биир да тылы быктарбатахтара. Улэ бутээтин кытта «Вода» массыыналаах киси баран хаалла. Хаалбыт киси Тимиргэ тусаайан:
-Молодец! Мы за тобой наблюдали. Не любопытный. Своего места знаешь. Не балабол. Не плакался. не ныл. И рекомендация «Васи-татарина» кое-что значит. Так-что берем на свою команду. Вот. что тем сейчас занимались, это будет твоя работа. В этой тройке, я старший. Был у меня здесь до тебя парень –шустренький, да спился. Стал употреблять через меру. Пришлось уволить.
А, он водитель водовоза доставляет вино из городского комбината аркогольных продукций на разливочный цех, который находится здесь за территорией университета, возле нашего таксопарка. А схема такая. Мы с тобой от него берем неучтенное вино. Т. е у него остается после каждой доставки в цистерне автомашины вино до уровня крана. А кран у водовозок всегда стоит чуть выше. чем дно цистерны. А сколько добра, там остается ?Сегодня сам увидел. Вы с ним будете встречаться в день два раза. утром где-то в десять. а после обеда где-то в 16 часов. .Будете делать то, что сделали сегодня. залил в канистрах вино и ждешь меня. Я забираю все это от тебя. Несу на рынок на «точки». Расчет зарплаты каждый день получишь по 20 рб, а ему и мне 40 рублей. Вот видишь, как все просто !
Какие «бабки» зарабатывать будешь, ҕ раз больше !Чем обыденный работяга. Работа не пыльная, но имеются «вредныхе условия труда». Если будете вести трезвый образ жизни. Продержитесь. Больше этого, тебе знать не положено.
Ладно, сегодня доставлю тебя до дому, на этом «лафа» кончается. Добираться домой будешь сам. С завтрашнего дня выходишь на работу.
Тимир ити кунтэн ыла “улэлээх” киси бысыытынан, хамнастанан –харчыланан барбыта.

Эппиттэрин курдук кини «улэтэ» быыла суоҕа уонна боростуой соҕус. Биир кисититтэн «водовоз» суоппарыттан канистраларга арыгытын суурдэн ылар уонна уу суурдэ сылдьыбыт насостарын ардахтан кэмускээн туппут сарайдарыгар, дьон харахтарыттан кистээн уурар. Онтон такси суоппара тиийэн кэллэҕинэ онтукатын тиэйэр.
Бу уруккута басаарынай массыыналар уу басарга аналлаах муосталара, билигин быраҕыллан турара Ол гынан баран баран иннигэр мэсэй мастаах, нууччалыы эттэххэ шлагбаумнаах, онтуката ыт баса саҕа кулуусунэн хатанара. Ол исин атын массыыналар манна сылдьыбат этилэр. Быстах кэмнэ биирдиилээн балык мэниэтэ хостооччулар, сатыы дьон кэлэн бараллара. Тимир, хата ол дьонно !Таах олоруохтааҕар, чиэрбэ хостообутун атыылыыра. Дьоно сорохторо бытархай харчынан, балыгынан тэлэсэллэр. Ол дьонун бу муоста аттыгар уута ыраас уонна дирин, ол исин бу эттугэр чиэрбэтэ суох диэн дьалты ыйан ыытар. Онон кини эбээсинэсэ бутэр. Маннай утаа дьоно:- Маннык «дохуоттаах» сиргэ тоҕо эйиигин кыра оҕону туруордулар- диэн сирэй-харах анньыахтарын баҕарар этилэр. Онтон кэлин кинилэр ирдэбиллэригэр сэп тубэстэҕэ буолуо? Туох да диэн санарбат буолан хаалбыттара.
Тимир бу тугэннэ дылы харчыны бу курдук судургутук булаллара буолуо дии санаабат уонна толкуйдаабат буолара. Киситин кэтэсэ таарыйа ону-маны толкуйдуура. Бу аата:-Кинилэр уоруйахтар дуу? Суох дуу?
Биир эртуттэн кэрдэххэ, эмиэ да уоруйах буолбатах курдуктар, ол учуотка ылыллыбат уонна ким да айдааны тардыбат арыгыта буоллаҕына? Дьоно кэпсииллэринэн, дьон харчытын хамсатан государство экономикатын сайыннарабыт. Онон киниэхэ тусалаах дьыаланан дьарыктанабыт диэн эйдэбулу биэрэ сатыыллар.
Иккис эттунэн кэрдэххэ, кини билигин уу кысыл оҕо буолбатах. син ону-маны ырыналаан-толкуйдаан кэрэр. Ким эрэ кинилэри бу курдук хамсанан ити кысыл арыгыны атыылыыр «точкаларга» тиийэн атыыланар гына толкуйдаатаҕа. Оччотугар кини ол тэрээсиннэ биир кыра тутаах «биинтик» эрэ буолан тахсар. Чэ. кэбис ити хааллын. итинник толкуйдаатаҕына. онно-манна барытыгар тийииси. Бу курдук киниэхэ ким кун аайы :-Эн хамнасын бу!- диэн харчы аҕалан биэриэй?.
Онон бэйэтин санаатын :- Син-биир атын кэннэру дьон курдк, улэм исин хамнастанабын -диэн уоскутунара. Дьоно кэр-кулуу курдук этэллэригэр дылы «трудовой книжката» эрэ суох.
«Татаар Бааскатыгар» махтанар. Кини тыла ыйаасыннаах буолан бу миэстэҕэ тигистэҕэ.

Бу улэтиттэн иллэнсийдэ да, болдьохтоох кэмигэр «Татаар Бааскатыгар» уэрэнэ тиийэр.
Били кэпсэтии кэнниттэн маннайгы кэрсусуутугэр «татаар Бааската» Тимири улаханнык сосуппута.
-Тимир! Хас биирдии киси бу сиргэ! Эйиигин сирэй туосулуур докумуоннардаах буолар! Онтуката суох, эн бу орто дойдуга тыыннаах да сылдьан, суоххун. Онон, эн билигин бэйэҕэр тэрээбутун тусунан туосу суругун булун. Мин санаабар курээбит оҕо дьиэҕиттэн булуоххун сэп. Онно эсиги тусааннаах дьыалаҕытыгар туох баар докумуоннут барыта тисиллэ сылдьар. Онтон бэйэн сааскар сэп тубэсэр оҕо туосу суругун ыл. Ким баҕарар аатыгар да буоллун. Эйиигин билигин былаас син-биир кэрдуу сылдьар уонна инникитин даҕаны олоххор оннук докумуоннаах буоллаххына тусалыаҕа! Ол оннук туосу суругу булуннаххына биирдэ кэлээр диэн кысарыйбыта.

Тимир бэйэтин санаатыгар бу курдук хасан тутуллуохпар дылы маннык сылдьыам диэн толкуйдааҕа. Онон ол миэхэ туосу сурук улахан суолтата суох, бу курдук сылдьарбын сэбулээбэтим даҕаны «хаасына» дьиэтигэр тэттэру киириэм диэн саныыра. Ол гынан баран «татаар Бааската» эппитин быса гыммакка «оҕо дьиэтигэр» тиийэ сылдьыбыта. Олбуор тас эттустэн балачча эр манаспыта. Кини кэмигэр баар улахан уолаттары барыларын онно-манна ыскайдаан кэбиспиттэр бысылааҕа. Олох билбэт уолаттара хаамса сылдьаллара. Арай быраатын курдук саныыр Васегы кэрэн бэйэтигэр ынырбыта. Тимири кэрээт :Ко-мне брат мой пришел!-диэт суурэн кэлэн куусан баран эр баҕайы турбута.
А-Привет! Васек1 Как у тебя здесь дела?

• Тимир! Вы!Мне какой добротой относились. Я же все это помню. Вот твой ножик, я его все время с собой ношу. Сейчас у нас никто никого не обижает. Жить стало легче. Это все благодаря Вам! Ребят всех распределили по детдомам, так -что из знакомых никого нет. Остались только мы «прописанные». Нынче у меня исполняется семь лет. Осенью отправят в какой- нибудь детдом. Буду учится.

Арай Тимир кэрдэҕунэ уола кырдьык уруккута буолбатах. Бэйэтигэр сэру-сэп танастаах, сирэйэ-илиитэ ып-ыраас. Саната-инэтэ элбээбит. Тутта-хапта сылдьара да уларыйбыт.
-Васек!У меня к тебе большая просьба. До завтра нужно из канцелярии, где лежат личные дела взять любое « свидетельство о рождении» воспитанника моего возраста. Я завтра подойду в это же время.
Сарсынны кунугэр кэлбитэ, Васек биир уол туосу докумуонун аҕалан биэрбитэ. Арахсалларыгар Васега ытыах курдук буолбутугар Тимир бэйэтэ да долгуйбута. Кини бу Васек дьылҕатыгар тугу да кэмэлэсэр кыаҕа суоҕуттан мунатыйбыта.
-Васек! За нами никого нет. Мы можем надеятся только на свои силы. Никогда, никому не показывай свою слабость. Будь стойким!Только крепостью своего духа, мы можем защитить себя.
Ити курдук Тимир бэйэтэ да эйдээбэккэ, бу олоххо ханнык эйдэбулунэн салайтарыахтааҕын тумук онорон бу уолга санаатын эппитэ.

Ити курдук Тимир бэйэтэ да эйдээбэккэ, бу олоххо ханнык эйдэбулунэн салайтарыахтааҕын тумук онорон бу уолга санаатын эппитэ.
Ити кэнниттэн туосу суругун туппутунан «татаар Бааскатыгар» тиийбитэ. Кырдьаҕаса кини аҕалбыт докумуонун бэрт болҕомтолоохтук синийэн кэрбутэ.
-Тимир! Отличная «ксива»! Настоящий документ всегда лучше, чем дубликат. Можно было подделать. Но, за чем? Если там нет именного фото. С этого документа у тебя начинается твоя воровская жизнь. Потому что, с этого момента только для своих! Вы Тимир! А для остальных ! Как здесь написано!? Вы, уже «Арбаев Валера». По национальности –бурят. Это даже очень хорошо. Вы якуты с бурятами в одно лицо. Даже местные не могут отличить якута от бурята, а там в центральных регионах вообще без понятия Даже, не знают где находится Якутия. Так что, потерятся будет легче. Спрячь этот свой документ подальше, чтоб никто больше не знал. Даже твои друзья!
Ити этиитинэн кырдьаҕас уоруйах Тимир инники дьылҕата эргиирдээх-мускуурдаах буолуон этэру кэрэн турара. Ону Тимир оҕо киси бысыытынан эйдээбэтэҕэ. Кини бэйэтин санаатыгар тоҕо бурят буолан хаалыахтааҕын, тэбэтун чэмчэкэтугэр киллэрбэтэҕэ. Ийэлээх. аҕата инэрбит эйдэбуллэринэн кини бэйэтин сахабын дэнэрэ уонна ол эйдэбулуттэн туоруур санаата суох этэ.

• Дядя Вася! Я якут и я не хочу быть бурятом! Как бы жизнь меня раскрутило!И я не собираюсь никуда из Якутии уехать.
  -Ладно. Тимир ! Сегодня по этому вопросу спорить не будем. Всему свое время.
  Бу кэнниттэн улэтиттэн иллэнсийдэ да, болдьохтоох кэмигэр «Татаар Бааскатыгар» уэрэнэ тиийэр буолбута.
  Бу уэрэх оскуола уэрэтэр ньыматыттан сунньунэн ылар буоллахха, туох да атына суоҕа. Ол курдук тус-тусунан кэруннэргэ арахсан дьарык бысыытынан ыытыллаллар. «Татаар Бааската» бэйэтин урдуку тасымнаах учуутал бысыытынан кэрдэрбутэ.

Маннай утаа бэйэтэ этэринэн «олох философията» диэн ааттыыр уэрэҕин хайысхатыгар болҕомтотун уурбута. Хас сырыы аайы, куннээҕи дьарык бу хайысхаҕа чаас курдук санаа атастасыытын бысыытынан саҕаланара. Ол бу! Тимир билинни туругуттан тирэнэн олох тускулларын хайдах кэруэхтээҕэр, эйун-санаатын чинэтэргэ, бэйэтин курдуктары кытта хайдах эн-мин дэсэргэ, хаайыы энэрдэстэххинэ, хайдах «пропискаланаргын» бэйэҕин аан-маннай хайдах кэрдэруэхтээххин билисиннэрбитэ. Кинилэр ортолоругар хайдах тутта-хапта сылдьарга уэрэтэргэ тусаайыллара. Суруннээн бэйэтин курдук уоруйахтар олохторуттан холобурдары аҕалан сырдатара. Олор кимнээҕи кытта сылдьыбыттарын, ханнык «улахан» дьыалаларга кыттыспыттарын онон-манан быса тардан кэпсиирэ. .
Кини Тимиргэ быса-бааччы онон манан эргиппэккэ «воровской романтика» диэн сымыйа эйдэбул. Бу хайысханан олоххун энэрдээтэххинэ куруутун кэннигин кэрунэ сылдьыан, сатаабатаххына олоххун да толук ууруоххун сэп. Букатын атын эйгэҕэ киирэҕин уонна ол онтон биир эмэтэ киси муччу кэтэн тахсар диэн малтаччы бэйэтин санаатын тиэрдэрэ.
-Саамай ыарахана, бу мин курдук кырдьар сааскар олох сурун сокуонун кэсэн кэннигэр бэйэн курдук кисини хаалларбакка соҕотох хаалар дьылҕаланаҕын!Ол бисиги уоруйахтар кириэспит! Олохпут сокуона оннук. То6о диэтэххэ хаайыы энэрдээхпит!Онно киирбитин кэннэ эн кэргэннин, оҕоҕун ким иитиэй?
Ол гынан баран эн билинни олоххор тирэннэххэ, былаас биэрэр суолуттан туораабыккынан! Эйиэхэ сип-сибилигин тыыннаах хаалар тугэн тирээн турар!Кэннэру киси курдук уэрэнэр, улэлиир быраабын суох буолар. Эн былаас иннигэр суоххун!
Эн билигин кимиэхэ да тирэнэрин суох, чорон соҕотоххун ! Бэйэн олоххун оносторгор бэйэн эйгэр эрэ тирэнэҕин!
Билинни дохуоттаах сиргэр тэсэ эр улэлииргин билбэппин? Ол гынан баран, сотору сабыллыа. Уйэтэ суох дьарык. Онтон, эн «карманник» буоллаххына! Уйэн тухары айаххын ииттиэн -диэн эйдэбулу инэрбитэ.
Иккис хайысханан Сокуону кэсээччилэр бэйэлэрин икки ардыгар эн-мин дэсэр « тюремно-уголовнай жаргоннара –феня» тылынан кэпсэтии мантан антах эн олоҕун аргыса диэн эйдэбул турбута.
-Тимир! Феня несет опознавательную функцию в преступной среде, позволяющую отличать своих и чужих. Главная его значение :- “Воровская речь должна изобличать в воре “своего”, доказывать его полную принадлежность воровскому миру.
Свой расцвет современный тюремно-уголовный жаргон получил во времена сталинских лагерей и более поздних советских тюрем, когда на одних нарах парились уголовники и профессора, работяги, инженера, славяне, азиаты, кавказцы, китайцы и чуть ли не полинезийцы, взаимно обогащая и рождая то, что мы сегодня называем этой самой феней.
Но - “с песни слова не выкинешь”. Это часть нашей культуры, нашей жизни - через тюрьмы за свою жизнь проходят не меньше 10-1ҕ% мужского населения страны. И такое “проникновение” отчасти связано с проникновением все большего количества информации об этом затерянном мире в общество. То, что раньше (да и сейчас немало) тщательно скрывалось, постепенно выходит наружу. феня имеет свою музыку, свой шарм.
Меня неоднократно буквально поражала и завораживала емкость слов и фраз блатной лексики, ее музыка. Это живой, яркий, эмоциональный и самобытный язык, который всегда будет привлекать этим нормальных людей, в среде которых никогда не приветствовалась рафинированная речь школьных учебников.
Основная же масса терминов фени - обычные слова русского языка, часто упрощенные, иногда просто в современном языке считающиеся устаревшими или берущие свое начало от общеславянских корней, которым иногда придается несколько иное, но, зачастую, остроумное значение.
Решка - решетка, акула - ножовочное полотно (для перепиливания решетки); барыга (ср. барыш, барыши) - скупщик краденого, торговец в зоне или осужденный по хозяйственным статьям, коммерсант; беспредел - беззаконие; тормоза - двери в камере; западло; заточка; следить за базаром (за метлой); подмотать вату - собрать вещи, съехать (от камерного скрутить матрас - вату, при выезде из хаты); гнать - переживать, говорить не в тему, или против, или неправду; опустить, обидеть - изнасиловать; пацан; мужик; общак; кум - опер, и т. п.
Целый набор зоологизмов. Козел (рогатый), олень, петух, курица (наседка) - стукач, черт, демон (отнесем и их к этой группе), бык, конь, конячить, кобыла, крыса (ворующий у своих), крысятничать, гад. ..
Множество прилагательных, перешедших в разряд существительных: кумовской, ментовской, мусорской, опущенный, обиженный, блатной, черный, красный, цветной, серый, полосатый, угловой, смотрящий. ..
О всемерном проникновении фени в повседневную речь, в средства массовой информации, кино, литературу немало сейчас говорят, и, в основном, с отрицательным оттенком.
Первая роль фени для сокрытия смысла сказанного или написанного от посторонних на сегодня уходит в тень. Скрывая с помощью фени, может быть, конкретные дела или намерения, вор одновременно раскрывает себя как представителя преступного мира. ..
Это можно объяснить и тем, что феня ориентирована больше на эмоции, а не на интеллект. Как и романтика воровской жизни, в которой мало логики, зато много эмоций. Поэтому ею будут пользоваться, вплетать в речь. Это такой же русский язык, часть российской, имперской, советской, теперь - постсоветской - уж не знаю как и называть ее - культуры и поэтому им просто невозможно засорить “великий могучий” и остальные не менее красивые языки. .
“Что бы выжить в тюрьме” отмечу, изучать феню надо не теоретически, если кому-то вдруг придет в голову такая мысль, это все равно, что учить иностранный по словарю. И не стоит вставлять всякие блатные словечки в свою речь с целью проконать под “своего” в блатной среде. Это выкупается сразу и затем, как говорят, “слово за слово, *** по столу” - и вы в маргарине.
Ничто не даст вам большего уважения, как естественность поведения и речи. Самодостаточность и уверенность в себе и своих принципах ценится больше всего в любой среде, и криминальное общество здесь не исключение. Даже если ваши принципы не совпадают с воровскими. Если такие качества есть в наличии, речь будет выражать ваше внутреннее состояние. Если же там сумбур, страх, тщеславие и самолюбование, то никакие модные словечки не скроют это.
Поэтому лучше потратить время на определение своих истинных целей в жизни и своей истинной сути, а все остальное приложится. Не надо ни под кого подстраиваться, а оставаться самим собой. Это очень непросто, особенно на первых порах, согласен. По крайней мере, в первое время лучше больше слушать и меньше говорить. Дальше - по обстоятельствам.
Для настоящего вора не понять какого-либо воровского выражения или употребить его неправильно - позорно. .. "
Тимир! Это необходимость! Если хотите выжить в воровском мире, Вы должны разговаривать в фене, как на своем родном языке!
Итинник «философскай» зйдэбуллэринэн салайтаран феняны «омук тылын» хайысхатын бысыытынан уэрэтии бэйэ икки ардыгар кэпсэтии бысыытынан ыытыллар. Туох баар уэрэх барыта бу тыл эйдэбуллэринэн кэпсэтиллэр буолбута.

Онтон саамай сурун хайысханан татаар Бааската бэйэтэ да этэринэн «вор должен быть- театралом» ол аата бэйэни- сирэйгин –хараххын. тутта-хапта сылдьаргын кыана туттарга, дьон психологиятын таба ырытыыга, артыыстаасынна уэрэтии буолбута.
-Тимир1 Вы сами себя не знаете! Какой Вы талантливый человек! За каких то-два месяца вы уже научились управлять своими пальцами так, . что уже можете с монетой работать как заправский карманник. Карманник чтоб быть успешным должен придерживатся следующих правил:
-Вы в том месте где промышляешь, от окружающих тебя людей. не должны отличатся. Но, Вы как карманник всегда должны быть опрятно одетым и иметь манеры образованного человека. Имеется такая наука. , как этика. Вот она. Книжка хорошая. Учи его, пригодится в жизни.
-Вы не должны работать впустую. Авось получится. это только в крайнем случае. Перед работой должна быть большая подготовительная работа. Клиент должен быть «жирным», т. е. сперва нужно определиться с клиентом и он обязательно должен быть с деньгами.

• Где имеется возможность создать и работать в команде. Скоро я вас своих учеников сведу вместе исходя из необходимости поставленной задачи. И Вы должны работать притом так, чтоб каждый член команды должен исполнять свою роль так виртуозно, чтоб не попасться в лапы мусоров.
• Вы должны быть нахальным! В нашем деле самое главное подойти к клиенту на «на ближний бой» как говорят боксеры, т. е войти в контакт клиентом, лицо каменное, а руки делают дело. Т. е должен управлять своими эмоциями так хладнокровно, чтоб лицо, повадки остались обыкновенными, чтоб не вызвать подозрение у окружающих людей, а остальное дело техники.
  В этом плане, якуты намного хладнокровнее. -чем русские, так что Вам это будет намного легче.

Для этого рассматривались различные практические ситуационные задачи. Сперва по поручению учителя были определены богатые люди города. После этого были изучены их ние повадки :где живут, как живут. какие привычки имеют. Потом учитель потребовал внести конкретные предложения. как их обработать, где и в каком месте. Все это шло пока в виде устного собеседования.
Татаар Бааската уэрэх саамай бутэсик чаасын карманник клиентэн харчытын дуу? бумажнигын ылыыны улаханна уурбат этэ. Кини ону боростуойдук бысаарара, ол барыта айылҕаттан бэриллэр манна уэрэтэн туса суох!Хайысха эрэ биэриэххэ сэп диирэ.
Онтон эйиигин кытта эрэйдэниэххэ сэп диэн, били Тимир аан маннай кэрбут манекеннарыгар дьарыктаныы уэрэтии бириэмэтин сурун угус эттун ылара.

-Самое главное. у тебя имеется сочетание умного парня с ловкими пальцами. А это сочетание встречается очень редко. Я из тебя хочу вылепить не простого карманника-щипача. который вышел на улицу и начал обчистить клиентов. Нет, я хочу вылепить из Вас карманника экстра-класса авторитет которого гремел на весь Союз.
Соответственно, Вы должны всегда поступать только после обдумывания своего каждого шага предстоящей операции, сперва прокрутить это все в своем мозгу до мелкой детали. Тогда твои громкие дела будут лететь впереди тебя, сметая все преграды и вы будете всегда в масле.
-Вы. почти полностью освоили работу с писаком. Мы изучили все виды различных видов дамских сумок, какие у них застежки и где могут спрятать в этих сумках свои портмоне женщины. Самое главное !Каким способом откуда их вытащить.
И уже почти научились мастерски вытащить из карманов брюк мужчин бумажники, остается только научится работать с «китайскими палочками».
И помни самые золотые правила карманников :

• Перед самым ответственным моментом. нужно отвлечь внимание клиента от твоей руки. Он не должен видеть как работают твои пальцы, поэтому всегда рабочая рука должна быть под прикрытием чего-нибудь;

-Из вытащенного бумажника оставить у себя только наличные деньги, остальное выбросить все на мусорник. Потому что, любая оставшаяся личная вещь клиента потянет тебя на срок.
Ити курдук кырдьаҕас уоруйах эдэр оҕолортон элбэх ахсааннаах уоруйахтар бэлэхтэрун бэйэтин интириэситтэн сиэттэрэн иитэн тасаартыырга улэтин ыытан киирэн барбыта.
Кини кырдьык дьалхааннаах олоҕу олорон кэллэ. Олоҕун тумуктээн эрэр киси бэйэтигэр тугу сымыйалыай. Кини дьылҕа-хаан ыйыытынан уоруйах олоҕун олорон кэллэ. Угус хара аньыылардаах буолан, бу Саха сиригэр олорор буоллаҕа. ., ,,, Киин сирдэргэ иэсэ элбэх.
Кини билигин сыала-соруга боростуой, кини бэйэтэ оҕото суох. Бэйэтин удьуорун салгыыр хаан-уруу киситэ суох. Баҕар ханна эмит быстах кэрсуулэргэ оҕолордоох буолуо да, кинини билигин кэлэн билиммэттэрэ чуолкай. Онон бу такыйар оҕолоруттан ким эмэтэ биллэр уоруйах буолан таҕыстаҕына «татаар Бааскатын» оскуолатын барбыт уоруйах буолан, кинини ааттатыа. Хас биирдии киси эйдэбулэ сиэннэрин эйдэбуллэринэн салҕанарын курдук, кини бэйэтин тусунан эйдэбулу усатыан баҕарара.

-Самое главное. у тебя имеется сочетание умного парня с ловкими пальцами. А это сочетание встречается очень редко. Я из тебя хочу вылепить не простого карманника-щипача. который вышел на улицу и начал обчистить клиентов. Нет, я хочу вылепить из Вас карманника экстра-класса авторитет которого гремел на весь Союз.
Соответственно, Вы должны всегда поступать только после обдумывания своего каждого шага предстоящей операции, сперва прокрутить это все в своем мозгу до мелкой детали. Тогда твои громкие дела будут лететь впереди тебя, сметая все преграды и вы будете всегда в масле.
-Вы. почти полностью освоили работу с писаком. Мы изучили все виды различных видов дамских сумок, какие у них застежки и где могут спрятать в этих сумках свои портмоне женщины. Самое главное !Каким способом откуда их вытащить.
И уже почти научились мастерски вытащить из карманов брюк мужчин бумажники, остается только научится работать с «китайскими палочками».
И помни самые золотые правила карманников :

• Перед самым ответственным моментом. нужно отвлечь внимание клиента от твоей руки. Он не должен видеть как работают твои пальцы, поэтому всегда рабочая рука должна быть под прикрытием чего-нибудь;
  -Из вытащенного бумажника оставить у себя только наличные деньги, остальное выбросить все на мусорник. Потому что, любая оставшаяся личная вещь клиента потянет тебя на срок.
  Ити курдук кырдьаҕас уоруйах эдэр оҕолортон элбэх ахсааннаах уоруйахтар бэлэхтэрун бэйэтин интириэситтэн сиэттэрэн иитэн тасаартыырга улэтин ыытан киирэн барбыта.
  Кини кырдьык дьалхааннаах олоҕу олорон кэллэ. Олоҕун тумуктээн эрэр киси бэйэтигэр тугу сымыйалыай. Кини дьылҕа-хаан ыйыытынан уоруйах олоҕун олорон кэллэ. Угус хара аньыылардаах буолан, бу Саха сиригэр олорор буоллаҕа. ., ,,, Киин сирдэргэ иэсэ элбэх.
  Кини билигин сыала-соруга боростуой, кини бэйэтэ оҕото суох. Бэйэтин удьуорун салгыыр хаан-уруу киситэ суох. Баҕар ханна эмит быстах кэрсуулэргэ оҕолордоох буолуо да, кинини билигин кэлэн билиммэттэрэ чуолкай. Онон бу такыйар оҕолоруттан ким эмэтэ биллэр уоруйах буолан таҕыстаҕына «татаар Бааскатын» оскуолатын барбыт уоруйах буолан, кинини ааттатыа. Хас биирдии киси эйдэбулэ сиэннэрин эйдэбуллэринэн салҕанарын курдук, кини бэйэтин тусунан эйдэбулу усатыан баҕарара.

    Хас биирдии дьарык аайы Тимир уонна татаар Бааската бэйэ бэйэлэриттэн ким тэсэ биллибэтинэн онтукаларын –мантыкаларын ылса сырыттылар. Кырдьаҕас уоруйах Тимир хамсаныытын барытын эндэппэккэ билэ сылдьар, онтон бэйэтэ Тимиртэн талбыт малын кэрдэрэн туран биллибэккэ ылар. Ол сылдьан Тимир биир тугэннэ оҕонньор нуктуу олордоҕуна, кэтэ сылдьар кириэсин тэбэтун нэнуэ ороон ылла. Ол кэнниттэн эр буолбата, биир тугэннэ кырдьаҕас уоруйах Тимири эмискэччи ыныран ылбыта уонна уэрэммит дьаллыккар тугу инэриммиккин кэрдэрэр кэмин кэллэ. Онон сарсын дьиннээхтик уулуссаҕа тахсан маннайгы сурэхтэниигин барыан, чэмэхтэсэн бэйэ-бэйэни эйэнсэн улэлииргэ уэрэниэхпит.
Онно эйиигин кытта биир чэмэххэ «Дама Мааса» улэлэсиэ. Ити этииттэн Тимир насаа сосуйбута. Кини бэйэтин эйдэбулугэр «Дама Маасаны» хаартысыт эрэ курдук кэрэрэ, онтуката олох даҕаны уоруйах эбит.
Тимир бу Татаар Бааскатыгар хас оҕо такылла сылдьарын олох билбэт. Ол гынан баран кини «дама Маасалыын» бииргэ улэлиириттэн олус уэрбутэ.
Эскэтун кими эрэ кытта бииргэ улэлиир буоллахха, билэр кисигин кытта улэлиирин быдан ордук буоллаҕа.
Сорудахтарын бысыытынан такылла сылдьан уэрэппит дьонноруттан Львов Семен диэн улэситтэр Киин профсоюзтарын биир тос курдук тойонноругар тохтообуттара. Тоҕо диэтэххэ ?Ол Сэмэн улэтин кэнниттэн хайаан даҕаны «Туймаада»маҕасыынтан уллэнэн барара уонна харчытын кэлин сиэбигэр укта сылдьара болҕомтоҕо ылыллыбыта. Кисилэрэ тас кэруугэ интеллегентнай кэруннээҕэ, тутта-хапта да сылдьарыттан кэрдэххэ учугэй иитиилээҕэ кэстэ сылдьара. Онон эдэр кыыс кэлэн алҕаска киниэхэ кэтиллээт, суумкатыгар укта сылдьар фруктата сиргэ ысылыннаҕына, хайаан да тохтоон кыыска кэмэмэлэсуэхтээх, хомуйсуохтаах диэн эйдэбултэн тирэнэн кинини талбыттара. Ол кэмнэ Тимир кэлэн кини кэлин сиэбиттэн харчытын хостоон ылыахтаах.
Бу «Туймаада» маҕасыынна клиеннары ыраастыырга хас да учугэй эруттээҕэ.
Ол курдук маҕасыын турар сирэ табыгастааҕа, сылдьар киситэ элбэҕин бысыытынан ол бу буоллаҕына дьон быысыгар тургэнник эбэтэр дьиэ муннугун эрийэ кэттун да тутуллубут гаражтар быыстарыгар сутэн хаалыахха сэбэ. Ол тас эттунэн маҕасыынна киирэр кирилиэс киэнэ-куона эмиэ учугэй эруттээҕэ, . кимиэхэ да кэтиллибэккэ тургэнник харчы уорбут сиргиттэн элэс гынарга тоҕоостооҕо.
Сарсынны кунугэр кун сарсыардааны эттугэр такыллааччылар маннайгы сырыылара буолан куустээх бэлэмнэнии улэтэ ыытыллыбыта
Аан маннайгытынан, толкуйдаммытынан буолуохтаах тугэни утуктэн кырдьаҕас уоруйах кыысы кытта фрукта хомуйа сырыттахтарына Тимир хаста да кэлэн, татаар Бааскатын кэлин сиэбиттэн укта сылдьар харчытын ороон ылаттаата.
Татаар Бааската хас биирдии сырыы аайы Тимиргэ ханнык тугэннэ хайдах хамсаныахтааҕын кэрдэрэн ыйан биэрэ сырытта. Кэлин тисэҕэр син барыта табылынна бысыылаах. Кисилэрэ ити дьаллыктарын тохтотон кэбистэ. Ол кэннэ аны «Туймаада» маҕасыыныгар тиийэн миэстэтигэр Мааса киситин ханнык миэстэҕэ кэрсэрун суруннээтилэр. «Дама Мааса» бэйэтэ тас кэрунунэн. бысыытынан-тасаатынан эр киси хараҕа быса ааспат кыыса этэ гынан баран «татаар Бааскатын» дьасалынан кыратык тэнкэйдэ туох баар «кэрэ» миэстэтэ биирдэ халыс гына тусэн кэстэр гына туэсугэр дылы асаҕастаах кофтаны уонна кэнэ атахтарын кэрдэрэр мини-юбканы кэтэрдибитэ.
Тимир хараҕын иннигэр кыыс кырыылааҕа баар буола туспутэ.
Ол кэнниттэн Тимиргэ тусаайан: -Мааса сурун соруга тусааннаах киси болҕомтотун бэйэтигэр тардыы. Онтон эн ол кэми муччу тутуо суохтааххын аттынан аасан исэн кыл тугэнигэр харчытын хостоон ылыахтааххын уонна ол кэннэ саамай уустуга бэйэҕин кыана туттан, ким да болҕомтотун бэйэҕэр тардыбат курдук дьасананнын, туора –маара хамсаммакка тулалыыр дьоннор киирэн симэлийэн хаалыахтааххын –диэн бутэсик субэлэрин биэрбитэ.
Ол кэнниттэн киэсэ улэ чааса бутуутэ кисилэрин кэтэстилэр.
Кисилэрэ Тимирдээҕи эр кэтэсиннэрбэккэ уруккутун курдук маҕасыынна сылдьар бириэмэтигэр бороодукта ылан тахсан истэҕинэ, Мааса кыыс синньигэс биилинэн имигэстик оонньоон тиийэн толкуйдаммытын курдук кэтиллэ тусээт фрукталаах суумкатын муччу тутан кэбистэ. Куутуллубутун курдук кыарасыабай, эдэр кыыс имэннээх эмиийэ килэс гына туспутугэр Сэмэннэрэ маннай утаа балачча кэм устата туймааран турда уонна сэрэйиллибитин курдук сиргэ тохтубут фрукталары хомуйсан киирэн барда. Ону эрэ кэтэсэн турбут Тимир киситин сиэбиттэн балачча халын бук тутулла сылдьар харчыны аасан исэн лып гыннаран ылла уонна онтукатын илиитигэр тута сылдьар кууркатынан саба быраҕаат бэрт тургэнник дьонноруттан тэйэн биэрдэ.
Кырдьаҕас уоруйах саамай сэпкэ эппит эбит. Маннай утаа долгуйуутуттан сурэҕэ биллиргэччи тэбэ турбута, аасан исэн хайдах харчыны орообутун эйдээбэккэ да хаалбыта. Саамай ыарахана харчыны ылаат, суурэн халыан баҕарбыта. Ол баҕатын хам баттаан, ыараан хаалбыт атахтарын бэрт нэсиилэ хамсатан, дьиэ муннугун эрийэ хаампыта.

Кэлэсунэ сар гына туспутэ. Ким эрэ клэн саҕатыттан харбаан ылыах курдуга. Кутталыттан дуу? Долгуйуутуттан дуу? Титирэстии сылдьар буолбута. Сэниэтэ эстэн хаалбыта. Дьиэ кэннигэр, баҕар уэсэттэн араначчылыы сылдьар айыылара кэмускуу сылдьалларыттан буолуо? Кими да кэрсубэтэ.
Онон кини долгуйуутун, уолуйбутун ким да кэрбэккэ хаалбыта. Гаражтар быыстарыгар киирээт, биирдэ эрэ эрэтыыммыта. Тимир гараж истиэнэтигэр кэхсунэн тирэнэн туран, туох баар мунньуммут долгуйуутун усуутаан сана тасааран тэлэ биэрэн тасаарбыта. Ол эрэ кэнниттэн холкутуйан урукку бэйэтин туругар киирбитэ.
Ити кэнниттэн эр гыныа дуо? Туймаада маҕасыыныттан -Аппа унуор бу турар. Дьыала табыллыбытыттан кыната эрэ суох Тимир биир тугэн исигэр болдьохтоох сиригэр «Улахан дьиэҕэ» хаартылыыр дьиэҕэ тиийбитэ. Кинини дьиэ кэрээччутэ «Немой» кэрсубутэ уонна туох да саната суох оонньуур саалтан туора турар хоско киллэрэн кэбиспитэ. Татаар Бааската манна эрдэ кэлэн кэтэсэ олороро. Тимир киирбитигэр утары хааман кэлэн саната суох куусан ылбыта.
-Мой мальчик!Хвалю Вы, свой первый экзамен выдержал. Дай –то бог! И в будущем будет так. Хотя есть какие –то маленькие ошибки, но в целом, все сделано на высшем уровне. Я все видел. За Вами наблюдал.
Ол быысыгар уруккутун санаан, саната биир кэм хаас уэрун курдук лынкылыы олордо:
-Меня же, когда я первый раз пошел на дело, поймали и избили. Моя ошибка была в том. что я не сдержался после кражи побежал и меня сразу приметили. У Маши получилось все, просто прекрасно. Свою роль она выполнила на 100%. Я просто получил удовольствие, удовлетворение от проделанной работы. Все прошло так гладко, я очень доволен. Насчет техники никаких вопросов, я даже не видел как вы успели выташить деньги с заднего кармана клиента деньги!
-Я с Вами якутами живу много лет и каждый раз удивляюсь. Хотя вы все скотоводы, кормитесь за счет своего трудолюбия, но выжить в таких климатических условиях просто уму непостижимо! Какие Вы способные люди, каждого возьми и каждый по своему талант. Просто как народ себе цены не знаете.

• Кто-то поет, кто-то кузнец ! Все умеете. И вот сегодня, Вы доказали что являетесь достойным представителем своего народа. Хоть у Вас воровство является большим грехом. Но. жить, то надо. Каждому своя дорога.
• А ну покажи? Нашу выручку. Посмотрим сколько мы имеем?

Тимир уэрэтээччитэ кини улэтиттэн астыммытыттан, бу сылаас кэрсусууттэн уонна бэйэтин долгуйуута ситэ ааса илигиттэн буолуо? Букатын атын турукка киирэн хаалбыта. Хайдах эрэ этэ-хаана ууллан, сэниэтэ эстэн олрор олоппосугар хам сыстан хаалбыта. Уэрэтээччитин тыллара барыта биир тыл буолан, кулҕааҕар сахсырҕа кэтэ сылдьарын курдук куугунаан исиллэрэ.
Онон киситэ хаста да хатылаабытын кэннэ дьэ биирдэ киситин этэр тылын ис хосоонун эйдээбутэ.
Татаар бааската ону барытын кэрэ сылдьан, уола ханнык турукка сылдьарын билэн:
-Тимир! На выпей воды. Иди успокойся Вот там комната отдыха.
Тимир хоско киирбитин кэннэ, харчытын ааҕан кэрбутэ, биир тысыынчаттан тахса буолан тахсыбыта. Уруккунан уон киси ыйдааҕы хамнаса. Билиннинэн 300-4000 тысыынча солкуобайы биирдэ олордон ылыы, бу кусаҕана суох хамсаныы этэ.
Билигин татаар Бааската исигэр улаханнык астынан олороро Кини дуусата ыллыыра. Бу Саха сиригэр балачча элбэх дьону бу дьаллыкка такыйда да, бу Тимир курдук айылҕаттан бэриллибит тургэн, сылбырҕа тарбахтаах оҕону кэрсэ илик. Урукку эттугэр орто эрэ тасымнаах, быстах уулусса эрэ карманниктара иитиллэн тахсыбыттара. Усаабаттара! Бэрт тургэнник хаасына дьиэтин булаллара.
Кырдьык киси дьарыктанар оҕото.

Харыстыахха наада. Ханнык баҕарар карманниктар маннайгы сырыыларыгар тубэсэллэр. Ол кэнниттэн хаасына дьоно буолан хаалаллар. Сэптээх ыйаасыннара суох буолан, хара улэҕэ тубэсэллэр. Ол тумугэр тэсэ да талааннаах буоллаллар, тарбахтара алдьанар. Онтон кэлин тусата суох дьон буолан тахсаллар.
Эскэтун, эн бу билигин хаасына дьиэтигэр киирбэккэ, хас да онорбут дьыалан табыллан уонна ол улэн атын карманниктардааҕар ураты уонна дарбааннаах буоллаҕына. Онтукан сэптээх сирдэргэ кэпсээн буолан тарҕанан эн иннигэр кэтэр. Эн ааккын эрэ кэтэҕэр. Ханна да тиий аан асаҕас буолар. Союз картаҕа эрэ улахан!
Онон Тимири маннайгы хардыыларыгар хонтуруоллуохха. кэруэххэ, истиэххэ. суруннуэххэ !Дьэ. билигин кэстуэҕэ тэбэлээх уол эбит?суох дуу? Билигин саамай кытаанах ирдэбили аасыахтаах. Кисини чэпчэки харчы буорту гынар. Ол киситтэн бэйэтиттэн тутулуктаах. Дьон угус эттэ тэсэнэн уптэнэн исэллэр да, ол оччонон киси этиитигэр дьулэй буолан, . бэйэлэрин урдуктук сананар буолан исэллэр. Ити кэрдун дуо? Ити биир хамсаныынан кэннэру улэсит биир сыллааҕы дохуотун биирдэ охсон ылла.
Бэйэтин кыана туттарын кэр!Туох да буолбатаҕын курдук, сыыса, туора-маары хамсаммакка аа-дьуо хааман бара турда. Оннооҕор ааттаах-суоллаах уоруйахтар ити эттугэр кыаммакка тубэсэллэр. Дьэ. бу буолар! Кылаас урдугэ! Бэйэни кыана туттуу!Таас киси курдук барытынхас биирдии хамсаныыгын кытаанахтык хонтуруоллуохтааххын.

    Барытынхас биирдии хамсаныыгын кытаанахтык хонтуруоллуохтааххын.
Дьэ. кырдьык бэйэни кыайа туттуу уоруйах кисиэхэ саамай кытаанах ирдэбил. Онорбуккун онорон баран, . тугу да билбэт курдук туттуу бу угус уоруйахха кыаттарбат суол. Ону кыайа тутуннун да. илиигэр уорбут харчын суох буолла да эйиигин уоруйах диэн сирэй-харах анньар кыахтара суох. Онтон эн!. Хамаанда исигэр сурун кисигин. эн улэн биир хамсаныы буолуохтаах тустаах киситтэн харчытын ороотун да атын бэйэн кисигэр ол харчыгын биэрэ охсуохтааххын.
Эйиигин ким да уорбалыа суохтаах. Онтон ол кисини туттахтарына да. атын кисинэн солбуйар диэн бу турдаҕа. Эссэ ол кисигин уоруйаххын диэн дакаастыаххын наада, онтон ол кисин харчыны сиргэ тусэ сытарын ылбытым дии туруо. Оччотугар кисигин дакаастаабакка ыытаргар тиийиэн.
Билигин Тимир билинни тасымынан киниэхэ олох чугасаан сылдьар. Бэйэтин санаатыгар, кини Тимир тасымыгар биэс сылы быса такыллан тиийбитэ. онуоха дылы таах сорук-боллур уол бысыытынан айаҕын эрэ иннигэр сылдьыбыта. Онтон ону Тимир икки ый исигэр ааста
-Бу бугунну куннэ дылы саарбахтыыр эбит буоллахпына. Дьэ билигин байбыт-топпут тойоттор сэрэнин. мантан антах инникитин-кэннигитин кэрунэ сылдьаргыт буолуо. Ити кып-кыра уол эсигини утуйбат оноруо. Ону мин эрэннэрэбин. Бэрт кылгас кэминэн ону билиэххит.

• диэн сана тасааран баран татаар Бааската илиитинэн далбаатаан кимиэхэ эрэ сутуругун кэрдэрбутэ.
  Татаар Бааската кырдьаҕас уоруйах барытын этэру кэрэн олороро. Бу куоратка маныаха дылы ким даҕаны тэрээсиннээх уоруйахтар хамаандаларын улэтин истэ да билэ да иликтэр. Кинилэргэ биир эрэ сыл баар. Хас эмэтэ тэггул айдаан тасыбытын кэннэ. ону барытын сибээстээн биир дьыала онорон уонна бу кинилэри тутарга кырата сыалай отдел тэрийдэхтэринэ, бу куораттан Тимир тэйэн биэрдэҕинэ табыллар. Дьэ. онуоха дылы, куускэ хамсанан бэйэ баарын биллэриэххэ наада. Итинник саныы олордоҕуна «дама Мааса» киирэн кэлбитэ.
  Ол кэмнэ такыйааччылара уоруллубут харчыны туэрт элуугэ уллэрэн олороро. Тимири ыныртарбыта.

Ол кэмнэ такыйааччылара уоруллубут харчыны туэрт элуугэ уллэрэн олороро. Тимири ыныртарбыта.
-Эрдэ сэннэспуппут курдук, бу икки элуу Тимир киэнэ, бу эйиэнэ онтон тэрдус элуу общакка барыа. билигин бэйэм тугу да ылбаппын. Онтон кэлин булуллубут уп анара миэхэ киириэ. -Болҕомтолоохтук кэрун уонна бу тугэни эйгутугэр уйэҕит тухары хатаан! Бу буолар уоруйах эрэгэйэ! Бу олоххо туох барыта харчынан кэмнэнэр, эн олоҕун тасыма бу кумааҕылартан тутулуктаах. Тимир! Мэ, бу элуугун ыл уонна ити дьиэлэнэн олорор сиргин уларыт. Биир эмэтэ сэнэх квартираны куорат ортотугар наймылас. Онтон бугунну куну ырытар буоллахха, барыта олус учугэйдик ааста. Эйиэхэ «дама мааса туох да сэмэлиир тылы этэр кыаҕым суох. барыта толкуйдаммыт курдук барда. Онтон Тимиргэ бытархай тугэннэргэ сэмэлэр бааллар. Бу сырыыга барыта табылынна, онон бытархай диирбитигэр тиийэбит. Атын тугэннэ онтукан улахан буолан тахсыан сэп.
Маннайгытынан клиенна чугасаан исэн тэбэҕун эргичиннэтэ сырыттын, итинник хамсаныа суохтааххын, тэбэҕун ойоҕостуу тута сылдьан, иннигин-кэннигин харахтаргын эрэ хамсатан кэруэхтээххин!
Иккисинэн. Клиентэн харчыны оруургар, бэйэн да эйдээбэккэ атын илиин тарбахтарынан ыллын. Ол тумугэр хас да сыыса хамсаныылары онордун. Биир сурун быраабыланы кэстин, улэлиир илиин тарбахтарынан, эскэтун аттыгар туора дьон баара буоллар кинилэргэ кэстэр гына хамсаннын, харчыны ороон баран биирдэ куртканан саба бырахтын. Онон ол итэҕэспитин туоратар инниттэн, билинни сурун сорукпут. Икки илиинэн тэннэ улэлииргэ уэрэниэхтээхпит.
Чэ. билигин баран сынньанын! Муччургэннээх кун ааста.

Ити кэмнэ Сэмэн дьиэтигэр кэлбитигэр кэргэнэ-оҕолоро уэрэ-кэтэ кэрустулэр. Сэмэн дьиэ-кэргэн саамай сурун киситэ. Дьоллоох дьиэ-кэргэн аҕа басылыга. Бэрт кылгас кэмнэ бу 4-квартиралаах дьиэ, даача ылла. Бу куннэргэ «Волга» массыына ылаары харчы мунньуна сылдьар. Онтукатыгар бугун ботуччу соҕус суумманы биир тэрилтэ салайааччыта, кини илиитигэр остуол аннынан ууммутун ылбыта. Онтон кини суобаса оонньообот. Убайдары кытта бииргэ сирэй-харах анньыспыта, улэлээбитэ ыраатта. Дьэ. уоруйах дьон. Кини да уэрэннэ. Бэрэлэру кытта олорон сур бэрэ буолла. Улэситтэр улэлиир олохторун хаачыстыбатын бэрэбиэркэлиир инспектор буолан улэлээбитэ, син балачча кэм буолла. Бэрт эрэйинэн бу дуосунаска, туора иккис хамнастаах буоларынан, кэмигэр балачча элбэх уп оонньотуллан бу дуосунаска тиксибитэ. Чэ, ол диэн. Ону бу дуосунаска тиксээт хас эмэтэ тэгул эгутэн ылла.
Ол киси дьылҕата, кини дьыала кумааҕытыгар хайдах суруйбутунан бысаарыллар. Хас биирдии тэрилтэҕэ киси элуулээх тугэн таҕыстаҕына, тэрилтэ салайааччытын сирэйгэ-харахха анньаллар. Туох баар улэ докумуонун барытын хасаллар. Улэтигэр сыана бысаллар. Суруннээн, кини улэ хаачыстыбатын инспектора хайдах суруйбутунан прокуратура кыраҕы хараҕын кэруутунэн тустаах салайааччы быыгабартан-кулуус хаайыытыгар тиийэ кысарыллыан сэп. Ол исин тэрилтэ салайааччылара кыбылыкка ыллаттардахтарына, кини илиитин «арыылыы» сатыыллар.
Бугун эмиэ оннук тугэн буолан балачча уптээх уонна биир бэрт кэрэ дьусуннээх кыысы кытта билсэн эрэ кэтэҕуллуулээх бэрт учугэй санаалаах –майгыннаах дьиэтигэр кэлбитэ. Хосугар киирээт кэлин сиэбин хастыбыта, харчыта суох. Улаханнык сосуйбута. Кини чуолкайдык эйдуур. Ол харчытын сиэбигэр уктубутун. Ол кэнниттэн тэрилтэтигэр кими даҕаны кэрсубэтэҕэ. Улэ чааса бутээтин кытта дьиэтигэр барбыта. Онон суолга ханна эрэ ороон кэбистэҕэ дуу? Ким эрэ сиэбиттэн хостоон ыллаҕа дуу?
Ону маны санаан-толкуйдаан кэрдэ да, тугу да тобулбата. Сарсынны кунугэр санаата батарбакка милииссийэҕэ тиийэн сайабылыанньа суруйда. Ол гынан баран ол сайабылыанньатыгар харчытын сууматын улаханнык аччатан, хамнасын эрэ уордарбыт уонна бысаарыы суругар «Дама Мааса» тусунан биир да тылы кыбыппакка суруйбута. Кини манна кыттыгастааҕа буолуо диэн тэбэтугэр олох киллэрбэтэҕэ.
Ол сайабылыанньа куораттааҕы милииссийэ управлениетын, отделын салайааччыларын кэрийэн баран, быйыл сана Томскайдааҕы милииссийэ оскуолатын бутэрбит Уголовнай розыска сана улэлээн эрэр Афанасьев Сергей диэн милиссиийэ лейтенанын кэруутугэр киирбитэ.
Бу киниэхэ маннайгы дьыалата этэ. Онон бэрт эппиэтинэстээхтик сысыаннасан Сэмэни хаста да хонтуораҕа ыныттаран, бысаарыы сурук суруйтаран баран. Онтукатын бэрэбиэркэлээн баран, туох да тумук оносуллубакка, онуоха-маныаха дылы хонтуруолтан усуллубута.

Бу кэнниттэн татаар Бааската Тимири бэйэтин идэтигэр такыйарын эссэ куусурдубутэ. куну быса чуорааннаах манекеннарын кытта улэлээн тахсар буолбуттара. Тимир даҕаны бу уэрэххэ сысыана букатын уларыйбыта. Утумэн харчы амтана уонна маннайгы уоруйах хамсаныытын улахан долгуйуута Тимир бу уэрэххэ сысыаннасыытын тэрдуттэн уларыппыта. Кини урукку эттугэр оҕо-оҕо курдук ээл-дээл сысыаннасан, куннээҕинэн сылдьыбыта. Билигин кини бу дьарыкпын сайыннардахпына, олохпун оностуохпун сэп эбит диэн эйдэбултэн тирэнэн кырдьаҕас уоруйах этиитин биир да тылын сыыска тусэрбэккэ истэр уонна толорор буолбута. Бэйэтин толкуйугар миэхэ олохпор айахпын ииттэрбэр, мантан атын суол суох диэн тумук оностубута.
Онон бэрт кылгас кэм исигэр бу идэ сурун ирдэбиллэригэр сэп тубэсэр тасымнаах уоруйах иитиллэн тахсыбыта.
Бу «хаарты» дьиэтигэр харса-хабыра суох сууйсуулээх. Куруутун угус харчылаах, улахан сууйуулээх оонньуулары оонньуур. Арыт сымыйанан эппит курдук элбэх харчыны биир тугэннэ муччу тутан сууйэр, ол курдук эмиэ сууйтэрэр оонньуулаах уп министерствотын биир эппиэттээх улэситин Канаев Артем Васильевич диэн кисини бэлиэҕэ ылбыттара. Ол тас эттунэн кини куорат мааны рестораннарынан куулэйдиирэ уонна эйун сутэриэр дылы арыгыны исэрэ болҕомтоҕо ылыллыбыта.

Кырдьаҕас уоруйах Тимир хас биир хамсаныытын барытын ааҕа кэрэ сылдьара. Бэрт кылгас кэмнэ ханнык баҕарар бысыылаах-тасаалаах киситтэн хайа баҕарар сиэбиттэн киниттэн итэҕэсэ суох харчыны оруур буолла. Адьас тургэн хамсаныылаах тарбахтаах. Айылҕаттан бэриллибит талаан. Кылааннаан эрэ биэриэххэ. Билигин элбэх дьиннээх уулуссаҕа дьарык наада. Онно кини оруола диэн. бу уол маннайгы сырыыларыгар сыыса-халты туттубатын ситисиэхтээх. Ол исин туох баар хас биирдии хамсаныы улэ былааннаасынын, толкуйдаасынын билигин бэйэтэ оноруохтаах. Онон маннайгы хамсаныылары, кими тургутары бэйэтэ талара.
Бу «хаарты» дьиэтигэр харса-хабыра суох сууйсуулээх. Куруутун угус харчылаах, улахан сууйуулээх оонньуулары оонньуур. Арыт сымыйанан эппит курдук элбэх харчыны биир тугэннэ муччу тутан сууйэр, ол курдук эмиэ сууйтэрэр оонньуулаах уп министерствотын биир эппиэттээх улэситин Канаев Артем Васильевич диэн кисини бэлиэҕэ ылбыттара. Ол тас эттунэн кини куорат мааны рестораннарынан куулэйдиирэ уонна эйун сутэриэр дылы арыгыны исэрэ болҕомтоҕо ылыллыбыта.
Хас да куну быса Тимир уонна «Дама Мааса» такыйааччыларыттан сорудах ылан бу киси куннээҕи олоҕун уэрэтэн киирэн барбыттара. Сотору кэминэн кисилэрин уопсай мэтириэтэ оносуллан тахсыбыта. Бэрт тутаах «дохуоттаах» миэстэҕэ олороро бысаарыллыбыта. Саха сирин тутуутун бутуннуутун убулуур управление начальнига буолара биллибитэ. .Онон хантан эбилик уптэнэрэ саба быраҕыллан бысаарыллыбыта. Бэйэтин олоҕун оностон олоруттан уонна хайдах олоххо хамсанарыттан кэрдэххэ балачча улахан убу матайдыыра кэстэрэ. Ол курдук ус оҕотун дьиэлээн, арҕаанан-соҕуруунан уэрэттэрэн олороро. Оҕолоро бары баай-тот олохтоохторо. Кэргэнэ куну быса маҕасыыннары кэрийэн тахсара. Улэлээбэккэ олороро.
Тугу билбиттэрин, кэрбуттэрин такыйааччыларыгар биллэрэ олороллоро. Биир кун кырдьаҕас уоруйах :

• Кисигитин сэбун уэрэттигит. Хайа туох толкуйдааххытый?-диэн ыйыта тосуйбута.

«Дама Мааса»:

• Саамай боростуойа хаартыга уктэтэн, онно сууйэн ылыахха. Онно бисиги курдук тасымнаах оонньооччулар, ханнык баҕарар тасымнаах оонньооччуну, онтон кинини хайдах баҕарар оонньотуохпутун сэп –диэн бэйэтин санаатын атастаспыта.

Онтон Тимир:

• Кунус дьиэлэригэр, ким да суох. Квартираларын аана боростуой английскай замоктаах. Онон туох да угус мачайа суох, квартираларын ыраастыахха- диэбитин кырдьаҕас уоруйах олох сэбулээбэтин биллэрбитэ.

-Машенька! Я же когда Вашу группу создавал. объяснил суть. Почему именно Вы, вместе с Тимиром в одной группе будете работать. Наша с тобой задача воспитать из Тимира высококлассного вора-карманника. А твоя роль здесь второстепенная. И твоя судьба уже расписана сверху. Выйдешь замуж. Нарожаешь детей. И материнские чувства возьмут вверх, тогда думать будете по другому. Твое дело –карточная игра.
А Вот насчет этого карточного притона думаете «власть» не знает? Знает, но не трогает. Потому –что мы повода не даем. У нас более-менее цивилизованно, клубная система. К нам приходят определенного социального уровня, самодостаточные люди. Людям, свойственно, отдохнуть от работы, и бытовой суеты. Кроме аркоголя, у нас все подают. Можете, покушать нормально. Светская беседа. Репутация и авторитет заведения очень дорого стоит, все это можно потерять в один миг.
Проблемы начинаются тогда, когда кто-то из них напишет заявление, что его ободрали или украли что-то в органах, тогда точно жить спокойно не дадут. Вот, поэтому мы его трогать здесь не будем.
А Вот Тимир! Почему, я дожил до старости. Потому что никогда не ходил на квартирные кражи. Там тебя вычислять быстро, лишние следы, личные вещи, отпечатки пальцев. И статья серьезная. А карманник-вор должен работать только с наличными деньгами, как в банке. В нашем деле. в первую очередь надо дружить со своей головой: думать, все заранее обмозговать, рассчитать и подготовится. Вот. тогда будет результат.
Так-что идите домой. еще раз. подумайте.

Татаар Бааската маннай утаа такыйар оҕолоро итинник дирин толкуйа суох этиилэриттэн, киэнник толкуйдаабаттар диэн толкуйтан санаата тусэ, кынахайан кыысыран кэлэ сыспыта. Онтон бэйэтин кэмигэр, кини Тимир саасыгар мин ким этибиний диэн эргитэ санаан баран, бэйэтиттэн бэйэтэ кулэн кэлбитэ. Ити Тимир саасыгар, кини бас баттах сылдьар, сорук-боллур уол этэ. .Кини санаатын ким да ыйыппат этэ. Кини уон сылы быса турууласан туран дьарыктаммыт улэтин тумугун –ити Тимирин икки ый исигэр басылаата.
Аарыма кырдьаҕас, олоҕу олорбут, барытын кэрсубут киси толкуйуттан ити сана олоххо уктэнэн эрэр «молокочуостар» толкуйдара кырдьык даҕаны букатын атын буолара чуолкай. .Ити кэнниттэн татаар Бааската санаата кэнэн, кэтэҕуллэн кэлбитэ.
Онтон «дама Мааса» уонна Тимир такыйааччылара кинилэр этиилэрин ылымматаҕыттан улаханнык хомойботохторо, ол гынан баран сорудах ылбыт дьон бысыытынан иккистээн кисилэрин куннээҕи олоҕун эссэ болҕомтолоохтук уэрэтэн баран, болдьоммут кэмнэ бэйэлэрин толкуйдарын такыйааччыларын кэруутугэр киллэрбиттэрэ.
Кинилэр болҕомтолорун Артем Васильевич кэпсэтиилээх эбилик убун ыларыгар тусааннаах дьонун кытта куруутун улэ чаасын бутуутэ «Волна» ресторанна кэрсэрэ, ол ылбыт бэригин бэйэтин кытта илдьэ сылдьар дипломатын исигэр уктара бэлиэҕэ ылыллыбыта. Улэтин кэннэру куннэригэр дипломата суох тахсара, быса дьиэлиирэ. Онон кисилэрэ дипломаттаах таҕыстаҕына бугун бэрик ылар кунэ эбит диэн толкуйданара. Бу кэмнэ общепит тэрилтэтэ куоратка олох суоҕун кэриэтин исин «Волна» ресторана кунус боростуой норуоту асатар инниттэн остолобуой бысыытынан улэлиирэ. Артем Васильевич «Волна» ресторанна остолобуой бысыытынан улэлиир бутэсик мунуутэлэригэр болдьох кэмин бысысан кэпсэтиилээх дьонун кытта кэрсэрэ. Дьонун наар биир усук остуолга кэрсэрэ. Кэпсэтиитэ эрдэ ыытыллыбытын бысыытынан манна «бэрик» эрэ бэрсиитэ буолара. Буолар буолбат кэпсэтии быысыгар биир-икки чааскы кофе исиллэрэ. Ол кэнниттэн Артем Васильевич болдьоспут киситэ тахсан барбытын кэннэ кылгас кэмнэ соҕотоҕун олоро тусэрэ. Ити кэмнэ дипломатын муостаҕа уурара. Онтуката аасан исэр киси илиитин исигэр турара. Ону бэлиэтии кэрэннэр уоллаах-кыыс такыйааччыларыгар, ол дипломаты бу кэмнэ итинник майгынныыр дипломатынан уларытарга диэн этии киллэрбиттэрэ. Ол этиилэрин кырдьаҕас уоруйах бары эттуттэн ыараннатан кэрэн баран сэбулуурун биллэрбитэ.
Онон бары тугу гынан, хайдах хамсанан ити толкуйу олоххо киллэрэри толкуйдаан барбыттара.
Сурун ыарырҕатар тугэннэринэн кисилэрэ манна куоратка атыыламмат дипломаты илдьэ сылдьара учуотка ылыллыбыта.
Уларытыахтаах дипломаттара манна Дьокуускайга атыыламматын бысыытынан, аан маннай ол дипломаттарын хаартыскаҕа тусэрэн такыйааччыларыгар аҕалан биэрэллэригэр сорудах ылбыттара. Итинник дипломатынан хааччыйыыны, татаар Бааската бэйэтигэр ылбыта.
Ол кэнниттэн «Волна» ресторанна остуоллар хайдах туралларын утугуннэрэн онорон баран энин араас тугэннэри уэрэтэн баран, «Дама Мааса» кофелаах чааскыны тутан исэн, дьалкытан, алҕаска сыыса туттан бэйэтигэр уонна Артем Васильевичка кофе куттуохтаах. Ол кэмнэ Тимир кэлэн дипломаты уларытан илдьэ барар кэрунэр тохтообуттара.
Ону олоххо киллэрэргэ, артыыстар испиэктээкилгэ бэлэмнэнэллэрин курдук кун аайы кырдьаҕас уоруйах такыйыылаах бэлэмнэнии улэтэ куускэ ыытыллыбыта.

Онон бары тугу гынан, хайдах хамсанан ити толкуйу олоххо киллэрэри толкуйдаан барбыттара.
Сурун ыарырҕатар тугэннэринэн кисилэрэ манна куоратка атыыламмат дипломаты илдьэ сылдьара учуотка ылыллыбыта.
Уларытыахтаах дипломаттара манна Дьокуускайга атыыламматын бысыытынан, аан маннай ол дипломаттарын хаартыскаҕа тусэрэн такыйааччыларыгар аҕалан биэрэллэригэр сорудах ылбыттара. Итинник дипломатынан хааччыйыыны, татаар Бааската бэйэтигэр ылбыта.
Ол кэнниттэн «Волна» ресторанна остуоллар хайдах туралларын утугуннэрэн онорон баран энин араас тугэннэри уэрэтэн баран, «Дама Мааса» кофелаах чааскыны тутан исэн, дьалкытан, алҕаска сыыса туттан бэйэтигэр уонна Артем Васильевичка кофе куттуохтаах. Ол кэмнэ Тимир кэлэн дипломаты уларытан илдьэ барар кэрунэр тохтообуттара.
Ону олоххо киллэрэргэ, артыыстар испиэктээкилгэ бэлэмнэнэллэрин курдук кун аайы кырдьаҕас уоруйах такыйыылаах бэлэмнэнии улэтэ куускэ ыытыллыбыта.
Барыта санаа хоту бардаҕына, кыаллар буоллаҕына уоруллааччы дипломатын эссэ бэйэтигэр хаалларар курдук тубэлтэ эмиэ уэрэтиллибитэ. .Оччотугар кини тугу да сэрэйбэккэ дьиэтигэр дылы тиийэн баран биирдэ «бабат» дии тусуэхтэээҕэ. Ол инниттэн Тимир дипломат хайдах асылларын-сабылларын уэрэппитэ.
Онтон атын тугэнигэр кинилэргэ уонча мунуутэлээх бириэмэ эрэ баар. Ол курдук харах эрэ баайыытыгар турар дипломаты илиитигэр ыллаҕына, кисилэрэ асыыр сиртэн тахсарыгар суумката уларыйбытын билиэхтээҕэ. Ити кэм исигэр Тимир кинини уорбалаабаттарын курдук асыы олорор остуолугар олорон хаалыахтааҕа. Ол инниттэн кини бэрт тургэнник дипломаты ылаат даҕаны усус кисиэхэ биэриэхтээҕэ, ол оннутугар бэйэтэ «чэпчэтинэр» сиргэ баран кэлбит курдук хамсаныахтааҕа. Онон тугэниттэн кэрэн уоруу хас да кэрунэ барыта уэрэтиллибитэ.
Биир кун ааттаах=суоллаах дипломаттара кэлбитинэн толкуйдаммыт тугэни олоххо киллэрии улэтэ саҕаламмыта. Бу кэмнэ «Мааса Дама» уонна Тимир «Волна» ресторанна сысыарыллыбыт дьон курдук кисилэрин манаан улэ чаасын бутэсигэр киэсээнни асылыктарын асыыр буолбуттара.
Татаар Бааскатын илиитэ-атаҕа усун этэ. Биир тугэннэ боростуой кэннэру улэсит кэруннээх нуучча киситэ кинилэр аттыларынан аасан исэн:
-Просили передать, что «клиент» идет на встречу- диэн сибигинэйэ былаастаах этээт сутэн хаалбыта. Ону кинилэр бэйэлэрэ да сэрэйэн олороллоро. Ол курдук биир бэрт маны танастаах тойон кэруннээх киси кэлэн Артем Васильевич остуолугар олорон балачча эр кофе испитэ буола олордо. Эр-этэр буолбата кисилэрэ бу тиийэн кэллэ. Билсэр дьон бысыытынан эн-мин дэсэн кэпсэтэн бардылар. Усуна суох кэпсэтии кэнниттэн, тойон кэруннээх киси остуол урдугэр култэйбит улахан дьыала кэнбиэрин хаалларан баран остуолтан туран бара турда. Ол кэнбиэри Артем Васильевич бэрт тургэнник дипломатын исигэр уктан кэбистэ уонна тугу да билбэтэх киси курдук кофе исэ олордо. Ол кэми кэтэсэ олорбут «дама Мааса» бэрт тургэнник хамсанан, синньигэс биилинэн оонньоон, хараҕынан тырымнаан остуол аннараа эттунэн исэн тууппулэтин хобулугун тосту уктээбитэ буолаат, кофелаах чааскыны бэйэтигэр уонна Артем Васильевичка ысан кэбистэ. Икки эттуттэн улахан сосуйуу-эмуруу буолла. Артем Васильевич маннай утаа ханнык баҕарар киси маннык тугэннэ хамсанарын курдук, эн-мин дэсэн исэн иннигэр куттаммыт сирэйдээх, эдэр, мааны кэруннээх кыыс турарын кэрэн санаатын уларытан кыысы уоскутарга баLF Аттынааҕы остуоллартан туэрт-биэс татаар Бааскатын дьоно ойон кэлэн, туора дьон уонна тусааннаах киси кэрбэтун курдук мэсэйдии туран баран кыыстаах эр киси тула кинилэргэ кэмэлэспутэ буолбута буола сылдьыбыттара. Ону кэрэн олорон кэруэх бэтэрээ эттугэр Тимир дипломаты бэрт тургэнник арыйаат, иситтэн харчылаах пакеты ороот онтукатын бэйэтин дипломатыгар уктубута уонна тахсар сир диэки барбыта. Кини дьолугар дипломат хатыыра бэрт боростуой эбит. Ол харчытын асыыр сир залын аанын унуор атыллаат. кэтэсэн турар кисиэхэ туттаран кэбиспитэ уонна бэйэтэ туох да кыттыгаса суох киси курдук кэлэн миэстэтигэр олорунан кэбистэ. Тимр уоскуйан баран кэрбутэ, Дама маасата артыыска бэҕэ, олох оруолугар киирбит. Артем Васильевисы тула суурэ сылдьан:
-Ой!Извините меня! Это, я виновата-дии –дии киситин пиджагар таммалаабыт кофе таммахтарын салфетканан сото сатыыр. Онуоха. аны киситэ кыбыстыбыта буолан, тэттэру чинэрийэр.
-Милая девушка! Не трогайте меня, я сам. Ол аайы кыыса эссэ тэбиэсирэн туран:
Да, это я случайно. Видите, вот у меня каблук туфли сломалась. Еще раз примите мои извинения.
Ол быысыгар илиитигэр тута сылдьар тостубут хобулуктаах туфлятын кэрдэрэр.
Артем Васильевич асыы олорор дьон болҕомтолорун насаа бэйэбэр тардаары гынным дии санаат бэрт тургэнник хомунан ресторан иситтэн сулбу ыстанан тахсыбыта.
Тусааннаах дьон туораттан кэрдэхтэрунэ, туруоруллубут испиктээкилгэ артыыстар оруолларын урдук тасымна толордулар.

Бу сырыыга бары буолуохтаах тугэн эрдэттэн толкуйдаммытын бысыытынан буолуохтаах тугэн энкилэ суох барбыта.
Артем Васильевич бэйэтин киси бысыытынан характерынан ити аҕыйах кофе таммахтара кини кэстуумэр туспуттэригэр улаханнык аймаммакка исэрэ.
-Бу кэстуумун кэппитэ балачча усун кэм буолла. Уларыйар да кэмэ кэллэ. Наада буоллаҕына сана кэстууму атыыласыллыа –диэн толкуйдуу истэ.
Дьиэтигэр кэлээт угэсинэн бэйэтин улэлиир хосугар супту аасаат дипломатыттан бэрик харчытын сейфаҕа угуох буолбута, кэнбиэрэ суох. Сосуйуу бэҕэтун сосуйда
Урут хасан эрэ биир куустээх куулэйдээсин кэннэ балачча элбэх суумманы сутэрэн турар. онно кини итирик этэ. Онтон бугун кини биир да хааппыланы айаҕар укта илик.
Тириинэн буруллубут кириэсилэтигэр олорон бу чаас анардаах кэмин барытын тэбэтун исигэр ыараннатан эргитэн толкуйдаан кэрдэ. Бу дуосунаска аныахтарыттан элбэх сири кэрийдэ. энин араас дьону кытта билистэ, билбэтэҕин биллэ, кэрбэтэҕун кэрдэ. Дьон кырыылаахтарын да, бэтэстэрун да кытта бииргэ билсэн улэлэсэн кэллэ. Араас тугэннэр. тубэлтэлэр барыта буолаллара. Кини олоҕун суола мускуурдаах. Аллараа да тусуулээх кэмнэр эмиэ бааллара. Ол гынан баран олох умса охсуллубакка сылдьар. Онтон барытыттан сырбас гынан халты оҕустаран тахсыытыга кини бэйэтин тэбэтун олоруутугар махтанара. Олоҕор баар учугэй да. кусаҕан да эруттэри барытын эргиччи толкуйдаан кэрэ сатыыра. Инньэ гынан тугу эрэ тобулан баар баласыанньаттан муччу кэтэн тахсара.
Соторутааҕыта биир профсоюз тос курдук тойонун кытта бииргэ асаабыттара. Ол киситэ холуочуйан баран эмиэ дьиибэ соҕустук хамнас харчытын сутэрбитин кэпсээбитэ. Билигин эмиэ киси сатаан эйдээбэт тугэнэ буолла. Билигин кини ити ресторанна чаас анара эрэ олордо. Ол кэмнэ ити эдэркээн кыыс кэлэн кофе тоҕон мучумаан тэрийэ сырытта. Ол тумугэр ити аттыбар тула суурэ сылдьыбыт дьоннортон хайалара эрэ ылбыта чуолкай. Эйдээн сирэйдэрин кэрбэккэ да хаалбыппын.
Кини эйун санаатын бу тэрээсиннээх уоруу эбэтэр быстах тугэн дуу?- диэн толкуй мосуоктуура. Эскэтун тэрээсиннээх уоруу буоллаҕына ити эдэркээн. мааны сэбэрэлээх саха кыыса кыттыгастаах буолан тахсар. Оччотугар кини ким эрэ, саба быраҕан «кулук» эруттэр болҕомтолорун тардыбыт буолан тахсар. Оччотугар кинилэри бэйэттэн тэйиччи тутар инниттэн тэсэ да баҕарбатаҕын исин милиисийэҕэ сайабылыанньа биэрдэххэ эрэ табыллыысы диэн тумуккэ кэлбитэ.
Кини толкуйа боростуой этэ. Сайабылыанньа тумугунэн милиисийэ улэситтэрэ ресторан улэситтэрин доппуруоска ынырдахтарына, ол сурах «кулук» эруттэргэ исиллиэхтээх. Оччотугар ол дьон сэрэхэчийэн киниттэн тэйиччи сылдьыахтаахтар диэн толкуйтан. сарсынны кунугэр куораттааҕы милиисийэ органыгар сайабылыанньа суруйбута. Ол сайабылыанньаҕа, бэйэтин хара дьаллыгыттан тэйитэр инниттэн куннээҕи илдьэ сылдьар харчытын уордарбыт курдук суруйбута.

Дьокуускай куорат исигэр тэрээсиннээх уголовнай элеменнэр чэмэхтэрэ Сэбиэскэй былаас саҕана урдуку Коммунистическай партия кыраҕы хараҕын аннынан улахан болҕомтоҕо ылыллан сылдьаллара. Инньэ гынан «кулук эруттэргэ» кэмиттэн кэмигэр куустээх алдьатыылаах охсуулар оносуллаллара. Итинэн сибээстээн Саха сирэ урукку эттугэр кулуусэ суох хаайыы аатырдар даҕаны, куорат исигэр уопсастыбаннай бэрээдэк баара. Ол гынан баран Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн сэрии кыттыылаахтара, Саха сирин баайын-дуолун хостуу Союз арҕаа эттуттэн араас омук кургуэмунэн кэлиилэригэр, кинилэри кытта бииргэ араасынай эруэллэр кэлитэлээбиттэрэ. Араас киси уэйбэтэх, кууппэтэх бысыылара тахсыталаабыта. Ол да урдунэн дьоллоох Дьокуускай куорат исигэр урдук тасымнаах. тэрээсиннээх уоруйахтар бэлэхтэрэ суох диэн эйдэнэрэ. Итинэн сибээстээн, бу кэмнэ дьон харчытын уоруу иннэ-кэннэ биллибэт дьыалалага киирсэн улахан болҕомтоҕо ылыллыбакка улэлэрин сана саҕалаан исэр эдэр улэситтэргэ суктэриллэрэ. Ол сайабылыанньа эмиэ Афанасьев Сергей диэн милиссиийэ лейтенанын кэруутугэр киирбитэ. Сергей сайабылыанньа сунньунэн Артем Васильевисы уонна ресторан улэситтэриттэн бу тубэлтэ сунньун ыйыталыспыта. Ким да тугу да куттуэннээҕи эппэтэҕинэн уонна уордарааччы ууну тасыйар кэрдэрууну эппитинэн дьыала арыллыбат турукка киирбитэ. Ким да тугу да кэрбэтэх, . билбэтэх буолан хаалбыттара. Милииссийэ лейтенана Сергей бу дьыаланы, иннинээҕи дьыаланы кытта майгыннаьалларынан бииргэ холбоон баран онуоха-маныаха дылы быыллаах ыскаапка укпута.
Уп министерствотын улэситэ хараҕа туолбатынан уонна инсэтинэн уонна быдан астаах-танастаах сиргэ олорорунан, ол кэннэру профсоюз улэситин курдук буолуо дуо? «Кулук» киллэринэр дохуота быдан ордук. Кун аайы да буолбатар Саха сиригэр улахан тутуу ыытыллар буолла да, уп-харчы кини хармааныгар уу сууругун курдук кутуллан киирэрэ.
Бу сырыыга муччу туттарыы бу иннинээҕи хамсаныы курдук буолуо дуо? Татаар Бааската иннигэр остуолга чэмэхтэнэн сытар харчыны бэрийэ олорон. Санаата улаханнык кэнньуэрэн олороро. Биричиинэтэ боростуой этэ. Кини уйэтигэр оннооҕор буолуох харчыны –убу кэрэн кэллэ. Кини бэйэтин курдук тасымнаах урдук кылаастаах уоруйаҕы иитэн эрэриттэн уэрэрэ.

Бу сырыыга муччу туттарыы бу иннинээҕи хамсаныы курдук буолуо дуо? Татаар Бааската иннигэр остуолга чэмэхтэнэн сытар харчыны бэрийэ олорон, санаата улаханнык кэнньуэрэн олороро. Биричиинэтэ боростуой этэ. Кини уйэтигэр оннооҕор буолуох харчыны –убу кэрэн кэллэ. Ол онно тэннээтэххэ бу харчы буолуо дуо! Ол гынан баран, бу кыра куорат тасымыгар балачча улахан уп. Онон бу уптэн «общакка» харчы киирдэҕинэ уол тусунан кэпсээн куорат «кулук» эттулэригэр тарҕанара чуолкай. Кини бэйэтин курдук тасымнаах урдук кылаастаах уоруйаҕы иитэн эрэриттэн уэрэрэ. Суруллубатах уоруйах сокуонун бысыытынан кини оҕото суох киси бэйэтин курдук уоруйаҕы иитэн тасаардаҕына кини тусунан эйдэбул бу такыллыбыт эдэр уоруйах аатын суолун кытта бииргэ уусаан кини тусунан эйдэбул тусааннаах дьон ортотугар сылдьыахтаах. Кини билигин бу уйэтин моноон эрэр сиригэр тэрээсиннээх уоруйахтар оскуолаларын тэрийэн олоробун диэн этэригэр кыахтанан эрэр. Ол мантан антах тэруттэнэн тирэхтэнэн манна акылаат буолан хаалыахтаах. Кэмиттэн кэмигэр бу Тимир курдук туспа талааннаах уоруйах куэрэйэ тустэҕинэ аймалҕан буола тусуэхтээх уонна уоста-уоста салҕанан бара туруохтаах.
Бу сырыыга тус-туспа оруолларга бэрт элбэх киси кытынна. Бу курдук эрдэттэн барыта толкуйданар буоллаҕына уоруйаҕы хайдах да тутар кыахтара суох, быстах кыбыллыбыт дьон тутуллуохтара да сотору дакаастабыл суоҕунан босхолонуохтара. Ол гынан баран бириэмэ кэмчи. Кини сотору кэминэн Тимири кытта арахсарын билэрэ. Кинилэр дьайбыт дьайыыларын кэлин тисэҕэр чэмэхтээн биир дьыала онордохторуна. кинилэри куустээх органнар эккирэтисэн барыахтаахтар. Онуоха-маныаха дылы онкуларыгар оҕустарбакка сылдьаллар. Оннук толкуйга норуот туруорсуутунан тиийиэхтээхтэр. Оччотугар эн атын куоратка сырбас гыныахтааххын. Уоруйах олоҕо оннук. Бииртэн биир куоратка кэсэн исиэхтээххин. Онтуката кини санаатыгар эдэр эрдэҕинэ романтика этэ.. Бииртэн биир сана куорат, куораттар саамай мааны рестораннарыгар куустээх асылыктар, кырасыабай дьахталлар, харчылаах киси тула суурэ сылдьан иннигэр-кэннигэр тусэр куннээҕинэн быстах доҕоттор-атастар элбэхтэрэ. Ол гынан баран бу кини олоҕун олорбут кырдьаҕас уоруйах биир эттунэн Тимиргэ бэйэтинэн солообут уоруйах олоҕун олох баҕарбат. Сирэйинэн эттэххэ бэйэтин кэмигэр баай-тот олохтоох, Казань куорат биир тирэх ыалларын Мансуровтар хааннарын кини эллэҕунэ аны ким ааттатыай? Ким да суох. Бу ыарахан эйдэбул, кини олорон кэлбит олоҕун сурун эйдэбуллэрин туора соторо. Ол исин бу уолу тэсэ даҕаны уоруйах идэтигэр такыйдар, кэннэру дьон олохторун суолунан бар, уэрэн идэтэ ылан. дьиэ-кэргэннэнэн оҕолонон –урууланан олор диэн эйдэбулу биэрэ сатыыра. Онно холобур бысыытынан: -Кини бэйэтин уоруйах киси олоҕун. атын дьон олоҕун кытта тэннээн толкуйдууругар Тимиргэ тиэрдэ сатыыра.

Санаатын дуйдаан бу кэлин булбут убунэн тэрээбут куоратыгар, биир эттунэн айыытын –харатын саптарар. иккис эттунэн аатка-суолга мечеть туттарда. Киси уэсээттэн бэриллибит айыылар ыйбыт суолларынан барыахтааҕын дьосун саасыгар уктэнэн баран биирдэ эйдээбутэ. Онуоха дылы бысах биитин устун олорон кэллэ. Улахан кысалҕа кысайан дойдутуттан тэйэн бу Саха сирин буллаҕа. Киэн Россияҕа иэсэ элбэх. Бэрэ олоҕун сокуонунан салайтаран бу дойдуга сылдьар. Атаҕастаабыт да, атаҕастаммыт да киситэ элбэх. Эрдэ олорбут олоҕун ситимнэрэ тэттэру тарда сыттахтара. Инники олоххун ааспыт олоҕун бысаарар. . Дьылҕа-хааны олох тосту тутан, олорор олоххун атын хайысханан ыытыыны биир эмэтэ киси кыанара буолуо, кини кыаммата. Арай сурун дьаллыгын саас баттаабытынан хаартыга кубулутта. Бу кэлин Тимири кытта куомуннасыаҕыттан эйэ-санаата оннун булбакка сылдьар. Адьас тэрэппут оҕотун курдук ылынна. Бу кини билбэт иэйиитэ. Ол курду кону-маны саныы толкуйдуу олордоҕуна Тимир уонна «дама Мааса» хоско киирэн кэлбиттэригэр, остуолга сытар чэмэх харчыны дьахтар былаатынан саба сытарын «татаар Бааската» сулбу тардан ылбыта. Тимир иннигэр кини бу саасыгар дылы кэрбэтэх утумэн элбэх харчыта чэмчэйэн сытара.

-Тимир кэрдун дуо? Бу бугунну итиччэ элбэх дьон кыттыгастаах хамсаныы барыта биир тугэн тусугар тэрилиннэ. Эн ити дипломаты кыл тугэнигэр асан онтон бу харчыны ыларын тусугар. Айыыларга махтал, дипломатын хатаабакка илдьэ сылдьарыгар. Дипломаты уларытар да наадата суох буола тустэ. Сутугун дьиэтигэр тиийэн булбута буолуо да, онуоха дылы бисиги суолбут онолуйдаҕа. Аны ити кисиэхэ бисиги болҕомтобутун уурбаппыт. Мин бэйэм уйэбэр биир кисини иккитэ хармааннаан турабын. Ол мин тэрэппуттэрбин ГПУ-ларга донуостаабыт бисиги дьиэ –кэргэни кытта кэккэлэсэ олорбут ыал аҕаларын. Ол иэс иэстэсии бысыыта этэ. Онтон дьиннээх уоруйах ханнык да тугэннэ биир кисиэхэ иккистээн эргиллиэ суохтаах. Ити эмиэ суруллубатах сокуон. Ити мин этэрбин Тимир тэбэҕэр хатаан ис. Ол барыта кэлин тисэҕэр эн тириигин харыстыаҕа –диэн кырдьаҕас уоруйах хайгыыр уонна уэрэтэр курдук уолу такыйан биэрбитэ.
-Ол гынан баран «кулук» эруттэр бу киси тусунан билиэхтээхтэр, ону мин «Шестипалайга» тиэрдиэм. Онтон аннараа эттэ кинилэр дьыалалара –салгыы санаатын атастасан куорат хаайыылаахтарын чэмэхтэрун кытта сибээстээҕин бигэргэппитэ.
Бу тумугэр Тимир биир «Волга» массыынаны атыыласар упкэ тиксибитэ. Бу оччолорго сэҕумэр харчы буолара, ол курдук боростуой дьон бу кэмнэ уйэлэрин тухары хамнастарыттан ордорунан мунньан олох олорор уйэлэригэр бэрт нэсиилэ маннык мааркалаах массыынаны ыллахтарына айыыларыгар махтаналлара.
Ол убун Тимир такыйааччытын субэтинэн киниэхэ тирэх буола сылдьар «аппа унуордар» кыра саастаах оҕолор бэлэхтэрун уопсай уптэрин тэрийэргэ укпута.
Бииргэ биир олбуорга оонньоон улааппыт уолаттара Витькалаах, Костя уэруулэрэ мунура суоҕа.

Ол убун Тимир такыйааччытын субэтинэн киниэхэ тирэх буола сылдьар «аппа унуордар» кыра саастаах оҕолор бэлэхтэрун уопсай уптэрин тэрийэргэ укпута. Бу кырдьаҕас уоруйах биир угаайыта буолара. Харчы счета сбербанкаҕа кини аатыгар асыллыбыта. Харчы хайдах тусанылларын, кимиэхэ кэмэ бысыытынан барарын уолаттар бэйэлэрэ бысаараллара, ону барытын татаар Бааската сбербаантан ол харчыны ыллаҕына эрэ, кинилэргэ тиксэрэ. Итинэн кини бу кыра саастаах оҕолор бэлэхтэрун бэйэтин илиитигэр ылбыта. Киниэхэ илии-атах, кулҕаах =харах буолар тургэн атахтар илии анныгар сылдьаллара туох кусаҕаннаах буолуой.. Ол да урдунэн Тимири кытта биир олбуорга оонньоон улааппыт уолаттара Витькалаах, Костя уэруулэрэ мунура суоҕа.
Витька Петка-цыганы уодьуганныаҕыттан ыла, кини аата-суола « Аппа унуордар» оҕолорун орто тугар мунура суох буолбута. «Аппа унуордар» кыаҕырбыттара даҕаны, куорат анарын кэрэн олороллоро. Бэйэҕэ дохуот кириитэ уруккуга тэннээтэххэ быдан ордук, ол гынан баран бу Тимир соҕотоҕун киллэрэр убугэр ханан да тэннэспэт. Ол эмиэ эйдэнэрэ, бу уолаттар атастара букатын атын тасымна тахсыбытын кэрэ сылдьаллара. Ханнык дьон Тимири эрэ тута сылдьалларын, кимнээҕи кытта куодуруса сылдьарын билэллэрэ.
Кинилэр кэруулэригэр сылдар угус оҕолор суруннээн кыаммат, элбэх оҕолоох уонна арыгысыттар сыдьааннара буолаллара, инньэ гынан сорох ыалга арыт ардыгар куннээҕи килиэп да кэстэрэ кытаанаҕа.
Онон бу атастара кинилэргэ укпут убэ олус улахан кыаҕы биэрэрэ.

Ол тумугэр Витька бэйэлэрин уолаттарын кэрэ сылдьан кинилэр угус куннээҕи кысалҕаларын бысаарса сатыыра. Маннай утаа ус олох кыаммат ыал оҕолорун эйээбутэ. Кинилэр танастарын-саптарын уларыппыта. Биир уоллара ыалдьан сытарыгар, эмин-томун ороскуотун тэлээбутэ. Ол быысыгар « Кириэмилгэ» дьиэлэриттэн ууруллэн кэлэр оҕолорго хонук асылыктарын бысаарбыта.
Ханнык баҕарар киси аччык. кыаммат кэмигэр киниэхэ кэмэлэспут кисини хасан да умнуо суоҕа уонна кини тусугар ууга да, уотка да киириэ. Онон Витька аата-суола уолаттар ортолоругар эссэ урдээбитэ. Билигин кинилэр истэригэр сурун соругунан «Кииннэри» кытта холбосуу боппуруоса турара. Оччотугар куорат урдунэн биир кииннэммит оҕолор чэмэхтэрэ уэскуэхтээҕэ. Бу бириэмэ ирдэбилэ буолара. Оччотугар уэсээттэн аллараанна дылы « кулук» эруттэр кииннэниэхтэниллиэхтээхтэрэ. Ол бары эруттэр интириэстэригэр сэп тубэсэрэ. Бу боппуруосу уэсээннилэр биир эттуттэн татаар Бааска, Шестипалайдыын атын эрутуттэн кииннэри кэрэн олорор «Сема-кулак» сэпсэсуу илиитин тутуспуттара. Инньэ гынан икки оҕолор бэлэхтэрэ туох да кыбырыйсыыта суох холбоспуттара. Бу улахан, куустээх бэлэх атын куорат кытыы эруттэрин бэлэхтэрун бэйэтин анныгар хам батталаан барбыта. Ол тумугэр Дьокуускай куорат урдунэн бэрт кылгас кэмнэ бары тасымынан кииннэммит «кулук» эруттэр холбосуктара тэриллибитэ.

Бу тугэнинэн куоратка бас- баттах сылдьар кыра оҕолор чэмэхтэрэ кииннэммитэ, бэрэдэктэммитэ. Бары уон аны кэрэ сылдьаллара тохтотуллубута. Куорат исинээҕи «кулук» эруттэр дьэ дьиннээхтик тэрээсиннээх бэлэххэ кубулуйбуттара.
Бу буолбут хамсаныылары боростуойдук эйдээтэххэ саната суох улахан харчыны онорорго тусаайыллара. Оннук маннык бытархай харчыга марайдаммакка. солуута суохха куустээх тэрилтэлэри аймаабакка сылдьарга оносуллара. Итинник дьасаныы тумугэр куоратка оҕолор икки ардыларыгар кварталынан, олорор сиринэн хайдысан охсусуу лаппа аччаабыта. Уулуссаҕа сунньунэн бэрээдэк баар буола туспутэ. Милииссийэ сводкатыгар андаатара бэргэсэни аасан исэр киситтэн куус эттунэн былдьаан ылыы, дьону солуута суох биричиинэнэн кырбаасын, халаасын кэрдэруутэ олох кыччаабыта.
Маны милиисийэ уорганнара бэйэлэрин учугэй улэлэрин курдук кэрдэрэн хайҕанар аатка сылдьыбыттара. Кэмигэр сэптээх ырыналаан кэруу оносуллубакка, ол кэлин оройуоннартан киирэн студенныы сылдьар оҕолор уонна куорат ыччаттарын икки ардыгар маассабай охсусууга тиэрдибитэ.

Бу буолбут кэстуулэр уонна Аҕа дойду сэриитин алдьархайа умуруйэн истэҕин аайы олох тупсуутун тумугэр «Аппа унуордар» уонна да атын кыра оҕолор бэлэхтэрун ортолоругар ис тутулуктарыгар улахан уларыыйалары аҕалбыта. Урукку курдук бэйэ-бэйэни утары киирсии суох буолбутунан элбэх оҕону чэмэхтуур сыал=сорук суппутэ. Онон арыый кыанар ыал оҕолоро бу бэлэхтэртэн арахсан, тахсан барыталаабыттара. Ол оннугар бэлэхтэр харса-хабыра, тугу да сутэрэллэрэ суох, биир эйдээх-санаалаах о6олор бэлэхтэругэр кубулуйбуттара. Бу оҕолор бэлэхтэрун хамсаныыларын барытын «кэтэх» эруттэр хонтуруоллуур буолбуттара. Онон оҕолор бэлэхтэрун хас биирдии хамсаныылара уэсээттэн этилиннэҕинэ эрэ оносуллар буолбута.
Туох баар хамсаныы харчы оноруутун тусугар буолар буолбута.
Бу кэмнэ Тимир бу икки хамсаныытын тусунан кэпсээн «кулук» эруттэр ортолоругар киэнник тарҕаммыта, онон кини аата-суола бу дьон ортотугар ыйаасыннаммыта. Татаар Бааската аны Тимири соҕотоҕун сылдьан дьонтон ону-маны хармаанныырыгар болҕомтотун уурбута. Дьэ бу уоруйах саамай урдук чыпчаала.

Бу кэмнэ Тимир бу икки хамсаныытын тусунан кэпсээн «кулук» эруттэр ортолоругар тургэнник тарҕаммыта, онон кини аата-суола бу дьон ортотугар киэнник тэнийбитэ.
Татаар Бааската аны Тимири соҕотоҕун сылдьан дьонтон ону-маны хармаанныырыгар болҕомтотун уурбута. Эскэтун эн бэйэн соҕотоҕун ким да кэмэтэ суох анардас бэйэн сатабылгынан, бу иннигэр турар киситтэн ханнык баҕарар тугэннэ, кини билбэтинэн кыл тугэнигэр харчытын биллэрбэккэ ылар буоллаххына, эн хасан даҕаны куннээҕи килиэп тусунан толкуйдуон суоҕа, эн сиэбин хачыгырас харчынан туолуо. Дьэ бу уоруйах саамай урдук чыпчаала.
Ол оннугар эйиигин куруутун харчы «ыарахан тыына» эккирэтэ сылдьыа. Бу ыарыыны бэрт ахсааннаах киси тулуйар. Ону татаар Бааската олус учугэйдик билэр. Кини илиитин исинэн тэсэлээх элбэх харчы киирэн эргийэн тахсыбытын бэйэтэ да билбэт. Ханна баарый ол уп-харчы билигин?Кэлбитин курдук чэпчэкитик барбыта, куннээҕи кэрсуу дьахталларга, иннигэр кэннигэр тусэр ньыланнаспыт быстах доҕотторго, арыгыга, хаартыга! Бу кэлин силис тардынан бу кырыы, тымныы сиргэ кэлэн кисилии олорор.
Татаар Бааската кини дьылҕата бу Тимири кытта биирин исин, олохторун суола арахсыахтааҕын этэру кэрэн олороро. Билигин уола Тимир уоруйах суолун талбытынан, ол олох сокуонунан салайтаран бэрт сотору тириитин харыстанан атын сиргэ сырбас гыннаҕына биирдэ эрэ, куустээх уорганнар кытаанах ытарчаларыттан муччу тусуэхтээх. Ол уоруйах олоҕун кэтэх эттэ. Тэсэнэн эн хармаанньык бысыытынан тасымын улахан, ол оччонон улахан куораттарга тиийиэхтээххин. Биир сиртэн, атын сиргэ кэсэ сырыттаххына эрэ, эн ол ытарчаттан муччуруйэн исиэхтээххин. Ол исин тыыннаах хааларын тусугар, эн аатын-суолун иннигэр кэтэн исиэхтээх. Ханна да тиий, эн онорбут дьыалаларын тусунан олохтоох «кулук» эруттэр истибит-билбит буолуохтаахтар. Ол исин татаар Бааската билинни бэйэтин соругунан Тимири хасан, ханна баҕарар бэйэтин кэрунэр харчытын булунар гына уоруйах бысыытынан такыйыахтаах уонна кининэн хас да улахан кэпсээннэ, сурахха сылдьар дьыалалары онорторуохтаах. Бу туруоруммут соругун татаар Бааската олоххо киллэрбитинэн барбыта. Онон куннээҕи дьарык манекеннары кытта уоруйах бысыытынан маастарыстыбаны урдэтии улэтэ буолбута. Ону кытта сурун ирдэбил бэйэн сирэйин хараҕын бысыытын, тута-хапта сылдьаргын, хамсаныыгын хонтуруолга ылыыга болҕомто ууруллубута.

Дьэ. бу кэмтэн саҕаламмыта Тимири дьиннээхтик уоруйах идэтигэр такыйыы. Маныаха дылы татаар Бааската кинини тургутан эрэ кэрэ сылдьыбыта.
Татаар Бааската бэйэтин толкуйугар биир эттунэн бу уолу муччу тутара олох сатаммат, бу уолга урдук кылаастаах уоруйах буоларыгар. айылҕаттан бэриллэр кыах барыта баар. Чочуйан эрэ биэриэххэ наада, эйун-санаатын саасылаан чэмэхтээтун даҕаны онтон антах олоҕун суолун солонор кыахтаах. Кини санаатыгар, бу икки тугэннэ хамсаныытынан Тимир кини «тургэн» эрэ тарбахтааҕын кэрдэрдэ.
Оо. онтон эн дьиннээх урдук тасымнаах хармаанньык буолар буоллаххына, эйиигиттэн идэн ирдэбилэ угус буоллаҕа. Анардас эйиигин сонордосо сылдьар куустээх уорганнар хас биирдии хамсаныыларын суоттуу сылдьаннын кинилэртэн муччу тусэр инниттэн биир хардыы инники хамсана сылдьыахтааххын. Ону эн чэмчэкэн олоруута бысаарар. Бары кэстууну, тугэни барытын анааран толкуйдуу сылдьыахтааххын уонна сэптээх тумук оностон исиэхтээххин. Боростуойдук эттэххэ тэбэн олоруута учугэй буолуохтаах, саахыматчыттартан итэҕэсэ суох араас комбинацияны барытын эрийэ толкуйдуур буолуохтааххын. Оччотугар эрэ эн бу идэнэн усуннук, уйэн тухары айаххын ииттэ сылдьыаххын сэп.
Бу олоҕун суолугар уктэниитигэр аҕалыы сысыаннаспыт такыйааччылаах этэ, кини оҕо саасар араначчылыы сылдьыбыта. Итинник такыйааччылаах буоллаххына, биирдэ эрэ эн уоруйах урдук чыпчаалыгар тиийэҕин. Оннук киси эн маннайгы хардыыларгар тирэх буолар.
Онтон кэлин бэйэтэ туспа суолланан баран, кини бэйэтин олоҕор биирдэ эрэ килиэткэ нэнуэ олоро сылдьыбыта. Ону даҕаны Одесса куоратка олох доҕорум дии сылдьар киситэ уган биэрбитэ. Онтон ыла кини кимиэхэ да итэҕэйбэт, бэйэтин толкуйунан сылдьыбыта. Кини урдугэр» хара былыттар» сабардаан эрэллэрин хайдах эрэ этинэн-хаанынан билэрэ. Ону татаар Бааската «усус харах» диэн эйдэбулунэн эйдуур.
Союсу барытын кэрийдэ. ханна-ханна тиийбэтэҕэй? Туора дьон кэруутугэр эрэ уоруйах –хармаанньыт олоҕо «романтика» буоллаҕа, куруутун харчылаах сылдьар кисини ким ордугургаабат буолуой? Ол гынан бу олох кэтэх эттугэр бэрэлуу сокуоннаах олохтоох, ардьай тиистээх эр бэртэрин кытта куэн анньыса, эн-мин дэсэ сылдьаҕын. Туох барыта буолуон сэп. Утумэн угус кулук уп-харчы сысыаннасыытыгар киирэҕин. Ол онно баар кыбытык сысыаннасыылар уэскээсиннэриилэриттэн муччу тусэн исиэхтээххин. Дьэ онно эн усус харахтаах, олоххо фортуналаах буоллаххына эрэ муччу тусэн исиэхтээххин. Онон уолун Тимири ол ирдэбиллэргэ сэп тубэсэр гына иитэн тасаарыахтаах.
Татаар бааската итинник толкуйдартан сирдэтэн Тимири бэйэтигэр олордубута уонна кунустэри-тууннэри Тимири уоруйах идэтигэр такыйан киирэн барбыта.

Аарыма кырдьаҕас кэм-кэрдии ирдэбилинэн саас баттаасынынан куннээҕи олоҕор быстах-быстах утуйан турар. Киэсээ харанардаҕына утуйар, сарсыарда халлаан сырдыыта усуктан уолун усугуннаран такыйбытынан киирэн барар. Тимир маннай сарсыарда эрдэ турарын ыарырҕатар этэ, ол гынан баран киси туохха-туохха уэрэммэтэҕэ баарай. Кэлин эрдэ турарын бэйэтэ да сэбулуур буолбута Уу чуумпуга, куорат олоҕо усукта илигинэ тыас-уус суоҕар киси уэрэҕи ордук ылынымтыа буоларын, Тимир этинэн-хаанынан билбитэ. Дьэ уонна уоруйах быысыытынан дьиннээхтик такыллан эрэрин эмиэ эйдээбутэ. Тоҕо диэтэххэ уэрэтии хайысхата олох уларыйбыта. Туох даҕаны дойҕох суох буолбута. .Иннигэр манекенна турар эр киси пиджага туулугэр кытта киирэр буолбута.
Бу пиджак сиэптэриттэн энин араас бысыылаах бумажниктары ороон ылыы албастарыгар куну быса такыллыы буолар буолбута. Биирдии хамсаныыны хастыы да хонукка хатылаасын оносуллара.
Тимир бэйэтин олоҕор бэрт аҕыйайахтык оскуолатааҕы форманы кэппит оҕо, бу эр дьон пиджактарын сиэптэрэ тигиллибит бысыыларыттан, хайдах киси:-эмис эттээх-сииннээх эбэтэр кэтэх. спортивнай бысыылаах-тасаалаах киси кэтэ сылдьарыттан сибээстээн энин араастык сыталларыттан кэрэн уоруйах бысыытынан хас сырыы аайы тус-тусунан хамсаныахтааҕын чэмчэкэтугэр дьэ киллэрэн эрэр. Бу иннинэ олох боростуойдук саныыра кэллим, бумажнигы ороотум, бардым. Онтуката энин араас ньымата элбэх эбит. Букатын дирин ис хосоонноох бэйэтэ туспа уэрэх эбит.

Татаар бааската Тимир болҕомтотун туох да атын тэрилэ суох анардас тарбахтар тургэн хамсаныыларынан кэстуум ис сиэбиттэн дьон кумаасынньыктарын хостуурга уурбута. Бу хармааннаасын буруукэ уонна кэстуум сиэптэриттэн хостоосуннартан саамай уустук кэрунэ. Эн бу харчылаах кисиэхэ ытыс харысын курдук чугас туран дьайыыгын оноруохтааххын. Нууччалыы эттэххэ : лобовой атаакаҕа киирэҕин. Бу тугэннэ эйиигиттэн туох ирдэнэригэр татаар Бааската Тимири такыйара.
_Тимир! Внимательно слушай меня ! Если идешь на карманные кражи Вы должны действовать по неписаным законам карманников:

• Вор должен действовать наверняка, т. е в первую очередь нужно определить, что этот человек с деньгами и у него в кармане лежит №-ная сумма денег. Для этого Вы должны находится возле тех мест где крутятся деньги: на базаре, метро, вокзалах, в сбербанке, в магазинах и. т. д. и должны наблюдать.
• Выделить из толпы того человека с которым нужно поработать. Узнать в каком кармане он положил свои деньги, без бумажника, с бумажником и как он положил свой бумажник в карман. т. е самое главное Вы должны определить как лежит бумажник. Только после этого действовать. И должны работать в толпе.
• Вы должны избегать, тех людей которые одеты в обтяжку.
  -Вытаскивать из внутренних карманов пиджака денег при определенной сноровке делается так же легко, как с наружных карманов пиджака и брюк, самое главное здесь отвлечь внимание клиента. На передний план выходит артистизм и психологическая устойчивость вора. Если работаешь в команде имеются различные техники и методы реальной процедуры воровства из внутреннего кармана пиджака.
  Но, карманник – одиночка тоже имеет в своем распоряжении несколько приемов. Например, он может просыпать какой-нибудь порошок на плечо «жертвы»(на сторону, противоположную бумажнику) и сказать ей об этом. И начинаете встряхивать одной рукой этот порошок, а другой рукой чистит карман клиента. Пока Вы чистите его, Ваша рука скрывает все производимые им манипуляции.
  По скольку внимание «жертвы» должно быть отвлечено, карманник должен использовать различные стратегии удивления-продуманные заранее или импровизированные. Например, Вы должны сказать что –то вроде : «Ой, смотрите, какая красивая девушка?» или любую чушь, которая заставит жертву повернуть или задернуть голову. Пока человек задирает голову ее пиджак остается доступным для изьятия бумажника, его внутренние карманы можно обчистить.
  Так что, Тимир ! Всему этому нам нужно учится.

Тимири уулуссаҕа тасаарыан иннинэ татаар Бааската Тимири бэйэтин хаартылыыр дьиэтин улэситтэригэр боруобалаан кэрбутэ. Ол курдук Тимир татаар Бааската ыйан биэрбит кисититтэн тиийэн харчытын уоран ылан баран. тэттэру миэстэтигэр угуталыахтааҕа. Бу сорудаҕы Тимир энкилэ суох толорбута. Ол тумугэр татаар Бааската бэйэтэ да сосуйбута улэситтэрэ кумаасынньыктарыгар илдьэ сылдьар харчылара куннээҕи кысалҕаны эрэ бысаарар сууммалардаах этилэр. Бэйэтин тусатыгар улэлэтэ сылдьар дьонун улаханнык баттыы сылдьарын эйдээн, уэйбэтэх эттуктэн тумук оносуллан улэситтэр илиилэригэр ылар хамнастара ботуччу эбиллибитэ.
Ол кэнниттэн даҕаны даҕаны татаар Бааската Тимири соҕотохтуу « кэнул бултка» тасаарбакка, эмиэ Дама Маасатыныын Дьокуускай дааҕы аэропортка кэлэр-барар дьону манаттара ыыппыта.
Манна кинилэр вокзал исин кэрийэн баран сэптээх клиены кэрсубэккэ, иккис этээскэ баар остолобуойу энэйбуттэрэ. Биир бэрт мааны танастаах, тойон кэруннээх бэдэн садан кэруннээх нуучча киситэ олоппоско пиджагын ыйыы быраҕан баран, бэрт инсэлээхтик асыы олорорун кэрбуттэрэ. Итиччэ «танара» байанайы биэрбитин Тимирдээх муччу тутуохтарын баҕарбатахтара. Бэйэ-бэйэлэрин кытта субэлэсээт икки аны арахсан. биирдэсэ Тимир анараа кисиэхэ олох ыкса аттынааҕы остуолга кэхсунэн олорбута. онтон Дама Мааса тэттэрутун ол нуучча киситин остуолугар утары олорбута уонна эдэр кырасыабай кыыс буоларынан бэйэтин бысыытын-тасаатын оностубутунан барбыта. Ол хамсаныыларынан бу киси болҕомтотун бэйэтигэр тардыбыта. Ол кэмнэ Тимир бу киси пиджагын сиэбиттэн онно баар портмоне иситтэн, балачча халын быысыгар американскай доллардаах харчытын ороон ылан баран, портмонетын тэттэру уган кэбиспитэ.

    Бу сырыыга Тимир тэрут долгуйбата5а да5аны. Хата,Дама Маасатын сэ5э кэрбутэ. Артыыс кыыс. Уларыйа охсубутун кэруэн. Остолобуойга киирээт маннайгы хардыыларын оноруо5уттан букатын атын киси буола туспутэ. Тэбэтун куэрэччи быра5ан,олорор миэстэтин бэрт имигэстик хамсатан.ууга устан исэр куба кэтэр курдук нуоралдьыйан киирбитэ. Олоруохтаах сиригэр кэлээт,хобулуктаах туфлятынан муоста5а чин-чин уктэтэлээн,остуолугар оннук-маннык уос-тиис оностор тэриллэрин тыастаахтык ысан асыы олорор дьон бол5омтолорун барыларын бэйэтигэр тарта. Ол кэнниттэн,онто да суох кылгас дьууппатын эрэ тардынаат, биир ата5ын атын ата5ын урдугэр кириэстии уураат, утары кисиэхэ туох баар ата5ын кэрэтэ барыта кэстэр гына бэрт чэпчэкитик олоппосугар олордо уонна уосун- тиисин оностон киирэн барбыта. Барытын кини онорон биэрдэ. Ама.до5оор! Бу турар пиджактан хайдах оруо суо5ай? Арай туора дьон сэрэйбэтиннэр диэн муоста5а бытархай харчыны тусэрбитэ буолан , ону хомуйса сылдьан биир хамсаныынан орообута.Ол кэнниттэн бэрт тургэнник тахсан баран хаалбыта.Ол ылбыт харчытын уоруйах суруллубатах сокуонун тутусан , эрдэ кэпсэтиилээх кинилэри кэннилэриттэн эккирэтэ сылдьар татаар Бааскатын киситигэр туттаран кэбиспитэ.
Аны кинини билигин кэлэн туттахтарына да5аны ,эн бу киситтэн харчы уорбуккун диэн дакаастыыр кыахтара суох.

Эр-этэр буолбата5а «Дама Мааса» аэровокзалтан тахсыбыта уонна мас кулугэр кун уотуттан сасан турар Тимиргэ тиийэн кэлбитэ .

• Ну.как я тебе? –дии –дии хара5ынан оонньуу-оонньуу ,ата5ын тэбэтугэр эргичиннээн ылбыта. На сколько его обчистил?
  -Маша1 Вы просто прирожденная артистка. Вам бы в театре артисткой работать. Просто у меня слов нет. Все так классно отработала. Он даже не заметил , что его обчистили. Не знаю, на сколько я его обчистил. Не подсчитал. Но, думаю что прилично. У него были доллары. Значит ,не простой человек, Скорее командированный. Из Москвы прилетел, наверно.
  Ол кэпсэтэ туран кэрдэхтэрунэ биир «Волга» массыына кэлэн вокзал иннигэр тохтообута. Ол массыынаттан биир мааны билинни сана моданан «клещ» буруукэлээх,туруору са5алаах икки эртунэн тигиллибит тимэхтэрдээх кэстуумнээх, кыыс курдук санныгар дылы тусэ сылдьар баттахтаах эдэрси киси массыынаттан сулбу ойон тахсаат, илиитигэр тута сылдьар барсеткатын тэттэру массыына исигэр уган баран ,хатаан кэбиспитэ. Бу кэмнэ барсеткалаах киси тарбахха баттанара. Санардыы эдэр дьон ортотугар муода буолан тар5анан эрэр кэмэ. Онтон бу Дьокуускай куоратка барсеткалаах киси «былаас» дьонун бэлиэтэ буолара.Онон бу кисини Тимирдээх бол5омто5о ылбыттара,табылынна5ына барсеткатын муччу туттаран ыларга санаммыттара. Бу киси хасан массыынатыгар кэлэрин кэтэспиттэрэ.

Син балачча кэтэспиттэрин кэннэ кисилэрэ вокзал дьиэтиттэн сулбу ыстанан тахсаат, бэрт эрчимнээхтик хааман кэлэн массыынатын собуоттуурун кытта . Ону эрэ кэтэсэ турбут Дама Мааса массыына суоппарыгар чугасаан кэлээт кэпсэппитинэн барбыта.
Кини оруола боростуой этэ. Тэсэ кыалларынан суоппар бол5омтотун бэйэтигэр тардыахтаа5а. Бу сырыыга кини «чэпчэки дьахтар» оруолун толорбутунан барбыта.харахтарын энин араастык оонньотон ,туманнаахтык кэрэ-кэрэ олорор миэстэтин бэрт имигэстик хамсатан,кэтэ сылдьар кофтатын тимэхтэрин тэлутэ ыытан ,кылгас дьууппатын эссэ эрэ тардынан туох баар баайын барытын кэрдэрбутунэн суоппарга ынан кэлэн баран, «табах» кэрдээбутунэн барбыта.Суоппар киси бу эдэр кыыс харса –хабыра суох кэлэн бэйэтин сыналаан барбытыттан улаханнык сосуйбута.Харахтарын,бол5омтотун иннигэр турар бэрт кэрэ,кырасыабай кыыстан араарбата5а.Киэсээ,улэ кэмэ буппутун кэннэ кэрсусуэх буолбуттара. Ол кэмнэ Тимир сасан турар талахтарын кэнниттэн тахсан ,массыына биир эттуттэн кулуктэнэн кэлэн массыына аанын бэрт сэрэхтээхтик асаат «пассажир» олорор сиригэр сытар барсетканы сып гыннараат, аспытын курдук массыына аанын тэттэру сабан кэбиспитэ.Ол кэнниттэн бэрт тургэнник туора хааман кэтэсэн турар «бегунокка» онтукатын тутаран кэбиспитэ уонна бэйэ-бэйэлэрин олох билсибэт дьон курдук икки аны арахсан хаалбыттара.Тимир сэннэспут сиригэр автобус тохтобулугар тиийэн кыттыгасын кэтэспитэ . Куоратка киирэр 4-№-дээх автобус «Дама Маасаны» тэбис тэннэ кэлбитинэн иккиэн улахан кэпсэтиитэ суох автобус исигэр киирбиттэрэ.

Бу сырыыга автобуска киирээт Дама Мааса бэйэтитэн биир-икки киси иннитигэр турар кэмустэн оносуллубут браслеттаах часыыны кэтэ сылдьар эр кисини бэлиэтии кэрбутэ уонна аттыгар турар Тимиргэ:-Бачкуем,вот она Машка будем «гонять резину»- диэн баран хара5ынан иннилэригэр турар киси диэки имнэнэн кэбиспитэ.Бу «воровской феня» тылынан эйдээтэххэ «бу киситтэн часыытын» устабыт диэн эйдэбуллээ5э.
Автобус бэйэтин маршрутун бутэсик тохтобула буолан.дьонунан ситэ туола илигэ.Онон автобус дьонунан туолалларын кэтэсэ таарыйа, бэйэ-бэйэлэриттэн арахсан тусааннаах миэстэлэрин булуммуттара.Ол курдук «Дама Мааса» ол киси иннигэр хас да кисини аасан баран турунан кэбиспитэ.,онтон Тимир ол киси кэнниттэн хайдах автобуска киирбитинэн киситэ хайдах хамсыырынан батысан испитэ.Кини кэнниттэн биир кисинэн хаалан батысааччылара «бегуноктара» ыбылы анньысан испитэ. Ол туран Тимир ,онон –манан тэбэтун унту сынньыбакка киситин часыытын уэрэтэн киирэн барбыта. Олох тупсан урукку тирии кур буолбакка сорох кыахтаах дьон бу маннык кытаанах эттиктэн латуньтан,тимиртэн оносуллубут браслеттаах часыыларга кэспуттэрэ.
Учугэйэ диэн часыы браслетын застежката сакааска бэйэ оносуута буолан ,тута сылдьар кулуусун тэлэруттун да5аны икки аны арахсан хаалара хамсаныыны улаханнык чэпчэтэрэ. Бу сырыыга уоруу, дьон сиэбиттэн ону маны ылыы курдук боростуой уоруу буолбатах.Биир –икки тылынан этэр буоллахха бу хамсаныы табылынна5ына Тимир дьиннээх уоруйах тасымыгар тахсан эрэрин туосута буолуохтаа5а. Санаан да кэрдэххэ оннук.
Сотору кэминэн бир-икки тохтобул кэнниттэн автобус туолан киирэн барбыта.Лыык курдук симиллии кэнниттэн,бэйэ-бэйэни кытта утуруйсэн киирэн барбыттара. «Дама Мааса» бу кэмнэ дьон хамсаныыларыгар сэп тубэсиннэрэн киситигэр ыкса чугасаабыта, сирэйинэн уун утары турбута инньэ гынан туэстэринэн киситигэр ыбылы анньыллыбыта уонна онтон кыбыстыбыттыы кисититтэн илиитинэн тирэнэ-тирэнэ тэттэру анньыммыта буола турбута. Киситин бол5омтотун эмиэ бэйэтигэр тардыбыта.Ол сылдьан перекладинаттан тутуса сылдьар илиитин ытысыттан «тойон» тарба5ын чорос гыннарбыта.
Ону эрэ кэтэсэн турбут Тимир биир хамсаныынан ол киситтэн часыытын устан ылаат .кэннигэр турар « бегунокка « биэрэ охсубута.Ол кэнниттэн дьон хамсаныытыгар сэп тубэсиннэрэн тэйэн биэрбитэ.Тохтобул кэлээтин кытта автобустан тахсан хаалбыта.

Ол кэнниттэн хас да автобусы асаран, холкутуйа тусэн баран оннук нуэмэрдэх автобусунан куорат диэки айаннаабыта, автобуска олорбут тохтобулуттан тэрдус дуу? бэсис дуу? тохтобулугар кыыса тохтобулга турарын кэрэн тахсыбыта.
« Дама мааса» Тимири кэрээт тохтобулга турар дьонтон туора хааман биэртэ.
Тимир кэлбитигэр кыыса эрукунуйбут,эрэ кэрбут а5ай : -Ну,как там часы ? Действительно, золотые?
Ну,Маша! Чего спрашиваешь? Такая толкучка была. Ну,представь себя ,вместо меня.Обчистил его.снял часы. Сразу передал «бегунку». . И что я могу видеть и почувствовать?. Могу сказать только одно. Браслет непростой. Был в виде «пантеры»,одним словом произведение искусства.
Ол турдахтарына аттынаа5ы ма5асыынтан илиитигэр хас да суумканы туппут бэдэн-садан .уойан хаалбыт нуучча дьахтара бэрт аргыыйдык ыаданнаан кэлэн баран ,дьонтон тэйиччи тураат кумаасынньыгыттан
биир кумаа5ы харчыны ороон ылбыта ,куорат диэки айанныырга бэлэмнэммитэ .уонна кумаасынньыгын танас суумка исигэр уктан кэбиспитэ.
Тимирдээх бу кумаасынньык балачча харчылаа5ын кэрэ охсубуттара.Бултасарга санаммыттара.Аса5ас суумкаттан кумаасынньыгы ылар улахан уустуга суох,буруукэ сиэбигэр кисиэхэ бэйэтигэр сыста сылдьар кумаасынньык курдук буолуо дуо?
Онтукалара дьахталлара «маршрутнай такси» (урут автобус маршрутунан сылдьар таксилар бааллара) кэлбитигэр бэрт нэсиилэ ыадастан дьонтон кэмэлусуннэрэн киирбитэ.

Ол турдахтарына аттынаа5ы ма5асыынтан илиитигэр хас да суумканы туппут бэдэн-садан .ыр5аччы уойан хаалбыт нуучча дьахтара бэрт аргыыйдык ыаданнаан кэлэн баран ,дьонтон тэйиччи тураат кумаасынньыгыттан
биир кумаа5ы харчыны ороон ылбыта ,куорат диэки айанныырга бэлэмнэммитэ .уонна кумаасынньыгын танас суумка исигэр уктан кэбиспитэ.
Тимирдээх бу кумаасынньык балачча харчылаа5ын кэрэ охсубуттара.Бултасарга санаммыттара.Аса5ас суумкаттан кумаасынньыгы ылар улахан уустуга суох,буруукэ сиэбигэр кисиэхэ бэйэтигэр сыста сылдьар кумаасынньык курдук буолуо дуо?
Онтукалара дьахталлара «маршрутнай такси» (урут автобус маршрутунан сылдьар микроавтобус таксилар бааллара. Уксулэрэ «Икарус» мааркалаах буолаллара.) кэлбитигэр бэрт нэсиилэ ыадастан дьонтон кэмэлусуннэрэн киирбитэ.Тимирдээх ол дьахтары батысан эмиэ «такси исигэр дьылыс гыммыттара.Автобус айанньыттарыгар тэннээтэххэ анньысыыта-утурусуутэ суох ,салон исигэр бары биирдии бас билэр олорор сирдээхтэр, онон киирбит дьон бары дьуоспуруннаах ба5айытык онуоха эбии бары суумкаларын атахтарын урдугэр ууран баран ыбылы куусан баран олороллор, Уоруйах кисиэхэ олох сэбэ суох тэрил эбит. Саатахха босхо миэстэни эккирэтэн тугэххэ киирэн олорон хааллылар.Тимир ыйытардыы Маасатын диэки кэрбутугэр ,кыыса тэбэтун быса илгистэн кэбистэ.Дьон хас тохтобул кэллэ5ин аайы киирэн -тахсан истилэр.Ол аайы бисиги дьоммут аан диэки хамсаан истилэр.кэлин тисэ5эр аан аттыгар тиийэн кэллилэр.Хата дьахталлара куорат биир тугэ5ин диэки айанныыр бысыылах.ла5ыччы биир миэстэ5э олорор.Ол кэмнэ Дама Мааса саната:У «Машки» сегодня день рождения, надо купить ей коробку шоколада,жареного «карася» и «поросенка».( Маша-потенциальная жертва; поросенок-толстый бумажник; карась-будем работать)

Ити аата ,бу дьахтартан кумаасынньыгын .манна ылабыт –диэн дьасал.Тимир толкуйугар такси салонын исигэр улэлиир олох табыллыа суох. Кыратык да сыыса тутардаххына .айдаан та5ыста да быччаччы тутан ылыысыктар.Кутуйахха быра5ыллыбыт угаайы исигэр мэниэ бырахпыт курдук.. Тимир баанка иситтэн хайдах сулбу ойон тахсыаххыный? Онон дьахтар тохтобулугар тусээри гынна5ына онно сырбатан ылыахха эрэ сэп курдук. Ол кэнниттэн уэрбут –кэппут ба5айы куоласынан «Дама Мааса5а» тусаайан:

• У Маши день рождения? Конечно.будем покупать подарки. Она любить «жареные караси». Хорошая идея, заодно я куплю замок к двери своей квартиры, но для ремонта нужен второй человек,я один не справлюсь.

Тимир этиитин «Дама Мааса» биир тыла суох эйдээн иккиэн олох такси аанын аттыгар утарыта турар оллохторго олорбуттара.Маршрутнай такси «Дежнев» уулуссатыгар «инвалидтар» тохтобулларыгар тохтообутугар дьахтар тахсаары гыммытыгар «Дама Мааса» кэмэлэсэн ол бу ылбыт малын биэрбитэ буола сылдьан атын дьонтон Тимири кулуктээбитэ. Ол кэмнэ Тимир биир хамсаныынан дьахтар суумкатын иситтэн «сибиинньэ о5отун» сып гыннаран ылбыта.Биир тохтобулу асры бараат.такситтан тахсыбыттара уонна сэрэххэ чаасынай дьиэлэр быыстарыгар сы5арыйан биэрбиттэрэ…

Аан маннайгынан ,уэрэппиттэрин курдук кумаасынньыгы харчытыттан ыраастаан баран бэх то5ор исиккэ быра5ан баран ,балачча халын паачкалаах харчыны «Дама Мааса» ис танасын исигэр уктан бэйэтигэр кистэнэн кэбиспитэ . Куорат атын оройуонуттан сылдьар о5олорго кутталлаах сир буолуо , ол гынан баран бу энэр Тимир тэрээбут дойдута,бу олбуордар быыстарынан элбэхтик бэйэтин кытта саастаах о5олордуун суурбутэ-кэппутэ. Ол исин кинилэр дьиэлэр быыстарынан .бэрт холкутук ,бэйэлэрэ эрэ билэр суолларынан быса «хаарты» дьиэтин диэки барбыттара.
Массыына суолунан сырыттахха ыраах курдугун исин быса ,бу турда5а. Бэрт кылгас кэминэн «Хаарты дьиэтигэ» тиийэн кэлбиттэрэ . Кэтэх аанынан киирбиттэрэ. « татаар Бааската» кинилэри кэтэсэн олороро.
Остуол хотойорунан ас тардыллыбыт. Туох да саната суох , киирэн асаан диэн илиитинэн даллас гыммыта.Маны Тимирдээх утуэ бэлиэ бысыытынан кэрбуттэрэ.Урукку эттугэр киирэн баран,ону-маны гыммыккын кэпсээн баран тахсан баран хааларын.
Кинилэр асаан бутуэхтэригэр дылы , ону-маны гыммыта буола сылдьыбыта.

Кэтэх аанынан киирбиттэрэ. « татаар Бааската» кинилэри кэтэсэн олороро.
Остуол хотойорунан ас тардыллыбыт. Туох да саната суох , киирэн асаан диэн илиитинэн даллас гыммыта.Маны Тимирдээх утуэ бэлиэ бысыытынан кэрбуттэрэ.Урукку эттугэр киирэн баран,ону-маны гыммыккын кэпсээн баран тахсан баран хааларын.
Кинилэр асаан бутуэхтэригэр дылы , ону-маны гыммыта буола сылдьыбыта.Онтон эмискэччи кэлэн Тимири батта5ын чанчыгыттан тардыбыта: -Я же говорил Вам работать только с наличными, никакой личной вещи.А Вы замахнулись на золотые часы. Притом она ,ручной редкой работы. Хоть она будет иметь хорошую цену,но в этом деле Вас могут загребести, Но,с другой стороны это указывает что Вы в профессиональном уровне вышли на более высокий уровень. Снять часы у клиента, это намного сложнее и труднее чем «чистить» карманы. Ол гынан баран «татаар Бааската» бу тылларын бэрт холкутук о5ону уэрэтэрдии сымна5астык эппитэ.

-А так , сегодня поработали славно,самое главное грамотно.Я всегда говорю, сдернуть шапку с пьяной головы – много ума не надо. А вот незаметно общ***** чужой карман – это уже мастерство, хоть и криминального характера. Но надо красть умело и профессионально, с помощью отточенных навыков: лишь кончиками пальцев вытаскивать содержимое из кармана или сумки. Главное в нашем деле отвлечь внимание клиента. Если это сумели.Остальное дело техники. Я считаю ,что Тимир уже в психологическом плане , прошел такую школу ,что ему сейчас ничего не страшно.Уже знает,что это не так опасно, как впервые думалось.Надо быть нахальным, «держать нервы в кулаке»и не побоятся подойти к клиенту на с только близко, на сколько позволяют обстоятельства. Я вижу ,что никаких проблем не будет, если он самостоятельно выйдет на работу. Так что , Тимира завтра направим на самостоятельную охоту.
-Маша! Будем воспитывать из него профессионального «пушкаря»-щипача –универсала. А сейчас .идите домой .отдыхайте.
Тимир хосугар киирэн ону-маны эргитэ саныы сытта.Тимир толкуйугар «тургэн тарбахтаах» кисиэхэ буруукэ хармааныттан кумаасынньыгы хостуур ыарахана суох,онтон «ниэрбэ»-.бэйэни кыана туттуу олус ыарахан. «Татаар Бааската» эппитэ барыта олохтоох курдук. Билигин кырдьык ,кини аан-маннай хамсаммыт тугэнигэр тэннээтэххэ .букатын атын киси.Бэлиэтии кэрбут киситигэр ханнык ба5арар тугэннэ уун-утары туох да буолбатах харахтарынан кэрэн туруо5а,онтон илиитин тарбахтара онороллорун оноро туруохтара.Ол гынан баран бу тугэннэ , этэ-сиинэ олох куурэн хаалар,хамсаныыта бытаарар курдук.Онтукатын кыана илик.
Ол гынан баран ити буолар тугэннэ долгуйуулар, эмискэччи илиигэр утумэн харчы баар буолуутун уэруутэ , хай5анан санныга тапталлыы,бииргэ улааппыт уолаттарын эрэ тута сылдьыылара барыта холбонон кинини атын турукка киллэрэллэр.Бусугуйа сылдьар.Кун аайы тахсан дьонтон кумаасынньыктарын хостуу сылдьыан ба5арар буолан хаалла. Бэйэтэ туспа кыдьык бысыылаах.Эйэ-санаата барыта ол тула эргийэ сылдьар буолан хаалла.Кисини барытын харчылаах-мэсээччук курдук кэрэр буолан эрэр. Билигин эскэтун со5ото5ун тахсар буолла5ына «ширматын2 толкуйдуохтаах. Ол аата уорар илиитин тулалыыр дьон кэрбэтуннэр диэн тугунан эрэ хаххалыахтаах Ол сытан куннээ5и долгуйуулар дьайаннар сылайбыт киси бысыытынан бэрт тургэнник утуйан хаалла.

-Маша! Будем воспитывать из него профессионального «пушкаря»-щипача –универсала. А сейчас .идите домой .отдыхайте.
Тимир хосугар киирэн ону-маны эргитэ саныы сытта.Тимир толкуйугар «тургэн тарбахтаах» кисиэхэ буруукэ хармааныттан кумаасынньыгы хостуур ыарахана суох,онтон «ниэрбэ»-.бэйэни кыана туттуу олус ыарахан. «Татаар Бааската» эппитэ барыта олохтоох курдук. Билигин кырдьык ,кини аан-маннай хамсаммыт тугэнигэр тэннээтэххэ .букатын атын киси.Бэлиэтии кэрбут киситигэр ханнык ба5арар тугэннэ уун-утары туох да буолбатах харахтарынан кэрэн туруо5а,онтон илиитин тарбахтара онороллорун оноро туруохтара.Ол гынан баран бу тугэннэ , этэ-сиинэ олох куурэн хаалар,хамсаныыта бытаарар курдук.Бэйэтэ да билбэтинэнОнтукатын кыана илик.
Ол гынан баран ити буолар тугэннэ долгуйуулар, эмискэччи илиигэр утумэн харчы баар буолуутун уэруутэ , хай5анан санныга тапталлыы,бииргэ улааппыт уолаттарын эрэ тута сылдьыылара барыта холбонон кинини атын турукка киллэрэллэр.Бусугуйа сылдьар.Кун аайы тахсан дьонтон кумаасынньыктарын хостуу сылдьыан ба5арар буолан исэр. Бэйэтэ туспа кыдьык бысыылаах.Эйэ-санаата барыта ол тула эргийэ сылдьар буолла. Кисини барытын харчылаах-мэсээччук курдук кэрэр буолан эрэр. Билигин эскэтун со5ото5ун тахсар буолла5ына «ширматын» толкуйдуохтаах. Ол аата уорар илиитин тулалыыр дьон кэрбэтуннэр диэн тугунан эрэ хаххалыахтаах Ол сытан куннээ5и долгуйуулар дьайаннар сылайбыт киси бысыытынан бэрт тургэнник утуйан хаалла.
«Татаар Бааската» бу кун эрэбул буоларынан уолун куораттаа5ы сэтуэлуур сирдэринэн ыыппыта.Сэргэлээх даачаларынан Обком.правительство улэситтэрэ олороллоро. Онон , билигин ити Сэргэлээх протокатыгар сэтуэлуур сирдэрэ соччото суо5ун исин, .бэйэтин кэмигэр - урут кэннэру дьон мээнэ сэтуэлээбэт «эннээхтэр» тойон,дуосунастаах дьон кэлэн сынньанан барар сирдэрэ этэ.Оносуулаах суол Гимеининэн бутэр буолан,ол энэр массыыналаах дьон сылдьаллара.

Тимир ол энэр куну быса сылдьар курдук толкуйданан . бириэмэ ыытарга чункуйбат инниттэн атастарын Витькалаах,Костяны бэйэтигэр сэрээн илдьэ барбыта. Онон уолаттар Гимеинтан Сэргэлээххэ сэтуэлуур сиргэ дылы бэйэ-бэйэлэрин кытта оонньуу, хаадьыласа сылдьаннар бэрт тургэнник тиийбиттэрэ.
Саха сирин сайыннытын саамай куйаас куннэрэ турар буоланнар. Сэтуэлуур сиргэ киси тобус толору .
Бэрт нэсиилэ .дьон быысыгар ,биир то5оостоох сири буланнар сыгынньахтаммыттара уонна сэтуэлээн барбыттара.
Тимир о5о-о5о курдук маннай тэрут да5аны то5о манна кэлбитин умнан кэбиспитэ.До5отторун кытта ууга бытыылкалаах ууну ууга быра5а-быра5а ону умсан булууга курэхтэсэ сылдьыбыттара.

Арай биирдэ эйдэнэн бириэмэлэрин кэрбуттэрэ , куннэрэ халлаан оройун аасан намтыырга барбыт.Эбиэттиир кэм быдан ааспыт бысыылаах,аччыктаабыттара сурдээх.Автолавка массыына кэлэн ону-маны атыылыыр эбит.
Уолаттар харчыларын аа5ан кэрбуттэрэ туохха да тиийиэ суох. Ол кэмнэ Тимир биир саас ортолоох .киппэ ,модьу-та5а кэруннээх нуучча киситэ сэтуэлээн бутэн танна туран кумаасынньыгын кэлин сиэбэр «очкотыгар» уктубутун кэрбутэ.
Уолаттарыгар тусаайан:- Будет у Вас «вино и закуска» -диэт сэтуэлуур сиртэн Сэргэлээх даачатын суолугар тахсар ыллык суолунан хааман исэр кисиэхэ утары суурэн исэн ал5аска бэйэтин атахтарыгар
хатыйсыбыта буолан охтон исэн эрусуммутэ буолан киситигэр кэтиллэ туспутэ.Киситин соломо сэлээппэтэ туора эсиллэн хаалбыта.Ол сэлээппэтин ылаары эргичис гыммытыгар Тимир буруукэ кэлин сиэбиттэн кумаасынньыгы сып гынаат суолтан туора от быысыгар быра5ан кэбиспитэ.

• Дяденька, вы меня извините! Я нечаянно. Из-за этого пенька, ноги свои чуть не подвернул- дии-дии ыллык ортотугар хасан эрэ кэрдиллибит мас чэнэчэгун ыйа-ыйа , киситин утары куттаммыт ба5айы харахтаах утары кэрэн турбута.Киситэ бэрт боростуой,холку киси буолан биэрдэ:
• Что Вы? Что Вы? .Нельзя так, быстро бегать по незнакомой тропинке. Вправду ногу подвернешь. Не больно.
• Не больно.Пойду искупаюсь-диэт салгыы сэтуэлуур сир диэки суурэ турбута.Кулук со5ус сиргэ киирээт «кисим хайыыр» эбит диэн кэнниттэн батыса кэрэн турбута.Кини хара5ын далыттан сутээтин кытта,тимир тэттэру тиийэн от быысыттан кумаасынньыгын ылбыта.

Харчытын бэйэтигэр ылаат,.кумааьынньыгын бэх то5ор сиргэ хаалларааат уолаттарыгар тиийэн кэлбитэ.
Ону барытын кэрэн турбут до5отторо Тимир тиийэн кэлбитигэр ,кини хамсаныытыттан куускэ сэхпуттэрин биллэрбиттэрэ уонна итэ5эйбэтэхтии ыйыппыттара:
_Тимир! Мы сперва не поняли вообще ,что за спектакль Вы устроили! Вообще до этого, были без понятия ,что за очень короткое время столкновения с человеком можно вытащить бумажник. До сих пор не верится . Если бы все это не видели своими глазами,никогда не поверили .Мы поняли только тогда .когда Вы обратно побежали и достали бумажник из травы. Мы не увидели самого главного, когда Вы успели вытащить бумажник с этого человека. У нас просто слов нет, как это Вы можете молниеносно с такой быстротой можете вытащить бумажник из кармана чужого человека,притом после всего этого ,так невинно себя вести, как будто ничего не было. Стоял и разговаривал с этим человеком.
=Ребята! Вы меня извините.Поговорим потом.Сейчас нам нужно уйти подальше с этого места. Ол кэнниттэн уолаттар тылларыгар бол5омто уурбакка ,кинилэри аьара тусэн суолтан туораан бэс ойуур иьигэр киирэр ыллык суолунан куорат диэки туьэ турбута. Уолаттара кини кэнниттэн бэйэлэрин икки ардыгар до5ордорун то5о «татаар Бааската» уонна «Шестипалай» эрэ тута сылдьалларын дьин биричиинэтин дьэ билэн ону ырыта испиттэрэ.

Бу иннинэ Тимири улэтин сунньунэн «общакка» арыгынан харчы онорон киллэрэр ол иьин убаастыыллар дии саныыллара.
Эр гыныахтара дуо? Суолга тахсыбакка эрэ.ыллык суолунан Гимеиннэ тахсан кэлбиттэрэ. Ол оно эрэ кэлэн баран Тимирдэрэ: - Я же обещал Вам «вино и закуску» сейчас зайдете в магазин накупите продукты для себя и дома . Ол кэнниттэн уолаттарыгар ,ол кэмнээ5и улэьит киьи биир ыйдаа5ы хамнаьын ,биирдии мэьээ5у туттартаан кэбиспитэ. Уолаттар уэрууну кытта аттыларыгар турар ма5аьыынна киирэн хаалбыттара.Тимир о5олору кытта бииргэ кэлэн аралдьыйан бириэмэтин ыытан кэбиспитин эйдээн бу хаалбыт кэмнэ туохха да аралдьыйбакка ылбыт соруда5ын толорорго сананан кэлбит автобуска киирэн то5оостоох киьини кэрдуургэ санаммыта. Тимир автобуска кириитигэр тохтобула куорат кытыыта буолан киьитэ ахсааннаах этэ, ол гынан баран автобус куорат киинигэр чугаьаан истэ5ин аайын киирэр-тахсар дьоно элбээн испитэ.Биир тугэннэ Саха государственнай университетын тохтобулугар «Сурун корпус» аттыттан сайынны куйаас куннэ сэбэ суох танастаах: манан хаалтыстаах ырбаахытын урдунэн хара дьуьуннээх кэстуумнээх,лакированнай бачыынкалаах,толору эттээх- сииннээх ,сэлээппэлээх бэрт интеллегентнай кэруннээх,ачыкылаах ,тор со5ус бытыктаах илиитигэр тирии бартыбыаллаах ол кэмнэ киинэ5э кэстэр « профессор» курдук дьуьуннээх а5а саастаах киьи киирэн баран миэстэ булбакка дьон ортотугар кыбыллан турбута. Тимир ол киьини бэлиэтии кэрэн.оннуттан туран ол киьиэхэ дьон хамсаныытыгар сэп тубэсиннэрэн анньыьан олох ыкса кэлэн баран ,киьитин иннигэр кэхсунэн турунан кэбиспитэ.

Тимир бу сырыыга бэйэтэ бэйэтин тургутан кэруэн ба5арбыта. Угус уоруйахтар уксун «выпаска» сылдьар киьилэрин кэннигэр туран улэлииллэр.Бу сырыыга тимир автобуска дьон элбэ5инэн .куустээх анньыьыы буолбутунан киситин кытта сыьынна5ын аайы киьитин кэстуумун ис сиэбигэр илдьэ сылдьар кумааьынньыгын бэйэтин кэхсунэн алларааттан эмискэччи ата5ын тэбэтугэр турбута буолан сиэптэн эрэ анньан тааьаарбыта. Автобус ааныгар чугасаабыттарыгар анньыьыы кэмигэр тубэсиннэрэн киьи анарынан туора сы5арыйаат ,уна илиитин бэйэтин иккис илиитин хонно5ун аннынан киллэрэн икки усун тарбахтарынан биилкэ курдук тутаат киситин сиэбигэр уган кумааьынньыгы тарбахтарыгар кыбытан турбута.Онтон киьитэ автобустан тахсаары иннин диэки хамсаабытыгар кумааьынньыга бэйэтэ сиэптэн тахсан кэлбитин ыьыктан кэбиспитэ уонна бинсээк аллараа эттунэн туьэн истэ5инэ иккис илиитинэн тоьуйан ылбыта.Ол кумааьынньыгын «ширма» быьыытынан илдьэ сылдьар исэ кумаасынньык батар гына быьыллыбыт кинигэтин кэндэйугэр уган кэбиспитэ уонна киьитэ автобустан тахсан барарын уонна аймаммакка уулуссанан баран иьэрин кэнниттэн кэрэн турбута уонна бэйэтиттэн улаханнык астыммыта.
Туох да диэбитин иьин бу кини маннайгы со5ото5ун бултка тахсыбыт кунэ этэ.Биир тохтобулу аьаат,автобустан туспутэ уонна «кырдьа5аьын уэрэ5ин тутуьан кумааьынньыгыттан харчытын ылаат кинигэлэри байдары киьи туора кэрбэт сиригэр быра5ан кэбиспитэ.

Ол кэнниттэн тэьэ да кун намтаан аллараа туспутун иьин куораттаа5ы сурун сэтуэлуур сиргэ Куэх хонуутаа5ы протока5а тиийбитэ.Сэтуэлуур сир тобус толору киьи.интириэстэринэн энин араас хампаанньалар муннустан угустэрэ пиибэ иьэ сылдьар бэлэхтэр.Ол быысыгар дуоспуруннаах ба5айытык дьиэ-кэргэнинэн сылдьар дьоннор.О5о-уруу да элбэх дойдута эбит.Ол гынан баран саха сирэйдээх онон манан элэннээн кэстэр.
Тимир сэтуэлуур сири биир баьыттан биир баьыгар дылы кэрийэн баран ортотун диэки биир табыгастаах миэстэни булунан баран сыгынньахтанан сэтуэлуу киирдэ. Эр буолбата.тэттэру тахсан кумахха кун уотугар сыламнаабыта буола сытан, тулалыыр дьонун уэрэтэ сытта.Ол кэрдэ5унэ биир бэрт мааны танастаах туох да энкилэ суох быьыылаах-таьаалаах нуучча кыыьа эр дьон бол5омтотун барытын тардан олох уу кытыытыгар кэлэн тохтоон оло5ун оностон киирэн барда.

Сэтуэлуур сиргэ кыраьыабай кыыс элбэх.Ол гынан баран кини Тимир бол5омтотун атын эттунэн интириэьиргэппитэ. Араас кэмус киэргэллэринэн бэйэтин симэммитэ уонна ол тас эттунэн бэйэтин кытта бу энэр кэстубэт киьи хара5ын иирдэр кыьыл дьуьуннээх «кожа» шкатулка суумканы илдьэ сылдьара бол5омтону тардыбыта..Бэйэтэ тутта-хапта да сылдьара атыттартар атын этэ. Бу кыыс атын кинини тулалыыр кыргыттарга тэннээтэххэ бэйэтэ хорсуннук аьа5астык танна сылдьарынан ,атахтарын бэйэ-бэйэтигэр эрийэ быра5ан ,ата5ын тарбахтарын тэбэтугэр дэгэйэ хааман, муода кэрдэрэр кыргыттар курдук хаамара. Оло5ун таьыма урдугун.хас биир хамсаныытыгар кэрдэрэ сылдьарауонна бэйэтин сыанатын олус бэрткэ билэрин биллэрэ сылдьара. Ол курдук тулалыыр дьонно бол5омтотун уурбакка бэйэтинэн дьарыктанан барбыта.

Иннитигэр суумкатын иьиттэн сирэй-харах.эт-сиин уймахтанар маастарын таьааран .кун уотуттан кэмускэнэн этин-сиинин сотто олорбута.
Сэтуэлуур сиргэ кыраьыабай кыыс элбэх.Ол гынан баран кини Тимир бол5омтотун атын эттунэн интириэьиргэппитэ. Араас кэмус киэргэллэринэн бэйэтин симэммитэ уонна ол тас эттунэн бэйэтин кытта бу энэр кэстубэт киьи хара5ын иирдэр кыьыл дьуьуннээх «кожа» шкатулка суумканы илдьэ сылдьара бол5омтону тардыбыта. Тимир бу кыыс аьыллыбыт « шкатулка» суумкатын иьигэр эмиэ кыьыл дьуьуннээх портмоне кумаасынньык сытарын бэрт ымсыырбыттыы кэрбутэ уонна булка тахсыбыт сонордьут ыт улахан кыыл сытын ылбытыныы ,эйэ-санаата хайдах гынан бу портмонены «лып» гынан ыларын толкуйдаабытынан барбыта.Ол олордо5уна биир уьун,этин-сиинин балачча хачайдаммыт,спортивнай ба5айы кэруннээх тутта-хапта сылдьарыттан кэрдэххэ,бэйэтин эмиэ учугэйдик санаммыт «филипс» магнитофонун саннытыгар сугэ сылдьан туох эрэ омук музыкатын то5о тардан кэбиспит сана кэстэн эрэр «плавки»туруусуктаах эр бэрдэ «тэннээ5им» бу сылдьар диэбиттии кыыс иннигэр хорус гынаат ону-маны кэпсэппитэ буолбутун, оччолоо5у кэрбут кыыс быьыылаах киьитин олох кураанах миэстэ курдук кэрэн кэбистэ.Ол да буоллар уола санаатын туьэрбэккэ ,сирэйгэ бэриллибит курдук санаммакка, кыыьы кытта килиэйдэьэн тыл бырахса турбута.Ол туран кыыс бэйэтин ханнык эрэ синньигэс кыл быатын таарыттаран эр –этэр буолбата5а уолу чугасатан уэрэн-кэтэн кулэн-салан барбыта.
Уол кыыс бол5омтотун ылбыт киьи бысыытынан бэйэтин кэтэ сылдьар суумкалаах танаьын сабын кэсэрэн а5алан кыыс таьыгар олорунан кэбистэ.айа5а хам буолбакка туох эрэ кэрдээ5у кэпсиир быьылаах.кыыса кул да кул буолар саната иьиллэр.

Тимир бу эн-мин диэн диэн эрийсэ сылдьар эдэр дьонтон, кыахтаах ыал о5олоруттан туохха эрэ тиксиэн ба5арбыта. Былыр былыргыттан билиннэ дылы атын-атын социальнай араналартан сылдьар дьон бэйэ-бэйэлэрин абааьы кэрэллэрунэн Тимир бэйэтин санаатыгар, бэйэлэрин атын дьонтон урдуктук санана сылдьар «кэмус ыччаттартан» тугу эрэ муччу туттарарын бэйэтин ытык иэьинэн санаммыта уонна ол санаатын олоххо киллэрэрин толкуйдаан киирэн барбыта.
Сана билсиспит буолан эдэрдэр бэрт кылгас кэмнэ ууга киирэн бэрт эрчимнээхтик сэтуэлээн тахсыбыттара.. Билигин бэйэ-бэйэлэриттэн ордон оннуларыттан этэр наар хамсыыр санаалара суох. Кини сурун сыалынан бу дьон бол5омтотун атын хайысха5а тардыы этэ.Ону толкуйдуу сатаабыта да туох да табыллыа суох. Ол олорон дьон быыьыгар билэр о5олоро олороллорун кэрээт Ньютон «Эврика» диэбитинэн ойон турбутун курдук эмискэччи ча5ыл5анныы тэбэтугэр тугу гынара эмискэччи ойууланан кэлбитэ.
Билсэр буоланнар биир киирии тыла суох Тимир ол о5олорго тиийэн уолаттар тугу гыныахтаахтарын барытын быьааран биэрбитэ.
Уолаттартан биирдэстэрэ Тимир эппитин курдук кыыстаах уол утарытыгар ууга харбаан киирэн баран ,ууга тимирэн эрэр о5о курдук хамсаммыта уонна тэбэтэ ууттан быкта5ын аайы :

• Люди! Спасите! Тону! –диэн хаьыы бэ5этун тубэрбитэ.Ол кэмнэ иккис уол биэрэк устун суурэ сылдьан:- Друг мой тонет!-диэн айдаан бэ5этун тардыбыта.Сэрэйиллибитин курдук били уол кыыьын аттыттан сулбу ойон тураат ууга тимирээри гыммыт уолга харбаан тиийээт батта5ыттан соьон биэрэккэ таьаарбытыгар дьон бэ5э кинилэр тастарыгар мунньуста туспутэ.Бары сууруу-кэтуу бэ5э буолбуттара.

Тимиргэ ол эрэ наада , биир тугэн иьигэр «шкатулка» уонна уол спортивнай суумкатыттан онно баар бумажниктары сып гыннараат ырбаахытынан саба быра5аат ол дьонтон бэрт тургэнник тэйэн чугас турар таас дьиэлэр кэтэхтэригэр тахсыбыта уонна харчытын ылаат бумажниктары дьиэ анныгар быра5аттаан кэбиспитэ.

Ол кэнниттэн туох да буолбата5ын курдук сиэбигэр икки илиитин уктан баран хаьан эрэ киинэ5э кэрбут «шпана» уолун утуктэн киэпкэтин кэтэгэр анньан, ата5ын тиэрэ тэбитэлээн,,икки эттугунэн иэ5эннээн иьиирэ-иьиирэ улэтин отчуоттуу «хаарты» дьиэтин диэки «Аппа унуор» хаама турбута.О5о киьи.,ыт атах эр гыныа дуо? Бэрт тургэнник «татаар Бааскатыгар» тиийэн улэтин тумугун биир кэппиэйкэтигэр тиийэ туттарбыта.
.Ханна? Хайдах? Хамсаммытын барытын биир чымпыгар тиийэ кэпсээбитэ.Кырдьа5ас уоруйах бэйэтэ хара сирэйдээх буолан бу уолу киниэхэ «аллах» танарата кырдьар-буомурар сааьыгар кини оло5ор бэлэх онорбутун курдук саныыра уонна бэйэтин о5отун курдук сэбулээбитэ..Атын дьон бу «татаар Бааскатын» кини хамсаныытыттан кэрэн хабыр киьинэн аа5ар буоллахтарына, кини уолга сыьыана букатын атын этэ. А5а тэрэппут о5отугар сыьыанын курдуга.Тимири хай5аабыта уонна уоруйах оло5ор сурун ирдэбили туораабытынан итии-истин тыллары эппитэ.:

• Тимир! Я тебя обучил всему ,что сам умел.Всему этому Вы научились за очень короткий срок,потому что у тебя «светлая» голова и очень быстрые пальцы.В данное время ,Вы проскочили самый главный этап,этап перехода на уровень настоящего вора-карманника,попадаются в лапы «ментов»и сидят начинающие и неумелые воры у которых не было «папы» как я .Так что с этого дня будете работать самостоятельно.Т.е будете решать сами с кем,когда будете идти на «работу». А я буду только контролировать финансовую сторону дела.Буду вмешиватся в твои дела только в крайнем случае.

Ол гынан баран тумугэр Тимири сэмэлээбитэ.Тимир хайдах туттан-хаптан киирбитин кэрбутун , ону олох сэбулээбэтэ5ин биллэрбитэ.

• Тимир ! Вы сегодня нарушили один из основных принципов вора –карманника.Брось эту мишуру,не «блатнуй» вор должен быть неотличимым от его окружающих людей по своему поведению и по одежде.Так что эти свои детские шалости брось.
  Ити кэнниттэн эппит тылларым ис хоьооно тиийдин диэн буолуо.уолу чанчыгыттан ыарыылаах ба5айытык эрэ тардыбыта.

Тимир бу кэмтэн ыла бэйэтин бэйэтэ кэрунэр быраабы ылан хармаанньыт быьыытынан идэтин куннээ5и хамсаныытын кэмин бэйэтэ быбаарынар буолбута .ол гынан баран татаар бааската» уолу хонтуруоллуурун кууьурдэн биэрбитэ.Тимир уопсай хааьына5а харчы киллэрэр таьыма элбэ5инэн куорат кэтэх сайдыытын тутан олорор туьааннаах дьонно аата-суола сир аннынан киэнник тар5аммыта.Онон куорат урдунэн бутуннуутугэр «улэлииргэ» киниэхэ такыйааччыта туруорсан кэнул-пропуск бэриллибитэ..Онон куоратка ханна да тиийдин уол бэйэтэ да билбэтинэн кварталы тутан олорор туьааннаах киьи хонтуруолугар киирэрэ. Онон уолхамсаныытын туьунан биллэрии «татаар Бааскатыгар» тэьэ да кини быьа хонтуруоллаабата5ын иьин тохтобула суох киирэ турара.Кини суруннээн куннэ5и киирэр убу хонтуруоллуура. Тимир бу идэтигэр кунтэн-кун ааста5ын аайы энин араас тугэннэргэ энин араас ньыманан дьонтон харчыны муччу туттарарга такыллан балачча урдук тасымнаах хармаанньык таьымыгар бэрт кылгас кэм иьигэр тахсыбыта.Кини бэйэтин бэйэтин долгуйуутун сирэйигэр-хара5ар ,тутта-хапта сылдьарыгар биллэрбэт буолууга бэрт тургэнник уэрэммитэ.Онон кини улэтигэр тахсарыгар о5отук киьи быьыытынан «оонньуу» тахсара.Буэмиэ киниэхэ туспа «ыарыы» курдук буолбута. Ханнык эмэ куннэ улэтигэр тахсыбата5ына ол кун эйэ-санаата хам баттана сылдьар буолан хаалар буолбута.Ол курдук кун аайы куруулээх тугэннэ киирэргэ уэрэнэн хаалбыта.Олох сокуоннарынан салайтаран кини сарсыарда уонна киэьээ «час пик» дэнэр кэмнэргэ общественнай транспортка улэлии тахсара.Кунуьун ханна элбэх киьи мунньустар сирдэринэн ма5аьыыннарга,автовокзалга ,речпортка уонна рыноктарынан сылдьара.Суруннээн «Дама Маасатын» кытта бииргэ улэлииллэрэ.

Бу кэмнэ милииссийэ лейтенана Афанасьев Сергейга тубук элбээбитэ..Ол курдук хас биирддии харчытын сутэрбит эбэтэр уордарбыт куорат олохтоо5уттан сайабылыанньа киирдэ5ин аайы салайааччылара киниэхэ утааран иьэллэрэ.Кэлин кэмнэ сайабылыанньалар олус маассабайдык уонна куруутун , кууркэтэн эттэххэ кун аайы киирэр буолбута.Уоруу уголовнай кодекска суруллубутунан улахан буруйга аа5ыллыбат этэ,ол иьин милииссийэ улэтигэр тарбах быыьынан кэруллэрэ уонна куораттаа5ы милииссийэ управлениетын сыллаа5ы отчуотугар Дьокуускай куоратка тэрээьиннээх уоруйах бэлэ5э суох диэн отчуоттанара.Управление иьинэн хармаанньыттары да утары охсуьар аналлаах отдел да суо5а ол иьин бу хайысха5а улэ суруннээн уэрэхтэрин сана бутэрэн кэлбит сана улэ5э киирбит милииссийэ улэьиттэригэр суктэриллэрэ.
Сергей кинииэхэ киирэр сайабылыанньалары уэрэтэн,сайабылыанньа биэрээччилэри кытта сирэй кэрсэн кэпсэтэн уонна тэьэ кыалларынан буолбут тугэннэри миэстэтигэр силиэстийэлээн баран сайабылыанньалар маассабайдык киирэллэринэн уонна хас биирдии тугэннэ майгыннаьар эруттэр баалларынан бэйэтигэр куоратка уруккутун курдук буолбакка тэрээьиннээх хармаанньыттар бэлэхтэрэ уэскээтэ диэн тумук оностон ,управление начальнигар бэйэтин санаатын суругунан киллэрбитин салайааччылара олох суолта биэрбэтэхтэрэ.

• «Выводы будет делать начальство. Из себя «академика» не строй. Занимайся своими прямыми обязанностями.»- диэн резолюциялаах суруйбут рапора тэттэру эргийэн кэлбитэ. Ол кэнниттэн нэдиэлэтээ5и субэ мунньахха управление начальнигын политическай чааска солбуйааччытыттан сирэй-харах анньыллыбыта:
• Здесь в нашем управлении имеются специалисты политически не очень подкованные ,которые считают , что в нашем городе орудует организованная группа карманников.Этого не может быть по очень простой причине в нашем обществе уже давно искронены все причины возникновения таких сообществ.Обидно это от того, что это высказывается в то время, когда ,мы строим в нашем государстве «Коммунизм» и перед праздником Великой Октябрьской революции…

Онон эдэр улэьити илиитин –ата5ын хам баайан кэбиспиттэрэ.Ол гынан баран Сергей онтон санаатын туьэрбэтэ5э .Киирбит сайабылыанньалары бэйэтин кыа5ынан сэлиэстийэлии сылдьыбыта уонна бэйэтин рапорыгар онорбут тумугэ сэптээ5эр эрэлэ эссэ кууьурбутэСайабылыанньа суруйааччылартан. быьа саба быра5ан уон киьиттэн иккитэ эрэ дьиннээхтик бу миигиттэн харчыбын уордулар диэн суруйара онтон атыттара хайдах?Ханна? сутэрбиттэрин бэйэлэрэ да билбэттэрэ. Ол барыта силиэстийэ хаамыытын бытаардара. Ол гынан баран уопсай хартыына5а угус киьи биир эдэр ,кыраьыабай саха кыыьа баарын суруйара уонна суруннээн биир кыыьы ойуулаан кэпсииллэрэ. Олор тумуктэринэн Сергей бу кыыс мэссуэнун бу дьон кэмэлэрунэн онорбута.Ол кэнниттэн силиэстийэтин : - Эн аттыгар маннык мэссуэннээх кыыс баар этэ дуу?- диэн боппуруостан са5алыыр буолбута.Бу тугэннэ Томскайдаа5ы милииссийэ училищетыгар уэрэппит преподавателя :

• Карманные кражи являются делом рук целой команды, известной как «свист толпы», у каждого члена которой есть определенное задание. «Бычок» выбирает жертву, «стойло» ее отвлекает, в то время как «тень» затуманивает процесс самого воровства, называемого «провал», который исполняется непосредственно «инструментом» или «механиком».Вскоре после провала добычу передают бегуну или «герцогу». Таким образом, если даже «механика» поймают, денег у него не обнаружат. К слову, «пушка» является самостоятельным вором, обладающим такой наглостью и таким изяществом, что позволяет ему работать в одиночку- дии турара , киниэхэ хара5ар кэстэн кэлэрэ.

Онон бу кыыс Сергей толкуйугар «стойло» оруолун толороро.

Эскэтун бу маннык бэлэх тэриллибит уонна ол бэлэ5у «эйдээх» - «бычок» киьи такыйар буолла5ына кинилэри илиилэриттэн харбааьын кыаллыбатын кэриэтэ.Ити бэлэхтэн уксун «бегуногы» эрэ тутуохха сэп,эскэтун кини ханнык эрэ эйдэбулунэн салайтаран илиитигэр харчытын илдьэ сылдьар буолла5ына ону да уксун тэттэру босхолуургар тиийэ5ин. Кинилэр уксугэр саастарын ситэ илик о5олор эбэтэр балыыьаттан ыспыраапкалаах ыарыьах эбэтэр инбэлиит дьон буолаллара инньэ гынан сокуон иннигэр эппиэттээбэттэрэ.Онтон бэлэххэ «пушка» эбэтэр «механик» саамай эппиэттээх улэ5э сылдьар бэлэх чилиэнэ буоларынан куустээх харыстабылга сылдьара.Онон кини кэнниттэн «кулугэ»- «тень»батыьа сылдьыахтаах уонна кутталлаах тугэн уэскээтэ5инэ «механигы» харыстыырга бэйэтин эттуттэн туох кыалларын барытын оноруохтаах.Олох ыксал тугэннэ киьи да тыыныгар туруохтаах.
Сергей тэьэ да5аны кинини салалтата эйдээбэтэ5ун иьин ,бэйэтигэр онорбут тумугуттэн аккаастаммата5а,онон суобаьа ирдииринэн иккис рапорын суруйарга кусэллибитэ.Куорат олохтоохторуттан сайабылыанньалар тохтообокко киирэ тураллара.Бары бэйэ-бэйэлэриттэн тус-туьунан курдук буолбуттарын иьин ис хоьооно биир ,харчылара суппутун туьунан этэ. Онно баар чахчылары барытын ыйан туран куоратка тэрэьиннэх уоруйахтар бэлэхтэрэ уэскээтэ. Ону билигин уодьугуннаабатахха,силиьэ-мутуга сириэдийэн тахсыан сэп уонна кини бэйэтэ буолбут тугэннэр кэннилэриттэн сайабылыанньа киирдэ5инэ эрэ эккирэтэьэрин сыыьанан аа5арын ыйбыта. Онон тумугэр уоруйахтары кытта эрдэттэн былааннаахтык уонна тэрэьиннээхтик охсуьар инниттэн управление иьигэр тэрэьиннэх уоруйахтар бэлэхтэрун кытта охсуьарга отдел тэриллэрин туруорсубута.Кини бу рапора ууга тааьы бырахпыт курдук суппутэ.Туох да дьаьал ылыллыбата5а .Кинини ким да5аны сирэйгэ- харахха да анньыбата5а ,рапорт суруллубата5ын курдук тугэн уэскээбитэ. Биричиинэтэ боростуой этэ, рапорт кэруллэр кэмигэр кыьын кэлэн эмискэ сайабылыанньалар киириилэрин ахсаана аччаабыта.

Управление начальнига эр сылларга оперативнай улэ5э улэлээбит киьи быьыытынан милииссийэ лейтенана Афанасьев Сергей бэйэтин рапорыгар сэптээх боппуруоьу туруорсарын кэрэ олороро.Ол гынан баран бу кэмнэ Советскай Союзка Коммунистическай партия баьылаан олорор кэмин саамай оройо этэ. Куустээх органнарга партия этиитэ ,дойдуга дьон-сэргэ тот ,урдук таьымнаах олоххо,сайдыылаах социализмы тутта, салгыы коммунизмы тутабыт ол тугэннэ тэрээьиннээх нэьилиэнньэ5э кутталлаах бэрээдэги кэьээччилэр бэлэхтэрэ тэрдуттэн суох буолла,биирдиилээн кэстуулэр хааллылар диэн этэ.Ол иьин холобура ,бу Дьокуускай куоратка тэрээьиннээх хармаанньыттар бэлэхтэрэ баар ,кинилэри утары охсуьарга управление иьинэн хас да улэьиттээх отделы тэрийин диэн туруоруста5ына, ол тугэн бэйэ тэбэтун быстыныы этэ.
Ол иьин Сергей рапоора управление начальнигын докумуоннарыгар тиьиллибитэ,туох да быьаарыныы ылыллыбата5а.
Бу кэмнэ айыл5а хамсааьынын сокуонунан кыьын кэлэн ,сир-халлаан тымныйан дьон-сэргэ истээх танастарын кэтэн Тимирдээххэ уруккутун курдук чэпчэкитик кэстуумтэн,буруукэттэн харчыны хостуур кыаллыбат ,ыарахаттардаах буолан барбыта. Биир эмэтэ киситтэн сонун тас сиэбигэр харчытын уктубут буолла5ына ону кэтээн кэрэ сылдьан сойботон ылаллара. Итинэн сибээстээн урукку курдук дохуот киириитэ мэлтээбутэ.Ол иьин кырдьа5ас уоруйах такыйыытына Тимирдээх бэйэлэрин улэлэрин хайысхатын уларытарга кусэллибиттэрэ. Ол курдук кыьынны кэмнэ улэлиир миэстэлэрин уларытан тас танастарын устан сынньанар,командировкалаах дьон быстах кэмнэ олохторун оностор сирдэринэн гостиница5а,театрга,рестораннарга кэьэрбуттэрэ.

Ол курдук Тимирдээх куорат киин «Лена» гостиницатыгар суруннээн улэлииллэрэ.Манна «татаар Бааската» гостиница дьаьалтатын кытта биир эйгэ-санаа5а кэлэн бииргэ куомуннаспыттара.Гостиница дьаьалтатыгар сэп буолар манньа уптэрэ илиилэригэр бэриллэрэ.Онон Ким?,Хаьан? Хас хонукка командировка5а кэлэн ааьарын эрдэттэн биллэрэ олороллоро. Онон эрдэттэн ханнык таьымнаах ,хантан , туох боппуруоьунан кэлэрэ-барара учуотка ылыллан эрдэттэн бэлэмнэнии улэтэ ыытыллара. Билигин куьунну кэмнэ, хоту оройуоннартан суруннээн Эймэкээнтэн,Усть-Майаттан кэмус сууйааччылар-старателлэр «грачи» дэнэр дьоннор тэттэру сылаас дойдуларыгар тэннэр кэмнэрэ этэ. Бу дьонтон сорохторо «фортуна»- дьол хара5ын тумугэр кэмустээх сиргэ тубэьэн ону сууйан государство5а туттаран утумэн харчылаах,быыьыгар туора дьон хара5ыттан кистээн ырааьынан кэмуьу илдьэ сылдьаллара. Хамсаныылара да оннук этэ.дьиикэй айыл5аттан арахсан , куоратка-цивилизация5а уктэммиччэ куускэ уэрэн-кэтэн, кэннэру киьи уэруутун тас эттунэн куулэйдииллэрэ.Онон бу дьону «ыраастыыр» Тимирдээх эттулэриттэн чэпчэки буолара.Уксун «даама Мааса» бу дьон хайдах хамсана сылдьалларын маныы-кэтэьэ сылдьан балаьыанньаттан кэрэн Тимиргэ дьаьал биэрэрэ.Оччотугар Тимир ол дьон нуэмэрдэригэр киирэн хосторун иьин чинчийэрэ.

Булумньу да арааьынай буолара. Уксугэр харчынан,таьыма да араас,ардыгар биирдэ эмэтэ «кирдээх» кэмуьу булаллара.Онтукалара дьиннээх кэмускэ майгыннаабат ,харатыныдьуьуннээх, бытарыйбыт таас чох кыырпахтарын курдук буолара. Ол кэмустэрин бэйэлэрэ тикпит мэьээкчуктэригэр илдьэ сылдьаллара. Ол оннук кэмуьу буллахтарына «татаар Бааската» ордук уэрэрэ.То5о диэтэххэ ол кэмустэриттэн киирбит уп бэйэлэрин дохуоттарыгар киирэрэ. Ол кэмнэ итинник «кирдээх» кэмуьунэн дьарыктанар кыахтаах киьи Саха сиригэр суо5а.Кэмустэн харчы онорон таьаарар кыаллыбат этэ. Куорат олохтоо5о а5ыйа5ын быьыытынан хас биирдии кэмуьу харчыга эргитии кэпсэтиитэ,куустээх тэрилтэлэргэ иьиллэ турара.Бэрт тургэнник эйиигин булаллара уонна ыстатыйата «улахан».экономическай хайысхалаах буолан «кулук» эруттэр бу кэмнэ итинник дьаллыгынан дьарыктаммат буола сатыыллара.
Кинилэргэ тэннээтэххэ «татаар Бааската» олохтоох сахалары кытта бииргэ буккуьа сылдьар киьи,наада диэтэ5инэ сахалыы кимтэн да итэ5эьэ суох кэпсэтиэн сэп уонна бэрт угус сыл улуустары кэрийэ сылдьан хаарты оонньуутун дьаллык оностон, олохтоохтор ортолоругар атаьа-до5оро элбэх.Кинилэри кытта туох кыьал5алаахтарынан эн-мин дэьэ, мэнэйдэьэ олорор.Энин араас таьымнаах.араас кыьал5а суобас быьыытынан кэпсэтиллэн илии тутуьуллан быьаарыллара.Онтукатын биирдэ да кэьэ илик буолан олохтоохторго дьиннээх убаастабылынан туьанар.
Саха сатаабата5а суох. Кэмустэн тугу ба5арар,араас дьахтар киэргэлин барытын онорор. Ол иьин «татаар Бааската» булбут кэмуьун туох да эрэйэ суох олохтоохтору кытта мэнэйдэьэн иьэрэ.

Билигин бу кэмнэ «Лена» гостиница рестораныгар уэруу-кэтуу,чалбарыйыы,даххаьайыы куэстуу оргуйара. Энин араас быьыылаах, таьымнаах тус туьунан интириэстээх,иитиилээх дьон биир сиргэ мунньустан иллэн кэмнэригэр сынньанар уэрэр-кэтэр сирдэрэ. Олор ортолоругар «адьыр5а» -«хищниктар» дэнэр дьон сокуоннарынан быйыл салайтаран кэмус сууйан балачча уптэммит , хара буордаах,таас чохтоох дойдутун ,куннээх Украина диэки хайысхатын тутан иьэр Запорожье куоратка тэрээбут урукку Дон казактарын сыдьаана Назаренко Михаил куннуу-хаанныы олороро.
Кини былырыын дойдутугар туптэлээх улэтэ суох сырытта5ына билэр киьитэ ханнык эрэ сир тугэ5эр баар, тымныытынан биллибит Саха сириттэн кэмус сууйуутугар сылдьан байан-тайан кэлбитэ.Оло5ун таьымын биир сыл иьигэр уларыппыта.Ол курдук бэрт кылгас кэм иьигэр сана квартира,даача,массыына атыыласпыта уонна чааьынай бизнес арыммыта. Ол киьи кэпсээнэ элбэх уонна киэн этэ.Урукку кини эйдэбулугэр: - Ол энэр барыта дьиикэй кыыл эьэ,бэрэ дойдута, дьоно-сэргэтэ туу танастаах ,табанан суурдэ сылдьар дьиикэй дьон курдук эйдэбуллээ5э.
    Онтон кини ол киьи кэпсиириттэн эйдээбутунэн ол дойду сайына бу энэртэн эссэ итии –сылаас уонна кэмус хостооьунун бутуннуутун бэйэбит биир дойдулаахтарбыт хохоллар тутан олороллор. Ол сиргэ олохтоохтор кэмус сууйуутугар кыттыспаттар ,айыыргыыллар онон улэьит илиитэ тиийбэтинэн дуогабардаьан киьи ханнык ба5арар улэни булуон сэп диэн эйдэбулу биэрбитэ.
Онтон сиэттэрэн быйыл саас Саха сиригэр кэмус хостооьунугар дьону улэ5э кэпсэппиттэригэр биир бастакынан кэпсэтэн артыалга улахан куустээх тракторга тракториьынан дуогабардаьан Дьокуускай нэнуэ Эймэкээн диэн сир тугэ5эр биирдэ тиийэн хаалбыта.Оройуон киинэ Усть-Нера бэьуэлэгэр ханнык эрэ ресторан дуома баарыгар уэрэ-кэтэ сылдьан «Золотой зуб» диэн ааттаах эр бэрдин кытта билсибитэ.Киьитэ бу энэр хаьыс да сылын улэлии ,олохтоох балаьыанньаны муннунан тыыран билэ сылддьар эр –бэрдэ, букатын атын эйдэбуллээх киьиэхэ тубэспитэ.

    Эн тоҕо государство туьугар, артыалга улэлиэхтээххиний? Онно эйиигин хамначчыт эрэ оностоллор. Тууннэри-кунустэри тугу да умнан туран куускэ улэлиэн, онтон хамнаьын кып-кыра буолуо- дии-дии тойон уонна ыйар тарбаҕынан бэрт чараас харчы холуодатын сутуруктуу туппут илиитигэр кэрдэрэ-кэрдэрэ ыйыталаьара.
-. Онтон, биьиги кэмуьу бэйэбит сууйабыт булбуппут барыта бэйэбит киэнэ. Манна сууйбут кэмускун гос. закупкаҕа туталлар. Онтон сыанатыгар сэпсэспэтэххунэ кыанар буоллаххына государствоттан кистээн кэмуьунэн илдьэ баран дойдугар атыылаа. Дьэ, ол эйэн дьыалан!. Дьэ. оччоҕо сэрэн эйиигин государство, даҕаны уонна «кулук» эруттэр даҕаны эккирэтиьиэхтэрэ. Дьол тосхойдоҕуна, уэьээттэн танара мичик гыннаҕына утумэннээх харчыны элэруэн, аҕыйах ый иьинэн тото байыан. Манна. эн харчы элэрэ кэлбэтэҕин дуо?Миигин кытта барыс. Артыал суотугар бу дойдуну босхо упкэ кинилэр суоттарыгар буллун. Кинилэргэ махтал тылын эт уонна курээн хаал. Ким да эйиигин ирдии барыа суоҕа. Мин манна старателлэр бэлэхтэрун хомуйа сылдьабын ,онно киир. Булбут кэмуспут барыта бэйэбит киэнэ. Эн дьолгор мин тубэстим ,эн олоҕун суолугар! Ол сылдьан биирдэ эйун сутэриэр дылы арыгылаан баран:- Мин былырыын кэмустээх уруйэҕэ тайаммытым. Сезон бутуутэ буолан. тымныыга былдьаппытым. .Уруйэм мууьунан буруллэн хаалбыта. Аҕыйах тылынан эттэххэ , бутэьик нэдиэлэбэр, сайыны быьа сууйбут кэмуспун сууйбутум. Онон быйыл оннук саҕалаатахпытына аны куьун сыта байабыт. Ол кэнниттэн бу дойдуга бэйэлэрэ сырыттыннар. Биьиги олохпутугар сэп буолар харчыны элэруэхпут. Эн оннук таьымнаах убу хантан кэлин булуоххунуй? –диэн бэрт кистэлэнинэн ,тарбаҕын уоьугар тута-тута кэпсээбитэ.

Мишка дойдутугар дьон кэпсээниттэн маннык мэнээк урдьус сылдьар эр бэртэрин кытта хищник» быьыытынан кэмус хостуу барыахха диэтэхтэринэ олох кыттыьыма. маннайгы сылгар дьону-сэргэнисири-уоту бил. Ол эрэ кэнниттэн биирдэ ону-маны толкуйдаар –диэн такыйбыттара. Ол гынан баран инсэтэ батарбатаҕа. Кини бу кэлин 4-ҕ сыл туптээн биир сиргэ улэлээбэккэ онон-манан быстах улэлэргэ улэлээн айаҕын ииттэн кэллэ. Ол кэмнээҕи оҕолор курдук оҕо сааьа ааспыта. Ол гынан баран аармыйа кэнниттэн дойдутугар кэлэн баран уулусса охсуьуутугар «хулиганство» диэн ыстатыйаҕа тубэьэн икки сылга кыьалан улэҕэ баран кэлбитэ. Ол кэнниттэн куорат аттыгар чугас дэриэбинэҕэ чин хаьаайыстыбаны тутан олорор дьонугар тиийбэккэ куоратка хаалан хаалбыта. Бииргэ тэрээбуттэр элбэхтэр. Бэйэтин санаатыгар туох да идэтэ суох айах адаҕата буолуон баҕарбатаҕа. бэйэтэ бэдэн-садан, кыанар, кыраьыабай кэруннээх уол син ону-маны булан сылдьыам дии санаммыта. Олох диэн олох бэйэтэ туспа сокуоннардаах. Айаҕын ииттинэригэр син ону-маны улэлээн булунара. Ол гынан баран, улаханнык энуйбэтэҕэ. Бэйэтэ дьиэтэ-уота суоҕа, квартира наймылаан олороро. оннук киьиэхэ ханнык кыыс кэргэн тахсыай? Быстах кэрсуу кыргыттары кытта «кыыбаҕатын» эрэ таьаарарга олорбута.
Ол иьин олоҕун сунньун биир тугэнинэн тосту тутаары угус толкуйа суох бу киьи этиитигэр сэбулэспитэ уонна быстах санаатыгар дойдутугар тиийэн Мишка уол хайдах байан кэлбитин туьунан ордугургаан кэпсииллэрин тэбэтугэр ойуулаан кэрэ-кэрэ онтугуттан астынара.

Хомунуу бэрт тургэн буолбута. .кинилэр тас эттунэн эмиэ биир эдэр уолу бэйэлэригэр сыьыарбыттара. »Золотой зуб» бу бэлэххэ биригэдьиир аатыран тэрээьин улэтин ,уптээьинин бэйэтигэр ылбыта , ол оннугар бутэьик аахсыыга булбут кэмустэрин уон гыммыт биирин киниэхэ биэриэхтээхтэрэ. Ону мэккуьэ барбатахтара , ону-маны билэр киьилэрэ кини эрэ этэ. Киьилэрэ икки-ус хонук иьигэр бары боппуруостары быьаарсан. ханнык эрэ вертолетчигы кытта кэпсэтэн, биир тугэннэ тайҕа ортотугар ,хайалар быыстарыгар ,ханнык эрэ хайа урэҕин кытыытыгар биирдэ баар буола туспуттэрэ. Бу туспут сирдэриттэн бу урэххэ туьэр уруйэни батыьан балачча уэьээ хаампыттара. ,олохтоох сирдэрин булбуттара. Киьилэрин тыла кураанах буолбатах этэ, хара маннайгы илиинэн сууйууга кэмус кыырпахтара кылапачыйаннар барыларын санаатын эрэ кэтэхпутэ. Бары ол уруйэ устун арахсан тус туьунан сууйан барбыттара. Биирдэ эмэтэ «Золотой зуб» кэрийтэлээн элуутун ылан барара. Улэ куэстуу оргуйара. Ол курдук кэмус атахтарын анныгар куьунну отон курдук тэьэ да ыьылла сыппатар, кураанах кэмуьэ суох тэннубэттэрэ чуолкай буолбута. Мишка тэьэ даҕаны кыра оҕо эрдэҕиттэн дьоно хаьаайыстыбалаах буолан «хара» улэҕэ эриллибитин иьин бу улэттэн улаханнык илистибитэ ,аҕыйах хонук иьигэр быстар анара хаалбыта. Ону кытта бу дойду айылҕата, тулалыыр эйгэтэ-хайата, уэнэ-кэйуурэ уонна сиэмэх кыыллара тулалыы сылдьара санаатын хам баттыыра. Сиэмэх кыыллартан харыстанан. киьитин субэтинэн бэлэх мастар уунэн турар сирдэригэр сиртэн уэьээ лаабыс оностон. онтукатыгар оттон. мастан отуу туттан онно утуйара. Ордук халлаанна былыт курдук уста сылдьар кумаардартан улаханнык саллыбыта. Маннай утаа сирэйэ=хараҕа бутуннуу даллаччы иьэн, киьи аатыттан ааьан иьэн кэлин этэ-хаана уэрэннэ быьыылаах улаханнык кыьаллыбат буолан хаалла. Кыьалҕаттан бытыгын хорумматка сылдьыбыта онтуката сирэйэ бутуннуу хара бытык буолан ,ол харамайдартан биллэрдик сирэйин кэмускээтэ. Куьун диэки хаьыннар туьэннэр ол уэннэртэн босхоломмуттара. Ол оннугар астара бутэн ,анардас сылбахай ууга уонна тайах этигэр кэспуттэрэ. .Эбии уссэнэргэ «уэтурбэлээн» уонна бытархай оскуоматтан куручуэк оностон балыктаан астарыгар эбилик оностуммуттара.

Кун кэнниттэн кун кэлиитэ биир уруьуйдаммыт хартыына курдук буолан барбыта. Барыта биир кэлим, уудукчу бэйэ-бэйэлэрин утуктуспут куннэр бииртэн биир солбуьаллара. Сарсыардаттан киэьээннэ дылы хара улэ, кэмус сууйуута онтон атын дьаллык суоҕа. Бэйэ бэйэлэрин кытта олох кэрсубэткэ улэлээбиттэрэ. Биирдэ эмэтэ «Золотой зуб» кэмиттэн кэмигэр ас быраҕан ,он-маны кэпсээн ааьара. . Дьыл. халлаан хаамыыта тургэн. Бэрт сотору. кылгас кэм иьигэр сир-дойду тонон хаарынан сабыллан барбыта. Уруйэлэрэ мууьунан буруллубутэ. Онтон кинилэр инсэлэриттэн кэмус хостуур аатыгар сылдьыбыттара. Ол сылдьан дьылга былдьаппыттара. Бу кэмнэ кини олоҕор кэннэру киьиэхэ уэйбэтэх, тэбэтугэр киллэрбэт дьиикэй тугэннэрэ буолуталаабыттара. Ол тугэннэрин билигин куьаҕан туул курдук саныыр. Онтукатын бу билигин бу ресторанна олорон умна сатыы, арыгыга умса туьэ сылдьар. Инньэ гымматаҕына ,ол хартыына хараҕар уруьуйданнан кэлэ турар. Кэлин халлаан куускэ тымныйбытыгар бары биир сиргэ чэмэхтэспуттэрэ. Хойгуо сири тобулу туспэт буолуор дылы сылдьыбыттара. .Биир сарсыарда эмискэччи хараҕын аспыта, »Золотой зубтара» саанан тирээн турара. .Оьох уотун сырдыга бу киьи сирэйигэр энин араастык оонньуу турара, туу сирэй быыьынан ,ханнык эрэ адьырҕа кыыл аьыытын курдук кыьыл кэмус тиистэр килбэннииллэрэ. ,хараҕын олоҕо тимирэн хаалбыт таас сирэйтэн уоттаах харахтар тобулу кэрэн тураллара суостаах-суодаллаах хартыынаны ойуулаан кэрдэрэрэ. Кутталыттан сурэҕэ айаҕынан тахса сыспыта. Эмискэччи саа тыаьа хабылла туспутэ да, уьус киьилэрэ хаанынан хардырҕаан киирэн барбыта. Михаил кутталыттан тэбэтун кэмускэнэрдии туттаат балаакка биир муннугар туспутун, киьитэ саҕатыттан ылан балаакка ортотугар соьон аҕалан бырахпыта. Илиитигэр саха быьаҕын туттаран кэбиспитэ.
-Разделяй!-диэн киьитин саната хантан эрэ ыраахтан иьиллибитэ. Онтон аннараатын туул-бит курдук эйдуур. Киьитин саатын аннынан сылдьан ,ханнык эрэ кыылы астыыр курдук, киьитин астаан кэбиспитэ.
= Отсюда, до первого поселка отсюда где-то четыреста километров, за десять дней дойдем. Без еды умрем. А так у тебя золота, еще больше будет. Его долю разделим пополам! -диэн туох да буолбатаҕын курдук киьитэ санаатын атастаспыта.
Кинилэри «хищниктэр»- «адьырҕа кыыллар» диэн тоҕо ааттыылларын этинэн-хаанынан билбитэ.

Аргыьа санаатын атастаспытын кэннэ ,кини бу « хара дьайын» эрдэттэн толкуйдаабытын уонна кини бэйэтэ бу киьиэхэ сугэьэрдьит наада буоларынан тыыннаах хаалбытын билбитэ.

• Миша , не бойся ! Не трясись! Не убью, я тебя. В таких условиях только вдвоем можно остаться живых. Ночью будем спать вместе ,закроемся палаткой и друг друга согреем. И Вы меня не убьете. Куда пойдешь один, не зная дорогу. .На носу настоящая зима. Сейчас пойдут крепкие морозы. Нам до этого ,до людей надо дойти. Вокруг снег. Мы не местные и не кадровые охотники ,как они лося не завалим, поэтому так надо было поступить. .Благодари бога ,фортуна на твоей стороне было. Просто ,вы оказались сильнее и крепче его. А так если бог на нашей стороне, дойдем до людей. Вот это золото нас согреет –диэн баран кэмустэрин, чаанньыгын, испиискэтин бэйэтэ, онтон атынын барытын киниэхэ суктэрбитэ.
  Ол курдук Миша ус-туэрт кун сылбах уунан сылдьан баран кэлин тиьэҕэр тиийэн аьыырга куьэллибитэ. Бу тухары бэйэтин аьына, кырыы сылдьыбыта. Бу инсэтиттэн, эдэр сааьыгар ханнык эрэ абааьы ункуулээбит тыйыс тымныы айылҕалаах сир тугэҕэр кэлэн тыына быстан эрэриттэн улаханнык дууьата айманара. Киьитэ эппитин курдук, хас да тугэннэ кыыла киирэн аргыьын «дьууктаан» кэбиьиэн баҕарбыта да илиитэ барбатаҕа. Соҕотоҕун ханна барыай? Маннык тыйыс тымныы сиргэ тыыннаах хааларга ким да уэрэппэтэҕэ.
  Олох эстэр уьукка тиийбит дьон булчут уутээнин булан сылаас дьиэҕэ хонон, дьиэтээҕи аьынан уссэнэн бэттэх кэлбиттэрэ. Олох билбэт олохтоох булчуттарыгар махтана санаабыттара.
  Бу тугэнтэн ыла киьитэ туттара-хаптара уларыйбыта, саанан тирии сылдьар буолбута. Дойду сиргэ чугаьаан эрэллэрэ биллибитэ. Ол кэнниттэн ,хас да хонук устата уьун унньуктаах айан буолбута. Уруйэлэрэ урэххэ холбоьор сиригэр кэлбиттэригэр, эмискэччи саа тыаьа маьы маска охсор курдук харса суох таьыргыы туспутэ. Миша инники иьэр аргыьа элэн эрэр хаьыытын таьаараат умса баран эрэрин кэрбутэ. Бэйэтин ким эрэ кэхсугэ сугэнэн охсубутун курдук, куустээх охсуу умсары дайбаан туьэрбитэ. Кутталыттан саната суох, хамсаабакка сыппыта. Хараҕын кырыытынан кэрдэҕунэ чугас турар мас кэнниттэн, эмиэ бэйэлэрин курдук танаьа-саба бараммыт. сирэйэ-хараҕа туунэн буруллубут киьи кинилэри саатынан туьаайбытынан бэрткэ сэрэнэн бу тиийэн кэлэн, саатын уоьун кини тэбэтугэр тирээбитэ.
  Эмискэ саа тыаьа эрэ хабылла туспутэ. Мишка тэбэтугэр «эллум» диэн сана кулум гынан эрдэҕинэ ,киьитэ кини урдугэр кэлэн охтубута. Иниир ситиитин таттаран эрэ мэхсээт, налыс гына туспутэ.

Мишка бу тугэннэ бэйэтэ тугу гыныахтааҕын билбэккэ сыппыта. Балачча бириэмэ устата кэтэьэн баран, ким да кэлбэтэҕин иьин, киьитин бэйэтин урдуттэн туора анньаат аргыый тэбэтун эндэтэн тула эттун кэруммутэ, икки элук ардыгар сытар курдуга Хаар урдэ бутуннуутэ хаан ,аттыгар сытар киьитэ сирэйинэн хаарга умса туьэн баран хамсаабакка сытара. Аргыьа эмиэ хамсаабат этэ, ол гынан баран кини эндэйбутун кэрэн буолуо Мишканы тарбаҕын бэрт нэьиилэ хамсатан бэйэтигэр ынырбыта.
Мишка кутталыттан унуохтара халыр босхо бараннар киьитигэр сыыллан тиийбитэ. Аргыьа хаанынан хардыргыы сытара, туэьун туора туспут саатын бэйэтин урдуттэн туора анньар да сэниэтэ суох буолбут. Миша чугаьаабытын билэн бэрт нэьиилэ сэниэтэ суох баҕайытык сана таьаарбыта:

• Я его знаю, это «Николя-неудачник» я ему весной сболтнул , что нашел ручей с золотом. Поэтому он знал, что мы будем с золотом и ждал нас. Это конец. До сих пор фортуна была на моей стороне, но не думал я, что она повернется мне задом нынче. ,когда я помыл столько золота, когда я мог бы жить оставщиеся свои годы по человечески. Не получилось, наверно много грехов. на моей душе.

-Поклянись ! Что отдашь деньги вырученные от моей доли , моей матери. Живет она в «Красном яре», это пригород г. Ялты, там ее все знают, только ей обо мне ничего не расскажи. А нас здесь сожги, чтоб нас звери не съели.
Ол кэнниттэн уьаабатаҕа ,хараҕыттан тахсыбыт таммахтар, кини дьалҕааннаахтык олорбут олоҕун бутэьик бэлиэтэ буолан халлаан тымныытыттан иэдэстэригэр муус кыырпаҕа буолан ыйанан хаалбыттара

Бу тугэннэ таьаҕасчыт буолбута. кини дьоло буолан тахсыбыта. Синийэн бэйэтин кэруммутэ. Ханан да туох да бааьа суох. Буульда сугэ сылдьыбыт таьаҕаьын туораан баран, куул кэхсубун аалбатын диэн чараас хаптаьын тирэх мас оностуммутугар иннэн хаалбыт.
Аргыьа эппитин курдук, айыырҕаан улахан кутаа уот оттон баран дьонун онно аҕалан кэккэлэччи уурталаан кэбиспитэ.
Ити кэнниттэн улахан эрэйэ, мэьэйэ суох артыал дьонугар тахсан Уус-Ньараны булбута. Ким даҕаны. киниэхэ кыьаллыбатаҕа, дьонун ханна бардылар диэн ыйыппатаҕа уонна кини кимниин кэмус сууйа барбытын биир эмэтэ киьи эйдуурэ дуу? суоҕа дуу?
Гос. заготовкаҕа сууйбут кэмуьун туттаран утумэн уптэммитин билбитэ онтукатын ыраас харчынан биэрбэккэ сберкнижка6а уган кэбиспиттэрэ. Онон куттала суоҕа. Бэйэтигэр биир кыра оҕо сутуругар тэннээх, быьыытынан оҕус тэбэтугэр майгынныыр самородогы уонна биир махорка табаах тардааччыларын саппыйатын саҕа мэьээччуккэ киьи илиитигэр биллэр кэмустэртэн хаалаан хаалларбыта.
Онтон кини билигин аан маннай цивилизация кыырпаҕа баар Дьокуускай куоратка кэтэн кэлээт бу ресторанн акиирэн олорор. Билигин киьилии санардыы аьаан арыый бэттэх кэллэ. Уус-ньараҕа кэллэ кэлээт, сирэйин туутун ,баттаҕын. бытыгын кырынан баран, бэйэтин сиэркилэҕэ кэрэн баран билбэтэҕэ, Тэбэтэ - сирэйэ киьи тэбэтун унуоҕун курдук буолбут, хараҕа ханна эрэ олоҕун ту6эҕэр туьэн хаалбыт. Дьэ билигин эттэнэн-сииннэнэн уруккутун курдук сэбэрэлэннэ. Ол оннугар эйэ-санаата оннун була илик. Туунун сугун утуйбат буолла, кунуьун хараҕын сабынна да «Золотой зуб» саанан тирээн турара, киьини суэьу курдук астыы сылдьара, ардьайбыт тиистээх дьон уот урдугэр сыталлара уонна онтон да атын тугэннэр «киинэ» курдук ойууланан кэлэллэрэ. Онтукатыттан куотаары арыгыны ыймахтыыр.

Кинини Тимирдээх бу «адьырҕа» сылдьар диэн бэрт тургэнник быьаарбыттара. Бу дьон тутта-хапта ,саната –инэтэ суох бэйэлэригэр сэнэ сылдьаллара, сирэйдэрин-харахтарын олоруута –унуох-тирии буолбута, инсэлээхтик былдьасыьа –тараьа элбэх аьы соҕотоҕун олорон аьыыллара уонна харса суох арыгыны ыймахтыыллара ,кинилэри тулалаан сылдьар туора дьонтон суэргутук кэстэллэрэ. Онуоха эбии ,бу киьи Уус-Ньараттан кэлбитэ, биллибитэ. Онон Мишка хас хамсаныытын барытын ресторан биир муннукка турар остуолуттан «Дама Мааса» болҕомтолоохтук маныы олорбута. Онтон Тимир манна харах баайыытыгар ким да былдьаспат бутэьик тэрдус этээскэ баар тугэх хостору сууйууга ставка анарыгар уборщицалыы сылдьара. Онон кимиэхэ да уорбаламмакка швабралаах, биэдэрэлээх уонна тирээпкэтин тутта да гостиница бары этээстэринэн холкутук сылдьара. Бэрт сотору кэминэн, «Дама Мааса» бу киьи ресторанна олохтоохтук кэлбитин, этэр-наар бу сиртэн арахсар санаата суоҕун быьаарбыта. Ол иьин «Работаем, есть клиент» диэн кэтэ сылдьар ачыкытын остуолга ууран Тимиргэ бэлиэ биэрбитэ.

Бачча саҕалаан баран саатар маннайгы тумуьэҕин тумуктээтэхпитинэ сатанар. Маннайгы анарын балтын кытта кэрсэрунэн бутэриэхпит. Онтон иккис анарын эьиги ааҕааччылар туруорустаххытына салҕыахпыт.

Ону кэтэх кэрудуэр аанын быыьынан кэрээт Тимир уборщицалар сынньанар хосторуттан арахсан «Дама Маасаны» кэпсэтиилэх сиригэр кууппутэ. Эр-этэр буолбатаҕа «Дама Мааса» тиийэн кэлээт угус саната суох Миша гостиницаҕа туспут нуэмэрин кумааҕыҕа суруйбутун Тимиргэ туттараат «дамскай» туалет диэки хаама турбута.
Тимир иьигэр уэрэ санаабыта, хос нуэмэрэ гостиница бутэьик –тэрдус этээьэр баара. Тэьэнэн уэьээ да оччонон олорор киьитэ аҕыйах. Билигин эрус сабыллан гостиницаҕа туьэр киьи суоҕун да кэриэтэ этэ.
Онон Тимир бэрт холкутук тиийэн уулаах биэдэрэ тугэҕэр укта сылдьар отмычкаларын ороот Миша туспут нуэмэрин аанын бэрт тургэнник аьан, хос иьигэр киирбитэ. Хос иьэ бэрээдэҕэ суоҕа. хомуллубатах орон, остуол урдэ ас тобоҕо, муостаҕа онон - манан кураанах бытыылкалар тэкунуйэ сыталлар. Муннугар хос иьигэр хамсаабакка турар арыгы чаанын ыар сыта биллибитэ. .Такыйааччыта бу дьон уксэ хаайыыга сытан тахсыбыт дьоннор ,онно бас билэллэрэ оронноро эрэ, ол иьин туох баар бэйэлэрин малларын онно кистииллэр ,онон эн нуэмэргэ киирдэххинэ аан маннай ороннорун сирийэн кэрэр буол диэн такыйбытынан Тимир угус толкуйа суох утуйар тимир оронно тиийэн. ону чууччэйэн барбыта. Утуйар танастары суорҕаны ,тэллэҕи уонна сыттыгы такыйааччыта уэрэппитинэн тигиллибит сииктэринэн сирийэн кэрбутэ биир да сиринэн кэтуллэн хаттаан тигиллибэтэх этилэр, онон тимир орону бэйэтин уэрэтэн барбыта. Орон кэлин атаҕын уэьээни туорай тимирин туура тардыбыта, биир кэндэйугэр мэьээччуктээх кэмус угулла сылдьарын булбута. Ол кэнниттэн хос иьин барытын кэрийэн кэрбутэ да тугу да эбиммэтэҕэ. Ол кэнниттэн бэрт холкутук гостиницаттан тахсан атахха биллэрбитэ.

Сарсынны кунугэр Михаил бэрт нэьиилэ оронутан турбута. Аан маннай эйдэнэн кэлиитигэр ,хараҕар икки элук кутаа уот урдугэр иниир-ситиилэрэ тардан эриллэ-мускулла сыталлара , энин араастык мэхсэн ылаллара хараҕар кэстэн кэлбитэ. Эмиэ бэйэтин кэмускэ сылдьар курдук санаммыта. Бэрт нэьиилэ илиитин хамсатан тарбахтарынан ,бэйэтин кымаахтанан кэрбутэ. Онтон «айаккалаан» уьуктубута. Ол кэнниттэн сылаас суорҕан анныгар сытарын итэҕэйбэккэ балачча эр хараҕын симэн сыппыта. Тэбэтун сыттыгыттан да эндэтэрэ ыарахан курдук буолбут. Тэбэтун иьэ дьап-дьалкыннас. Ыарыы бэҕэ. Ону баара бэҕэьээнни аьа –уэлэ куолайыгар анньан турара. Онтон босхолоноору бэрт тургэнник туран, нэьиилэ байааттаннаан тиийэн туалетка онтукатын суэкээбитэ. Хата эйун-эйдээх абырахха водка анарын хаалларыммыт , ону сап-салыбырас буолбут илиитинэн ылаат кэннэру ууну иьэр курдук биир тыынынан киллиргэтэн, арыый бэттэх кэлэн ону-маны толкуйдуур кыахтаммыта. Бу дойдуттан бэрт тургэнник тэйдэххэ табыллар диэн эйдэбулгэ кэлэн , дойдулаары онтукатын-мантыкатын хомунан барбыта. Бэҕэьээ туох буолбутун тугу да эйдээбэт. Ханнык эрэ дьахталлар кэлэн остуолугар олорбуттарын, олору кытта оонньоьорун эрэ эйдуур.
Ону эйдуурэ наадата да суох. Барыта этэннэ курдук, «Бычья голова» кэмуьун самородогын моонньугар иилинэ, «Золотой зуб» курдук тииьин тас эттунэн кэмус тиистээх протеьын, кулҕааҕар ытарҕатын уонна улахан «печатка» биьилэҕин кэтэ сылдьар. «Матроскай» кур бляхатын кэннигэр таптайбыт кэмуьун пластинката уонна кэтэ сылдьар бачыынкатын тэбэтугэр кып-кыра мэьээччуктэргэ уган аҕалбыт кэмуьэ эмиэ бааллар. Арай оронун атаҕар укпут мэьээччуктээх кэмуьэ суох. Ону кэнэтунэн ,ол дьахталлар хоспор кэлэ сылдьыбыт буоллахтара, онно дуйдаммыт буоллаҕым дии санаабыта. Хайыыр да кыаҕа суоҕа. Куустээх тэрилтэҕэ сайабылыанньа биэрдэҕинэ ,бэйэтин эрийиэхтэрэ турдаҕа. Онон туох да айдаана суох, такси сакаастаан портка киирэн дойдутун диэки кэтэ турбута.

Ити курдук Тимирдээх халлаан тымныйан, дьон истээх танастарын кэппиттэринэн дьонтон маассабайдык уоралларын баҕарбаталлар да аччатарга куьэллибиттэрэ. Улэлиир сирдэрин уонна хайысхатын уларытан ,бу кэмнэ куорат олохтоохторун ортотугар улахан аймалҕаны тардыбакка сылдьыбыттара. Ол тумугэр куорат милииссийэтин управлениетын начальнигын иитэр чааска солбуйааччыта былааьын туьанан эдэр специалиьы Сэргэйи дэлби сорун сордообута.
Улэлиир сиригэр Сергейи кэрустэҕин аайы:- Я же говорил, что у нас в городе нет организованной преступности, это были приезжие –гастролеры. А Вы! Их во время не поймал. Розыскные работы провел на низком уровне –диэн сирэй-харах анньар буолбута.
Хас нэдиэлэтээҕи субэ мунньахха, управление улэтин туьунан Эктээп бырааьынньыгар аналлаах дакылаакка кытта биьиги ортобутугар «политически» ситэ илик дьоннор улэлииллэр диэн холобур оностубуттара. .Улэлиир тэрилтэтиттэн утуруйуу саҕаламмыта. Улэтигэр дьиннээх уэскээбит тугэни, куоратка уоруйахтар тэриллиилээх бэлэхтэрэ уэскээтэ диэн рапорт суруйбутун тэттэру бэйэтигэр эриллэн тэрут даҕаны «мэку» улэьит курдук кэрдэрэн барбыттара.
Ол гынан бу кэмнэргэ атын дьон хараҕар кэстубэтэр, кулҕаахтарыгар иьиллибэтэҕин иьин Тимир уонна Сергей олохторун тосту уларытар тугэннэр буолуталаабыттара.

Бу кэмнэ дойду урдунэн бутуннуутунунэн Улуу Эктээп эрэбэлууссуйэтин, Советскай былаас олохтоммутун 60 убулуэйдээх сылын бэлиэтиир уэруулээх дьаьаллара буола турара. Кыьыл былаах былаас былдьаьыытын, гражданскай уонна Аҕа дойду элбэх хаан тохтуулаах сэриилэрин бэлиэтэ буолан куорат урдунэн барытынан административнай, тэрилтэлэр урдулэригэр барытыгар ыйаммыта. Коммунистическай партия инникигэ ,кэрэ олоххо ынырыылара уонна ону тэруттээбит Ленин, Сталин, этиилэрэ хас биирдии тоҕоостоох сирдэринэн бутуннуутунэн туруоруллубута. Дьоллоох Дьокуускай куорат аалай кыьыл энунэн буруллубутэ. Бу бэлиэ тугэни таьаарыылаахтык кэрсээру Саха сирин дьоно-сэргэтэ бары даҕаны эрэ куурэн улэлээн-хамсаан кэллилэр.
Ону бэлиэтээн Коммунистическай партия Саха сиринээҕи уобаластааҕы комитетын салалтатынан ыытыллар дьаьаллар бииртэн биир солбуллан иьэллэр. Бу бэлиэ куну кэрсэргэ элбэх дьону мунньар сурун дьаьаллар бары ыытыллан , норуоту сэргэхситэр, аралдьытар концердар, спектакльлар дьон олорор сирдэринэн кулууптарга, театрдарга ыытылла тураллар.
Кулук эруттэр эмиэ бу государство гражданиннара буоланнар, дьон –дьон курдук «патриотическай» эйдээх-санаалаахтар. Кинилэр эмиэ куускэ бэлиэтээбиттэрэ. Ону хааччыйарга туьээн убэ «общакка» тохтообокко туьэ туруохтааҕа. Бары даҕаны быьах биитин устун хаама сылдьар дьон буоллахтара. Бугун манна, сарсын «хааьына» дьиэтин иьигэр!
«Татаар Бааската» бэйэтэ тэьэ даҕаны куорат кулук эруттэригэр тыытыллыбат урдук ааттааҕын-суоллааҕын иьин, билигин бу дьон дьаьалларынан салаллан олороро.
«Общакка» харчы киириэхтээх ,бу кулук эруттэргэ суруллубатах сокуоннара.
«Татаар Бааската» бэйэтэ бу дойдуну булаат ,бу сокуон олоххо киириитигэр куускэ улэлэспит киьи. Атыннык эттэххэ «Татаар Бааската» бэйэтин эйгэтигэр «воровкой» олох эйдэбуллэрин илдьэ сылдьар уоруйах быьыытынан сыаналанара. Онтон кинилэр дьарыктанар дьарыктара биир сурун харчыны киллэрэр хайысха буолар. Ол иьин кинини уэьээттэн туьааннаах дьон ыгаллара ,ирдииллэрэ.
Онон сибээстээн Тимирдээх бу куннэргэ тохтобула суох улэлээбиттэрэ. Кинилэр куорат куннээҕи олоҕун бутуннуутун кэрэ-истэ билсиьэ олороллоро. Онтон сибээстээн улэлэрин былаанныыллара. Бугун куораттааҕы «нуучча театрын» дьиэтигэр Саха сирин сурун ааттаах-суоллаах артыыстарын кууьунэн бырааьынньыктааҕы концерт ыытыллыахтаах.

«Татаар бааската» такыйааччылара бу концертка икки билиэти ылан кэлбитэ уонна иитиллээччилэригэр «Дама Маасаҕа » уонна «Тимиргэ» бу ыытыллар уэруулээх тугэннэ тиийэн кыттыьалларыгар сорудахтаабыта. Онон эрдэттэн бэлэмнэнии улэтэ саҕаламмыта. Аан маннай олохтоох миэстэни иьиттэн уэрэтэр инниттэн Тимир сарсыарда, оҕолорго аналлаах «Чипполлино» диэн спектакьлы тиийэн кэрбутэ. Урут биирдэ тэрэппуттэрэ баар эрдэҕинэ Саха театрыгар сылдьан турар, онно холоотоххо Нуучча театра килбэйэн туьэн киэнинэн-куонунан сурдээх дойду эбит. Анардас уота-куэьэ. кэмус кырааската оҕо киьини сурдээҕин сэхтэрбутэ. Ол тумугэр саба быраҕан ким хайдах туох хамсаныахтааҕа быьаарыллыбыта. Тимирдээх такыйааччыларыттан эбии сиэртибэни аралдьытарга «стойло», уоруллубуту илдьэ барар «бегунок» уонна атахха биллэрэргэ «таксист» баара ирдэниллэр диэн туруорсубуттарын ,ону барытын быьаарыахпыт диэн такыйааччылара биирдэ быьа этэн кэбиспитэ. имирдээх концерт буолар кэмин иннинэ, дьон балачча мунньустубутун кэннэ театрга киирэн танастарын туттаран баран дьону уэрэтэ сылдьыбыттара.

Бу театр куорат культурнай олоҕун киинэ буоларынан Саха сирин саамай «муэт» дьонун сылдьар сирдэрэ эбит. Бииртэн биир мааны танастаах тойон кэруннээх эр дьон уонна кинилэри араначчылыы сылдьар кунду туулээҕинэн симэммит хотун дьахталлар хаамсаллар. .Кэм кэрдии чугаьаан кэлбитигэр угус киьи биир кэмнэ кэлэн танас ыйыыр иннигэр дьон бэлэхтэьуутэ таҕыста. Бары тэьэ да «этикеты» тутуьан танастарын туттараары уочаракка турбуттарын иьин утуруйсуу буолла. Соннорун устан илиилэригэр тута сылдьар буоланнар Тимир илиитин тарбахтарынан хайдах хамсанарын кулуктуу сылдьаллар, инньэ гынан улэлииригэр чэпчэки соҕус буолла. «Дама Мааса» дьаьалынан уочаракка барсан иьэн Тимир кылгас кэм иьигэр ус киьиттэн балачча суумманы сиэптэриттэн хостоон ылла. Аны мантан киэьэ кулук эруттэр биир сурун куораты кэрээччулэриттэн «сакаас» киирбитин толоруохтаахтар биир дьахтар мааны туу сонун уоран ылыахтаахтар.

Ол сорудахтарын толороору театрга киирэр дьахталлары барытын кэтии-маныы сырыттылар. Бу кэмнэ олохтоох сахалартан нуучча дьахтара кэргэннээх буоллаххына биирдэ эрэ урдуку былааска тахсан туох эмит дуоьунаска тиксэр эбит буоллахтарына, тулалаан турар дьон силэллэн биэрбиттэригэр кэрбуттэрэ. Биир тойон киэбэ киэптээх ,бэйэтин хамсаныытыттан, тутта-хапта сылдьарыттан уонна туора дьон сыьыаннарыттан кэрдэххэ олох урдук дуоьунастаах орто соҕус унуохтаах нуучча киьитэ, биир хоноччу туттубут, дьону барытын уэьээттэн сэнээбиттии уонна сиилээбиттии хараҕын кырыытынан эргиччи кэрбутунэн театрга киирбит, баьыттан атаҕар дылы кунду туулээххэ сууламмыт саха дьахтарын хонноҕун анныттан тутан кэлбитигэр. . Хас да киьи утары суурэн тиийэн кэрустулэр. Кыьынны тас танастарын уьулан ,танас ыйааччыга туттаран биркаларын аҕала охсон биэрдилэр уонна дьонтон туора тахсан киэн сиргэ ону-маны кэпсэтэ турдулар.
Ол кэмнэ «Дама Мааса» хат кыыс оруолун толорон , ол дьахтар аттытыгар кэлээт , былаачыйатын иьигэр укта сылдьар сыттыгын илиилэринэн икки эттуттэн туттаат, салгына тиийбэтэҕэ буолан ,хараҕын тиэрэ-маары кэрбутунэн, ынчыктаабытынан ол дьахтарга байааттаннан тиийэн тайана тустэ. Тэьэ даҕаны хотун дьахтар буолбутун иьин, дьахтар дьахтара эттэ быьыылаах кыыска кэмэлэспутунэн барда. Кыыьы эйээн чугас турар ыскамыайкаҕа олорто. Кэргэнин дьаьайан дьонунан уу аҕалтарда. Ол кэмнэ тугэнинэн туьанан Тимир дьахтар радикулуттан сон бииркэтин сып гыннаран ылла.

Тимир эмискэччи звонок тыаьаабытыгар ходьос гына тустэ. Эмискэччи оскуолаҕа уэрэнэ сылдьыбытын санаан санаата харааьынна. Унур бииргэ уэрэммит оҕолорун уулуссаҕа кэрсубутэ. Уэруу-кэтуу бэҕэ буолбуттара. Ким сана оҕо, учуутал кэлбитин-барбытын. Кылаастарын салайааччыта уларыйбытын. Ким староста, пионер баьаатай буолбутун? Ким кими кытта билсэн эрэрин. Оскуола солунун барытын тоҕо тардан кэбиспиттэрэ. Онтон кини буоллаҕына билигин «Аппа унуорга» 3 №-дээх оскуолаҕа уэрэнэбин диэбитэ. Оҕолоро оскуолаларын диэки бара турбуттарыгар кэннилэриттэн эр саньыьа кэрэ эрэ хаалбыта. Санаата айманан хараҕын уута тахсан иэдэьинэн суурэн барбыттарын билбэккэ хаалбыта. Аны онно тэннэр кыаҕа суох. Ким кинини иитиэй? Айах адаҕата оностуой?. Кини бэйэтинэн бу суолу талбатаҕа. Кинини дьылҕата сирдээбитэ, дьон ортотугар олох олорорун туьугар. Уэьээттэн Айыылара бу билинни олоҕор бу эрэ суолу ыйаллар. »Дама Мааса» кэлэн тардыалаабытыгар биирдэ эрэ эйун-санаатын хаайбыт туомту баайыыттан эьуллэн бэттэх кэлбитэ. Кыыьын саната бэрт ыраахтан :-Дьон бары оннуларын булан эрэллэр. Эн биьи эмиэ залга киириэххэ- диэбитин бэрт нэьиилэ истибитэ.
Эр-этэр буолбатаҕа иккис звонок тыаьаабытыгар дьон бары миэстэлэрин булан бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэ олордулар. Арай быыс аьыллыбытыгар кэрбуттэрэ. Били тойон кэруннээх киьибит микрофон тутан турар эбит. Бэйэтин тыл этиитигэр «Обком!Правительство! диэн тыллары туттубутуттан иьиттэххэ кыдьык улахан дуоьунастаах республика салайааччыларыттан биирдэстэрэ эбит. Бырааьынньыгынан эҕэрдэлээн баран. дьон бэҕэтугэр наҕараада, бэлэх бэҕэтэ туттарда. Ол аайы иннигэр-кэннигэр хас да кыыс суурэ сылдьан наҕараадаламмыт дьонно «дьэрбэ» сибэккини уонна. наҕараадаларын туттаран иьэллэр. Барыта сып-сап курдук ыытыллан бэрт тургэнник тумуктэннэ. Ол кэмнэ «Дама Мааса»Тимирдиин тахсан танас ыйыыр сиргэ тиийэн бииркэлэрин биэрэн ол дьахтар мааны сонун ыллылар. Ол кэнниттэн бэрт тургэнник уулуссаҕа тахсаат кэтэьэн олорор массыынаҕа олороот элэс гынан хааллылар.

Бу Сема –кулак куораты кулук эттун тутан олорор авторитет хаппырыыьа этэ. Бэрт соторутааҕыта «воровской сходка» кинини Красноярскай куорат кэрээччутунэн анаабыта. Ол онно тиийэ сылдьан биир синньигэс бииллээх атаҕын тэбэтугэр хаама сылдьар ,бэрт сытыы тыллаах-эстээх наар кулэ=сала сылдьар, мичик гынан тырымнаабыт «Нюрка –конфетка» диэн кыыс оҕотун кытта билсибитэ. Ол онтукатыгар саха сириттэн норка сон аҕалан бэлэхтиэх буолбута.
Ол иьин балачча эр толкуйдаан баран «Татаар Бааскатын» ыкпыта. . Киьитэ сэбулээбэтэр да ылынарыгар тиийбитэ. Тэьэ даҕаны ,тэннээн кэрдэххэ биир таьымнаах кулук эруттэр чэмчэкэлэрэ буолбуттарын иьин, дьиннээх былаас, кыах, . куус «Сема-кулакка» баар. Куораты барытын кини кэрэ-истэ олорор. Билигин аата-суола эбии биир харыс урдээтэ ,Сибиир биир улахан куоратыгар кэрээччунэн ананна. Онтон кини кунэ, хайа кэннигэр киирэн эрэр кун буоллаҕа. Онон хайыыр да кыаҕа суоҕа. Бэйэтин уйэтин тухары илдьэ кэлбит дьаллыгын сокуонун дьонтон сирэй ыраас харчыны сырбас гыннарар идэтин кэьэригэр тиийбитэ. Онтон сылтаан билигин бу иьигэр кыйахалана олорор. Ол иьин Тимирдээх тиийэн кэлбиттэригэр. ,такыйааччылара уэрбутэ-кэрбутэ олох кэстубэтэҕэ. Урукку эттугэр кинилэр кэпсээннэрин ымпыгар-чымпыгар дылы истэр эбит буоллаҕына ,бу сырыыга мас-таас курдук санарталаан хосторугар утуруйтэлээн кэбистэ.
Бу кун киэьээтигэр. куорат биир киэн, килэйбит дьиэтигэр улахан айдаан буола турара. .Били мааны дьахтарбыт маккыраччы ытыы сылдьар. Онтон били тойон кэруннээх киьибит кэргэнин тула суурэ сылдьан уу иьэрдэ сатыыр аакка сылдьар. Сотору-сотору дьахтар сурэҕин туттар. Бу охтон туьээри гынар. Ол аайы эр киби ойон кэлэн кэргэнин эйуур.
Дьахтар саната уот –кутаа:- Бу ,эн милииссийэлэрин тугу да улэлээбэттэр. Таах босхо хамнас эрэ ыла сылдьаллар. Ити кэлэн баран туох буолбутун иннин-кэннин да быьаарбатылар. Ити театрбыт директора танас ыйааччытынан туэьэйбит саастаах дьахтары ылбыта. Биир-икки да тылы холбоон санарбат. Тугу да быьааран эппэтэ. Дьэ, оччоҕо тугуй? Ити хас да сыллаах хамнаспытыгар ылбыт сонмут итинник сутэн хаалар дуу? Мантан антах туох эрэ учугэй танастаах буоллахпытына , бу дьиэбит эрэ иьигэр кэтэбит дуо?
Эр киьи кырдьык бэйэтин буруйдааҕынан ааҕынна. Бэрт нэьиилэ кэргэнин сана эссэ учугэй хаачыстыбалаах кунду норка сон атыылаьыам диэн уоскутта.
-Дьэ кырдьык уоруйахтарбыт кэнул босхо барбыттар эбит. Кыыьырбыт санаатыгар сарсын тиийэн милииссийэ куораттааҕы управлениетын начальнигын улэтиттэн уьуларга сананна. Онтон кэлин толкуйдаан кэрэн баран, билигин бэйэтин уоруйахтар таарыйбыттарынан, биьигини кытта ааҕыста диэхтэрин сэп эбит. Онон управление замполитын кытта партийнай хайысханан тугу даҕаны сурукка тиспэккэ эрэ сирэй кэрсэн кэпсэтэргэ быьаарынна. Онтон управление улэтигэр сыанабыл биэрэргэ туох эрэ улахан тубэлтэ буолуон наада. Оннук тугэни кэтэстэххэ сатаныыьы диэн толкуйга киирбитэ.
Иван Константинович билигин Саха сирин уобаластааҕы Коммунистическай партиятын обкомун 2 секретара. Республикаҕа иккис киьи. Бу курдук карьера оностуммутугар кэргэнигэр махтанар. Кини суурбэ сыл аннараа эттугэр биир суумка тутуурдаах ,бу Саха сиригэр Верхоянскай оройуонугар история предметин учууталынан кэлбитэ. Ол кэлээт бу кэргэнин кытта Саргылана Иннокентьевнаны кытта эрийсибитинэн барбыта. Ол кэмнэ кыыс аҕата Верхоянскай оройуон райкомун 1секретара этэ. Тойоно бэрт сотору бэйэтигэр улэҕэ ылбыта. Урдук партийнай уэрэххэ Хабаровскайга уэрэттэрэ охсоот ,бэйэтин сибээстэрин холбоон ,биир улахан хоту оройуонна райком 2 секретарынан анаппыта. Ол кэнниттэн кэскиллээх улэьит диэн Алдан курдук улахан промышленнай оройуонна 1 секретарынан анаан ыыппыттара. Онтон бу обкомна ыныран ылбыттара. Билигин да эдэр баҕар дойду киинигэр Москваҕа Кремльга улэлии киириэ. Ол онтукатыгар улэ ыыта сылдьар.

13 октября 2016
м-даа
Нуучча театрыгар 11 саастаах ого улахан чуочэни кытта бааралаьан киирэн правительство тойотторун халаан, уоран тахсар. .. Не верю. .. Что за криминальную романтику ты тут проповедуешь? Самое главное, сэнээрээччилэрбит бары уксэ чуочэлэр. .. Куда же мир катится?

13 октября 2016
м-даа
Низкопробная писанина на сомнительную тему

13 октября 2016
м-даа
Киьилии согус теманы, сырдыгы, кэскиллээги, уйэлээги итиччэ улугэр “кыьанан, илиигин араарбакка” суруйбутун буолар ньи, баатыгарын. Сааьырбыт, Ольгу олорбут, муударай согус киьи быьыытынан.

Бу тугэннэ уэруу урдугэр - эрэгэй диэбиккэ дылы. Аны Саха сиригэр Америка холбоьуктаах штаттарын улуу саахымаччытын, киириилээх-тахсыылаах оонньооччутун Рафаэль Филдеры Аан дойду кыайыылааҕын быьаарсыыга кыайбыт , Александр Марков-аан дойду саахымакка чемпиона кэлэн ыалдьыттыыр буолбута. Бары государстволар бэйэлэрин икки ардыгар сыьыаннарыгар улахан суолталаах Советскай союз уонна Америка холбоьуктаах штаттарын государстволарын икки ардыгар утарсыыга «тымныы сэрии» диэн ааттаммыт кэмнэ ,бу кыайыы дойду политическай олоҕор олус улахан суолталааҕа. Инньэ гынан бу курэхтэьиини Аан дойду дьоно бары сэргээн кэтээбиттэрэ. Ол барыта араас хаьыаттарга, сурунаалларга бары омук тылларынан олус куускэ сырдатыллыбыта. Онуоха эбии Советскай Союз салалтата Александр Марковка «Посол Мира» урдук ааты инэрэн национальнай республикаларынан нэьилиэнньэни кытта кэрсуьуннэрэ ыыппыта. Бу маннык таьымнаах , Аан дойдуга биллибит, спорт саамай урдук чыпчаалын ылбыт улуу спортсмен Саха сиригэр кэлэрэ биирдэ эмэтэ буолар кэстуу этэ.
Итинэн сибээстээн олохтоох былаас бириэмэ тэьэ да кылгаьын иьин алмаастаах Миирнэй, кэмустээх Алдан уонна куораттан чугас сытар Нам оройуонун нэьилиэнньэтин кытта кэрсуьуннэрбитэ.
Барыта эрэ кууруулээх, ытыс таьыныылаах дэлэй астаах уэруу-кэтуу дьаьаллара урдук таьымна барбыттарын иьин, тэьэ да боростуой дьонно уонна иьитиннэрэр-биллэрэр тэрилтэлэргэ иьиллибэккэ хаалбытын иьин тустаах киьииэхэ ,киьи хомойор тубэлтэтэ буолбута. Ол курдук биллибэт биричиинэнэн туспут хоьуттан Аан дойдуга чемпион аатын ыларыгар тэбэтугэр кэтэрдибит бриллиант таастарынан киэргэтиллибит кэмус хоруоната уонна портмонетыттан харчыта сутэн хаалбыта. Ол курдук кинини Вип –персона туьэр нуэмэригэр туьэрбиттэрэ. Бэйэтин икки, хоьугар инники холлга икки КГБ улэьиттэрэ маныы –кэтии сылдьыбыттара. Ол гынан баран нуэмэргэ ким да киирбэтэх. ол гынан баран харчы уонна хоруоната сутэн хаалаллар. Хайдах киирэн ылбыттарын быьаарбатахтара. Онон туох да улахан айдаана суох атааран кэбиспиттэрэ.

13 октября 2016
Бабаҕа Баатыр
Олох мэккуспэппин. Бэйэм таьыммын эн сыаналыырын курдук саныыбын. .Ол гынан баран дьон ааҕар. Онон суруллар. .

Бу тугэн буолуон иннинэ биир сарсыарда татаар Бааската утуйа сытар Тимир хоьугар сарсыарда киирэн кэлбитэ Тимир атаҕын аттыгар оронно олорбута уонна уол сирэйин эр баҕайы манаабыта. Кини бу орто дойдуга олус уьуннук олордо. Онон бэйэтин албыннарара туга да суох. Бутэьик «точка» эрэ турара хаалла. Дьон курдук олох олорон кэлбэтэ. Бу олорон санаатаҕына суруннээн дьонно туох да туьаны онорбокко, куьаҕаны эрэ онорон кэллэ. Бу олоҕун кэлин кэрчигэр олоҕун утуэ кэмнэрин аьаран баран эрэ, бу дойду тугэҕэр кэлэн дьэ киьилии соҕус олорор. Олохтоохтору олус убаастыыр. Ким да буорту гына илик ,олус кэнэ дьон. Онон толкуйа -санаата бу дьону кытта сэп тубэьэн манна тирэх оностон олорор.
Киьи санаатынан диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Кэлин олорбут олоҕун тугэннэрин эргитэ саныы сылдьан тэрут да утуйбат буолла. Эдэр эрчимнээх кэмнэрин кэргэ-нарга ыыппыт киьи ,олоҕун тиьэх кэмнэригэр бэйэтин кыаммат буолан баран биирдэ эрэ олох сурун сокуонун эйдээбутэ. Киьи бу дойдуга ыраас сыьыаны кэрсээру ,кэрэни айаары, олох салҕаары кэлэр эбит.
Онтон бу уолу хара маннай кэрсуьуэҕуттэн бэйэтигэр чугастык ылыммыта. Тулаайаҕын, бас баттах сылдьарын б*****. бэйэтин олоҕор тэннии быраҕан бэйэтигэр чугаьаппыта. Маннай утаа олох сокуона кытаанаҕынан, киьи бэйэтин айаҕын бэйэтэ ииттиэхтээх диэн эйдэбулунэн салайтаран бу уолу бэйэтин дьаллыгар такыйбыта. Онтон кэлин бэйэтэ да билбэтинэн бу уолга олус убаммыта. Тэрэппут оҕотун курдук ылыммыта.
Ол кэмнэ Тимир уьуктан кэлээт, аттыгар ытыы олорор «татаар Бааскатын» кэрэн улаханнык соьуйбута.
Татаар бааскатын кытта билсиспитин тухары, хаьан даҕаны такыйааччыта маннык тостон олорорун кэрэ илигэ. Ол иьин соьуйбучча:
-Дядя Василий! Что с Вами?-диэбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта. Киьитэ кэруэх бэтэрээ эттугэр урукку бэйэтэ буолан хаалбыта уонна туох да саната суох хостон тахсан баран хаалбыта.
Тимир уйэтигэр аан маннай киьи биир туруктан атын турукка бу курдук тургэнник кэьэрун аан маннай кэрбутэ.
Бу иннинэ Татаар Бааскатын «Семка –кулак» ыныран ылбыта. Уэьээлэртэн Аан дойду чемпионун хоруонатын уоран ыларга уэьээлэртэн сакаас киирдэ. онно кэмэлэс диэн этии киллэрбитигэр , татаар Бааската олох буолумматаҕа. Кинилэр иккиэн тэн статустаахтара. Онон «Семка –кулак» «татаар Бааскатын» кыьарыйар кыаҕа суоҕа. Ол гынан баран ол кэнниттэн киниэхэ Москваттан «воры в законе» саамай урдук мунньахтарын уурааҕын аҕалан билиьиннэрбиттэрэ. Онон хайыыр да кыаҕа суоҕа ,«Сема – кулак» дьаьалыгар киирэн кэмэлэспутунэн барбыта.
Саха сиригэр нэьилиэнньэни кытта кэрсуьуу Николай Марков графигар саамай бэстилиэнэй турара. Инники эттугэр хас да хамсаныы табыллыбатаҕынан, кинилэргэ улахан болҕомто ууруллубута. Бэлэмнэнии эрдэттэн барбыта гынан баран киьи болҕомтотун ылар этии оноьуллубакка эмиэ кыаллыбат курдук тумуккэ кэлиэх курдук буолбута. Ол курдук аан дойду чемпионун хас биир хамсаныытын ,туьэр хоьун барытын тустаах бэлэмнэниини барбыт туэрт эр бэрдэ КГБ улэьиттэрэ маныы-кэтии сылдьаллара. Чемпион эрдэттэн туьэр сирэ биллэрэ , билинни буолбатах, »Лена» гостиница бэйэтин бириэмэтигэр куоратка соҕотох гостиница. Бу хоско Сема –кулактаах хаста да киирэ сылдьыбыттара гынан баран хоско куттала суох киирэр суолу тобулбатахтара. Утуйар хоско икки сиринэн киириэххэ сэптээҕэ туннугунэн уонна аанынан. Аан тас эттугэр харабыл уолаттар куну-тууннэри маныыллара, онтон туннугу сигнализациянан тардалларын инники хамсаныылар кэрдэрбуттэрэ.

Онон «Сема-кулак» , бу дьаьалга кыттыахтаах чэмчэкэлэрун «татаар Бааскатыгар» тумук сэннэьуугэ ыныран баран дьууллэьиигэ, туох да болҕомтоҕо ылыллар этии киирбэтэҕинэн! Бу дьыалаттан аккаастанарга диэн тумук быьаарыы ылыммыттара. Ол кэнниттэн санаата оонньоон остуол- «поляна» тэриттэрэн соҕотоҕун арыгылыы хаалбыта. Биир эттунэн ооннооҕор араас куораттарга энин араас таьымнаах «кэрээччулэр» кыамматылар. Ол гынан баран бу куннэргэ сана «Красноярскай» куорат кэрээччутунэн анаммыт киьиэхэ ,кыамматаҕынан «хара» мэн туьэрэ чуолкай. Бу дьыала табыллан кыайыы-хотуу кынаттанан, эрэгэй урдугэр тиийбитэ буоллар. Кини аата-суола хас эмэтэ харыс уэьээ урдуэхтээх этэ. Бутун киэн Россия урдунэн «номох» буолан кэпсээннэ киириэхтээҕэ. Онтуката кыаллыбата. Сатаатахха эрдэ уора сатаабыт тугэннэрэ кыаллыбакка, билигин киьилэрин харабыллыыллара да сурэ да бэрт. Хас хардыытын аахтара сылдьан, тэннэ хамсана сылдьаллар. Ол олорон орто холуочуйан баран ,били такыйа сылдьар уолун кэпсиирин курдук талааннаах дуо? Миэхэ кэрдэр эрэ диэн «татаар Бааскатын» дьаьайан Тимири ыныттаран ылбыта уонна уолу кытта хаарты оонньоон, онтукатын-мантыкатын да уорарга дьаьал биэрэн бэйэтиттэн ол бу бытахайы уортарбыта. Ону барытын Тимир туох да энкилэ суох толорбута. Инньэ гынан «Сема-кулагы» улаханнык дьиктиргэппитэ , соьуппута. Тимир ол олорон дьоно тугу кэпсэтэллэрин сунньун тэьэ да эйдээбэтэр оҕо киьи быьыытынан кэнэтунэн хоско сытар малга аанынан уонна туннугунэн сытаан киирбэт буоллаххына атыннык хамсанарын эйдэнуллэр ол иьин дьонун кэпсээнин истэ сатаан баран аьаҕастык : - Удочкой можно было поработать!-диэн бэйэтин санаатын атастаспыта.

«Сема –кулак» аан-маннай балачча эр «татаар Бааскатын» кытта сэьэргэьэ олорон ,тэбэтугэр туох эрэ атын эйдэбул киирбитигэр, эмискэччи Тимир диэки эргиллэ туьээт:-Что вы сказали? А ну ка объясни. Как это понять?
-Я же там, в этом номере уборку делал. Поэтому я знаю все ,что там есть. Как расположено мебель. Где находится туалет. Я говорю, раз нельзя войти в спальную комнату через дверь и окно, то там на стене имеется вентиляционное окошко и можно было попытать свое счастье через это окошко. Опустить через вентиляционный люк человека и поработать спиннингом, а вдруг повезет.
Раньше мы у себя дома когда играли на крыше с ребятами , вытащили упавшую в вентиляционный люк кошку при помощи спиннинга. А этот номер находится в самом верхнем этаже. Работы то вообще ничего. Чуть-чуть расширил вентиляционном люк до первого окошка. И дальше дело техники при помощи спиннинга из любой точки спальной комнаты ,что угодно можно достать.

Тимир этиитин истээт «Семка-кулак» тууну быьа арыгыны ыймахтаабыт киьи , эмискэччи тэбэтугэр уулаах биэдэрэнэн ыстарбыт курдук эйдэнэн кэлбитэ. Тимири эр баҕайы тула эргийэ хаама сылдьан , баьыттан-атаҕар дылы болҕомтолоохтук кэрэ-кэрэ ,икки илиитинэн эйээбуттуу тутта сылдьар тэбэтун аргыый хамсата=хамсата:
-Какие мы тугодумы! Если не смогли додуматься до того ,до чего додумался этот мальчик. Какие мы «авторитеты»! Если этот парень умнее всех нас. Сколько раз ,мы в этой комнате вдоль и поперек ходили, рассматривали, «совет» держали и никто попутного не высказал. Гады! Все свои «мозги» пропили. Наверно!- дии –дии муннун анныгар баллыгырыы сылдьыбыта. Бэйэтиттэн уонна дьонуттан кэлэйбитин билиммитэ.
Ити кэнниттэн ол нуэмэргэ Аан дойду кыайыылааҕа туьэринэн биричиинэ оностунан эрэмуэн улэтэ ыытыллыбыта. Онон саптынан «Сема кулактаах» бэйэлэрин куустэринэн кимиэхэ да биллибэтинэн вентиляционнай люгу хостон салгын тахсар хайаҕаьыгар дылы киьи киирэрин курдук кэнэтэн биэрбиттэрэ. «Сема кулак» дьаьалынан Тимири «куэгуьут» оруолугар анаабыттара уонна уонча хонук устата бу дьаллыкка дьарыктаабыттара. Ол тумугэр «вентиляционнай люк» истиэнэтин анныгар « куэгуьут» кэрбэт «мертвай»зоната баарын быьаарбыттара. Онон сибээстээн хос миэбэлин барытын хамсатан, ол «зонаттан» таьааран атыннык «куэгуьуккэ» сэп тубэьэр гына туруортаабыттара. Салгын тахсар хайаҕаьын бэлэм собуокка ньалбаантан оноьуллубут «решетканан»саппыттара. Онтукалара хос иьиттэн кэрдэххэ хатааьыннаах буолбутун иьин кэнниттэн киирэн хайдах баҕарар аьыахха сэптээҕэ. Куэгуьут хамсаныыта энкилэ суох буоллун диэн олбоҕун « биэтэнэ» киэнин курдук хаптаьынтан онорбуттара. Тимири дьарыктааьын «Сема-кулак» быьаччы хонтуруолун анныгар барбыттара. Ол тумугэр Тимир тугу барытын куэгугэ бэрт тургэнник иилэн ылар буолбута.

Киьилэрэ кэлбитин кэннэ онно-манна барарын кэтии сылдьан хосторун «решетка» нэнуэ хаста даҕаны кэрэ сылдьыбыттара даҕаны, хос иьигэр биирдэ да хоруона турарын кэрбэтэхтэрэ. Киьилэрэ чыычаах курдук киьи буолан биэрбитэ. Туттар тэрилин. танаьын сабын барытын оннугар ууран иьэр. Инньэ гынан хоьун иьэ ким да киирэн хоммотоҕун курдук, аан –маннайгы кун хайдах хомуллубутунан ол курдук турар. Ыксал буолбута. Киьилэрэ барар кэмэ бу тиийэн кэлбитэ. Бу билигин биир-икки чааьынан аэропортан тэттэру кэтуэхтээх. Бу кэмнэ тугу да дьаьамматахтарына бэлэмнэммит дьыалалара таах «кураанах ытыы» буолар кыахтааҕа. Онон тугу эрэ толкуйдаатахтарына табыллара. Ол иьин бутэьик хамсаныыларын онорбуттара, «Сема кулактаах» Аан дойду чемпионун аллараа телефонна ыныттаран ылбыттара. Ол кэмнэ Тимир оннун булан решетка быыьынан кэрбутэ хомуот урдугэр хрустальнай таас тэриэлкэ тугэххэ туох эрэ таастарынан киэргэтиллибит кэмустэн оноьуллубут хоруона лаампа уотугар энин араас эннэрунэн оонньуу турара. Тимир дьарыктаммыт. дьарыктаммыт курдук ол хоруонаны бэрт тургэнник куэгугэ и***** ороон ылбыта уонна кэтэьэн турар киьитигэр биэрэ охсубута. Бэйэтин бэрт тургэнник ороон ылбыттара уонна гостиница кэтэх эттунэн баьаарынай кирилиэьинэн туьэрээт, куутэн олорор массыынаҕа олордоот ыытан кэбиспиттэрэ.

Бу кэнниттэн эр-этэр буолбатаҕа Саха сирин Коммунистическай партиятын обкомун аатыгар Москваттан партия Киин комитетыттан чопчу куорат иьигэр баар кутталлаах бэлэхтэру суох онорорго дьаьаллары ылалларыгар сорудахтыыр сурук тиийэн кэлбитэ. Ол сурукка тирэҕирэн Иван Константинович киэн ынырыылаах партия обкомун пленумугар ис дьыала миниистэрин, ону кытта куораттаҕы милииссийэ управлениетын начальнигын ыныран улэлэрин отчуоттартарбыта. Иван Константинович тэьэ да бэйэтин тус кыьыытын тэьэ да диринник кистии сырыттар, онтукатын иэстэьэн милииссийэ улэтэ мэлтэҕун туьунан тэлэннээх тыл эппитэ. Пленум уурааҕынан партийнай эртунэн улахан сэмэлэри тустаах дьонно уураахтаабыттара.
Ол тумугэр куораттааҕы милииссийэ управлениетын иьигэр тэрээьиннээх уоруйахтар бэлэхтэрун утары охсуьар отдел тэриллибитэ уонна отдел начальнигынан Афанасьев Сергейы анаабыттара. Сергей бэйэтэ да соьуйан хаалбыта. Бу кэмнэ кини мэлтэх улэьит аатыран санаата оонньоон улэтиттэн уурайарга санана сылдьар кэмэ этэ. Онтуката биир сарсыарда милииссийэ капитанын званиетын инэрэр уонна биэс киьилээх отдел начальнигынан ананар бирикээьин туппута. Отдел тэриллибитэ суола-ииьэ бэрт тургэнник кэстэн барбыта. Бэрт угус хармаанньык бэрт кылгас кэмнэ тутуллубута. Маны барытын кэрэ-истэ олорон «татаар Бааската» кинилэр тустарыгар ыарахан кэм кэлбитин билбитэ. Ол иьин «Сема –кулакка» тиийэн Тимири бэйэтин кытта илдьэ барарыгар кэрдэспутэ.

Бу тугэн буолуон иннинэ биир сарсыарда татаар Бааската утуйа сытар Тимир хоьугар сарсыарда киирэн кэлбитэ Тимир атаҕын аттыгар оронно олорбута уонна уол сирэйин эр баҕайы манаабыта. Кини бу орто дойдуга олус уьуннук олордо. Онон бэйэтин албыннарара туга да суох. Бутэьик «точка» эрэ турара хаалла. Дьон курдук олох олорон кэлбэтэ. Бу олорон санаатаҕына суруннээн дьонно туох да туьаны онорбокко, куьаҕаны эрэ онорон кэллэ. Бу олоҕун кэлин кэрчигэр олоҕун утуэ кэмнэрин аьаран баран эрэ, бу дойду тугэҕэр кэлэн дьэ киьилии соҕус олорор. Олохтоохтору олус убаастыыр. Ким да буорту гына илик ,олус кэнэ дьон. Онон толкуйа -санаата бу дьону кытта сэп тубэьэн манна тирэх оностон олорор.
Киьи санаатынан диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Кэлин олорбут олоҕун тугэннэрин эргитэ саныы сылдьан тэрут да утуйбат буолла. Эдэр эрчимнээх кэмнэрин кэргэ-нарга ыыппыт киьи ,олоҕун тиьэх кэмнэригэр бэйэтин кыаммат буолан баран биирдэ эрэ олох сурун сокуонун эйдээбутэ. Киьи бу дойдуга ыраас сыьыаны кэрсээру ,кэрэни айаары, олох салҕаары кэлэр эбит.
Онтон бу уолу хара маннай кэрсуьуэҕуттэн бэйэтигэр чугастык ылыммыта. Тулаайаҕын, бас баттах сылдьарын б*****. бэйэтин олоҕор тэннии быраҕан бэйэтигэр чугаьаппыта. Маннай утаа олох сокуона кытаанаҕынан, киьи бэйэтин айаҕын бэйэтэ ииттиэхтээх диэн эйдэбулунэн салайтаран бу уолу бэйэтин дьаллыгар такыйбыта. Онтон кэлин бэйэтэ да билбэтинэн бу уолга олус убаммыта. Тэрэппут оҕотун курдук ылыммыта.
Ол кэмнэ Тимир уьуктан кэлээт, аттыгар ытыы олорор «татаар Бааскатын» кэрэн улаханнык соьуйбута.
Татаар бааскатын кытта билсиспитин тухары, хаьан даҕаны такыйааччыта маннык тостон олорорун кэрэ илигэ. Ол иьин соьуйбучча:
-Дядя Василий! Что с Вами?-диэбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта. Киьитэ кэруэх бэтэрээ эттугэр урукку бэйэтэ буолан хаалбыта уонна туох да саната суох хостон тахсан баран хаалбыта.
Тимир уйэтигэр аан маннай киьи биир туруктан атын турукка бу курдук тургэнник кэьэрун аан маннай кэрбутэ.
Эбиэткэ «татаар Бааската» Тимири бэйэтигэр ыныран ылбыта. Аан маннай саната суох эбиэттээбиттэрэ. Ол кэнниттэн уолу бэйэтигэр ыкса тардан, кууьан олорон:
-Тимир! Извини меня старого дурака! Если можешь, за то ,что я втолкнул Вас в воровскую жизнь. Когда впервые познакомился с Вами я подумал, как будет жить этот мальчик в этой людской жизни без родителей и заработка. Считал, что у него нет пути кроме воровской. Когда у человека нет близких людей- родителей и заработка не только ребенку, но и взрослому трудно жить, определится своими жизненными ценностями! Поэтому учил тому ,что умел. Хотел чтобы Вы как –то могли решить свои жизненные потребности. Безбедно жил. А потом как –то Вы стали мне очень близким человеком. Думал ,что аллах выслал мне сына на старости лет. Каждому человеку нужно, чтоб после него кто-то остался и вспоминал о нем теплыми словами. Не получается. Расстаемся мы с тобой. Не думал я. что когда будем расставаться мне будет так больно. . Сегодня «Сема –дурак» вылетает в Красноярск и Вас заберет с собой.

27 октября 2016
Рябина
Дорооболорун Бабага Баатыр кэпсээнин сэнэрээччилэр!!! Дьэ хаьан даганы уоруйахтары аьыныам диэн санаата суох олорбутум, Татаар Баасканы аны аьынан эрэбин дьи, Тимир барахсан ханна-ханна тиксээхтиир. Салгыытын куутэбит, сотору, ахсынньы 30 кунугэр 1 сыллаах убулуейбут буолуо дьаныьан туран бу кэпсээни аахпыппыт. Бабага Баатырга “музата” тургэнник киирэн салгыырыгар багарабын.

Внимательно слушай меня. Как прилетишь в Красноярск, осмотрись что чему и сразу отойди от людей «Семы-дурака» , они Вас до добра не доведут. Сразу подайся на теплые края , там многолюдно и люди живут богаче. Никому не доверяйся. Если жизнь заставит ,кради только наличное. Работай в одиночку.
-Дядя Вася! Я не хочу куда-то уехать мне в неизвестный город. Я здесь родился и вырос. Здесь мои корни. Это моя Родина!-диэн Тимир саҥа таҺаарбытын ,татаар Бааската саба саҥаран кэбиспитэ.
-Тимир Вы людей и жизнь не знаешь. Мы с тобой на авторитет “Семы –кулака” поработали. Меня заставили. Поэтому , я хочу просто спасти твою шкуру. Украсть чемпионскую корону у Всемирно известного человека ,это уже статья серьезная. Слишком громкое дело. И плюс к этому будут припаять наши остальные “грешки”. И будет тебе срок под самое “горло”. Будешь жить всю свою жизнь в казенных нарах. Сейчас милиция будет грызь камень ,чтоб раскрыть это дело. Так что сейчас самое то время, когда надо делать ноги.
Мой совет при первой возможности иди в “люди”. Не хочу я ,чтоб у Вас воровская жизнь была. Мишура это. Никакой романтики в этом нет. Это я говорю, старый вор, который придерживался всю свою жизнь воровских принципов. Да, у меня было все: власть, деньги и красивые женщины. Без никаких забот, легко я жил. Не было только простого человеческого счастья.
У Вас “ксива” нормальная. Россия страна большая. Там никто тобой интересоватся не будет. Пусть Вас силовые органы поймают за мелочь. Если будут спрашивать ,скажешь ,что бурят и сирота. Тогда ,отправять в какой-нибудь детдом. Главное учись. У тебя голова светлая. Получи специальность. Влюбись. Создай семью. Рожай детей. В этом человеческое счастье. А с твоими способностями и в “гражданке” можно заработать приличные деньги. Я просто в этом уверен, такие как мы не пропадаем. Сынок. Понял меня.

Тимир! Скорее всего вот так беседуем последний раз. Вот уедешь из Якутии и неизвестно обратно когда приедешь. А мне , недолго осталось жить в этом мире. Поэтому у меня просьба. Когда станешь взрослым или судьба закинет в Казань принеси оттуда горсть земли моей родной земли, найдешь мою могилу в татарском кладбище и оставишь там. По нашему обычаю, когла хоронят татарина на чужбине то с ним должна быть хотя горстка родной земли. Только тогда его душа успокоится. А от меня возьми этот старинный татарский амулет, он защитит Вас от недоброжелателей. У Вас тоже есть амулеты ,он такой же. А теперь иди собирайся на дорогу.

Тимир хараҕын уута таммалаары гыммытын бэрт нэһиилэ кыатанан , улаханнык долгуйан олороро. Ити тыллары истээт, бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалбыта. Бу кэлин ийэтэ кини аттыттан суох буолбутун кэннэ ,олоҕор саамай ыарахан кэмигэр өйөөбүт, киниэхэ киһилии сыһыаннаспыт соҕотох киһитигэр татаар Бааскатыгар сыста туспутэ уонна марылаччы ытаабытынан барбыта.
Онуоха биирэ уолу кууһан олорон төбөтүттэн имэрийэ олорбута. Итинник төһө өр олоруохтара эбитэ буолла. Эмискэччи телефон тыаһа өрө тарылыы түспүтэ. Татаар бааската уолу сэрэнэн туора анньаат, телефонун ылбыта:

• Буду у Вас через 10-1ҕ минут. Пусть парень собирается. И так опаздываем на самолет- диэн Сема кулак саҥата иһиллибитэ.

Ити курдук бэрт түргэнник хомунан , Тимир бэйэтэ да өйө –санаата хам баттанылла сылдьан дууһатыгар олоҕун ис тускулун иннин-кэннин ситэ быһаарсыбакка сылдьан, аҕыйах чаас иһинэн Сема-кулактыын Красноярскай куоратка баар буолан хаалбыта.
Бу кылгас кэм иһигэр Тимир чөмчөкөтүн иһигэр эҥин араас толкуйдар барыта киирэн тахсыбыттара.
Мунчаарыы уонна саарбахтааһын.
Бу маныаха дылы инникитин мин олоҕум хайдах буолар диэн өйдөбүл кини санаатын бу курдук кытаанахтык хам туппатаҕа. Аан-манҥай саарбахтааһын өйдөбүлэ:

• Бу мин сөптөөх суолу олохпор тутуһан иһэбин дуу суох дуу?- диэн кини мэйиитин дьөлө үүттээбитэ. Төрөөбүт Ийэ буоруттан ,Сахатын сириттэн арахсыы, күн сирин көрбүт, оҕо буолан күөнэхтээбит Дьокуускай куоратыттан тэйии, инники дьылҕата үүт туманҥа бүрүллэн ханнык суолунан барара биллибэтэ Тимир толкуйдарын ытык күөрчэҕи ытыйарын курдук эргичиппитэ.
• Аны мантан ыла миигин аны такыйар киһи суох. Бэйэбэр эрэ эрэнэбин. Бэйэм олоҕум суолун -бэйэм солонобун. Мин сынтарыйыа суохтаахпын, санаа оонньуутугар бэриниэ суохтаахпын. Инникини кэм-кэрдии кэмигэр көрдөрөн иһиэ – диэн толкуйданан бэйэтин уоскутуммута, өйүн – санаатын чөмөхтөммүтэ.

Сема –кулагы Красноярскай куоратка көрөөччүнэн анааһын күлүк өрүттэргэ быстах толкуйтан буолбакка улахан кыһалҕаттан ылыллыбыт быһаарыныынан буолбута. Ол курдук бу куоратка кэлин кэмҥэ тэриллиилээх бөлөхтөр куоратка муҥур былааһы былдьаһан бэйэ-бэйэлэрин кытта уохтаах сэриигэ киирсэннэр баар суох чөмчөкөлөрүн суох оҥорсоннор тыл-тылларыгар киирсибэт. бэйэ-бэйэлэрин итэҕийсибэт буолан олоророллоро. Сүрүннээн куорат Сибиир биир саамай улахан өрүһүн Енисей икки өттүгэр тэҥийэн сытарынан уҥа уонна хаҥас биэрэктэр бөлөхтөрүгэр арахсаллара. Биэрэк биир өттө административнай-культурнай киин ,харчы-үп эргийэр сирэ, туох баар улахан атыы-эргиэн кииннэрэ маҕаһыыннар, универмагтар, рыноктар уонна транспортнай узел халлаан. тимир. уу суолун вокзаллара бу эҥэргэ чөмөхтөнөн турара, онтон биир өттүгэр Аҕа дойду кэмигэр Сталин дьаһалынан үөскээбит промышленнай зона тэҥийэн сытара.
Урукку өттүгэр кырдьаҕас куорат өттө баһыйа тутан олорбут буоллаҕына. кэлин алюминиевай уонна байыаннай сыаллаах дойдуну көмүскүүр промышленность сайдан үп-харчы ол өттүгэр оҥоһуллар буолан. бу өттүнээҕи күлүк өрүттэр кыаҕыран барбыттара. Онон эн-мин дэһии олус сытыырхайбыта. Аны куорат киин өттүн урукку манна манҥай кэлбит хаһаактартан төрүттээх уоруйахтар хааннарын этигэр –хааныгар илдьэ сылдьар. үйэтин тухары хаайыы эҥэрдээх Миша-ясак ,биир өттүн тугу да билиммэт спорсменнар бөлөхтөрө. ону тутан олорор Коля-захват диэн уруккута аан дойдуга биллибит тустуук баһылаан олороллоро.

Бу дьон бэйэлэрэ даҕаны тус туһунан өйдөбүллээх, утары санаалаах дьон этилэр. Биирдэрэ туох баар күлүк өрүттэр сокуоннарын барытын тутуһан олорор, барыны барытын көрбүт саас ортолоох авторитеттара, онтон атына саҥа улахан спортан тэйбит эдэр киһи, тугу да билиммэт, барытын күүс өттүнэн сабардаан олорор харса – хабыра суох суох өйдөбүллээх бөлөх баһылыга буоларынан бэйэ-бэйэлэрин олох өйдөспөттөрө.
Ол түмүгэр куорат икки аҥы хайдан Сема кулак кэлэн туох дьаһалы ыларын кэтэһэн олороро. Бу түгэни атын өттүттэн күүстээх тэрилтэлэр эмиэ кыраҕытык кэтээн-манаан олороллоро.
Онтон Сема кулак куоратка кэлиитэ барыларыгар соһуччу буолбута. Ол курдук киһилэрэ кимиэхэ да биллибэккэ , Сибиир биир улахан куоратын көрөөччүтэ курдук дирбиэннээхтик-дарбааннаахтык дьаһаммакка , боростуой нэһилиэнньэ дьонуттан туох да уратыта суох , кими да аймаабакка гостиницаҕа кэлэн түспүтэ. Итинэн Сема кулак маннайгы хардыыларыгар сыыһа хамсаныан баҕарбатаҕа, бу икки бөлөххө хайаларыгар даҕаны тэнҥик сыһыаннаһарын, кимиэхэ да тирэммэтин көрдөрбүтэ.
Ону тустаах дьон сөпкө өйдөөбүттэрэ.

Сема –кулак бэйэтин олоҕор элбэх мускуйууну-эрийиини көрсүбүт киһи буолара. Кини бу Красноярскай куоратка төрөөбүтэ, оскуоланы бүтэрбитэТөрөппүттэрэ дьиннээх москвичтар манна көтөр аал мотуорун оҥорор байыаннай собуоту кытта көһөн кэлбиттэрэ. Манна билсэн, бэйэ-бэйэлэригэр тапталларыгар билинэн холбоспуттара. Ол кэнниттэн аҕатын аармыйаҕа ыҥыраннар Ийэ дойдутун көмүскэтэ ыыппыттара. Онно тиийэн Аҕа дойду сэриитин хонуутугар Сталинград көмүскээһинигэр охтубута. Кини аҕатын олох өйдөөбөт. Онон кини соҕотох ийэ оҕото буолан улааппыта. Ол сылдьан оскуоланы бүтэрэр сылыгар, быстах охсүһүүга түбэһэн кылгас болдьоххо хаайыыга ыытыллыбыта. Онтон ыла көммөтө, ити эҥэр өттүн тутуһан сылдьар. Ити аата этэрин курдук бөдөҥ –садаҥ уол, бэйэтин күүһүнэн-кыаҕынан суолун солонон кэллэ. Ат тэппитин курдук охсуулааҕын иһин кулак диэн хос ааты иҥэрбиттэрэ. Бу кэмҥэ дылы хас да төгүл көҥүлгэ тахса сырытта даҕаны, төттөрү киирэн испитэ. Ол аайы хоту диэки сыҕарытан испиттэрэ. Кэлин тиһэҕэр Саха сиригэр тиийэн хаалбыта. Ол тухары ийэтин тапталын билэн кэллэ. Ол курдук ийэтин хараҕын уута инмит суруктара ханна да тиийдин, эккирэтэн кэлэ тураллара.
Ол гынан баран кинилэр билигин көрсүһэр кыахтара суох, киниттэн сылтаан буолуо ийэтэ кылгас үйэлэммитэ.
Ол иһин Сема кулак гостиницаҕа хоноот Тимири илдьэ куорат кладбищетыгар ийэтин уҥуоҕар тиийбитэ. Ийэтин уҥуоҕа быраҕылла сытарын көрөн улаханнык аймаммыта. Ол күнү быһа сүүрэн-көтөн ,сиэрин-туомун барытын ситэрбитэ. Ол кэнниттэн оҕо сылдьан олоро сылдьыбыт дьиэтигэр тиийэ сылдьыбыттара. Уруккулартан биир чорон соҕотох ийэтин дьүөгэтэ баарын булан онно түүннэри олорон ону-маны санаспыттара.
Сема-кулак бу хас хамсаныытын интириэстээх дьон туораттан кыраҕытык кэтии сылдьыбыттара уонна эмиэ сөптөөх сыанабылы биэрбиттэрэ.
Кинилэри:- Тоҕо Сема –кулак бэйэтин кытта хамаандатын илдьэ кэлбэтэ? Тоҕо бэйэтин кытта азиат оҕотун соһо сылдьарый? Тоҕо кини ити эрэ уолу кытта манна, иккиэйэҕин эрэ кэллилэр? -диэн түгэн дьиктиргэтэрэ. Кинилэр бэйэлэрин олохторугар, сур бөрөлөр сокуоннарынан салайтара сылдьар дьонҥо бу көрүллүбэт хамсаныы этэ. Эн аттыгар чугастык ,истиҥник саныыр киһин диэн суох буолуохтаах, ол олохторун сокуона. .

Эбэтэр бэйэҕин кытта биир санаалаах дьону кытта кыттыһан атын дьону түөрэйдээһин, үтүрүйүү күүс өттүнэн баһыйа тутан атаҕастааһын уонна ол түмүгэр күлүк харчы хаамыытын хонтуруоллааһын буолара.
Онтон Сема –кулак куорат көрөөччүтүнэн анаммыт киһи диэтэххэ, Миша –ясак уонна Коля-захват көрүүлэригэр, кинилэр ортолоругар ылыныллыбыт өйдөбүллэртэн атыннык хамсаммыта.
Бу иннинэ куоратка хас да киһи бэйэлэрин да истэриттэн ,тас да өттүттэн көрөөччүнэн ананан кэлбиттэрэ. Олор хамсаныылара барыта биир халыып , хара маҥнайгыттан бэйэлэригэр суолта көрдөөн, кинилэр кэлиилэригэр хайаан даҕаны бары куорат күлүк өттүн чөмчөкөлөрө бары киирэн көрсөн сүүһүнэн массыына дьоно арыаллаан куорат саамай мааны рестораныгар киирэн дуоһунаска киирии бэлиэтэнэрэ, олор бары бэйэлэрин тириилэрин харыстанан үтүмэн үгүс киһи харабыллаах буолаллара. Олор билигин ханна баалларый? Бары туман буолан халлаанҥа көппүттэрэ.
Онтон Сема –кулак бэйэтэ бу куораттан төрүттээх буолан ону барытын билэ олороро. Биир өттүттэн кини бэйэтэ оҕо сааһыгар куорат промышленнай өрүтүн өттүгэр олорбут буолан Коля –захваты олус үчүгэйдик өйдүүрэ. Онтон бэйэтин олорон иһэр олоҕун сокуонунан кини Миша-ясактыын биир өйдөбүллээҕэ. Онтон бу уолаттар туох баар эн-мин дэһиини ааһан иккис оруоллартан, олох бэйэтэ эрийэн мускуйан инники күөнҥэ таһаарбыт дьоно этилэр. Онон кини бэйэтин сүрүн сыалынан бу икки бөлөх ардыгар эн-мин дэһиини тохтотууну ,эйэни олохтооһуну сорук оҥостубута. Кини бэйэтин толкуйунан бу бөлөхтөр чөмчөкөлөрүн илдьэ сылдьар таһымнарыттан аллараа түһэрбэккэ ,кинилэр күүстээх өрүттэрин хомуйа тутан холбоон, биир сутурук буоллахха кинилэр таһымнарын өссө үрдүк таһымҥа таһаарыахха сөбө. Кини санаата букатын атын хайысхаҕа сытара ,кини бу куорат дьиннээх хаһаайына буолуон баҕарара. Ол бу куоратка баар улахан промышленнай тэрилтэлэри бэйэ аннытыгар киллэрдэххэ биирдэ ситиһиллиэхтээҕэ.
Ол инниттэн Сема –кулак букатын атыннык хамсаммыта Кини бу бөлөхтөргө, кинилэр чөмчөкөлөрүгэр иккиэннэригэр тэбис тэнҥэ сыһыаннарын көрдөрө сатаабыта.

Атын өттүнэн кини бу иннигэр дуоһунаска тиксибит дьоно төһө да бары тула өттүлэринэн туһааннаах бэлэми барбыт үөрэхтээх харабылларынан харыстанылла сылдьыбыттарын да үрдүнэн бары уһун үйэлэммэтэхтэринэн , кини бэйэтин хамсаныыларын олох атыннык дьаһаммыта. Дьокуу
Ол оннугар кини бэйэтин эрэллээх дьоно ким да билбэтинэн аллараанан тимир суолунан эрдэ кэлэн куорат иһигэр олороллоро. Онон сөптөөх түгэн үөскээтэҕинэ кини бэйэтин көмүскэнэр бөлөхтөөҕө. Олор кини дьаһалын кэтэһэ олороллоро.
Кинилэр оннуларыгар кини ити инородецтар оҕолорун илдьэ кэлиитэ букатын атын ис хоһооннооҕо. Бу оҕо киниэхэ атын таһымҥа тахсыытын бэлиэтинэн талисманынан буолара. Бэйэтин толкуйугар бу уол төһө өр кини аттыгар сылдьар ол тухары кинини өрөгөй арыаллыахтааҕын курдук өйдөбүллээҕэ. Ол иһин хара манҥайгыттан бэйэтин аттыгар илдьэ сылдьыбыта.
Кини бу иннинэ улуу саахыматчыт хоруонатын уоруута кини аатын атын таһымҥа таһаарбыта. Кини туһунан билигин букатын киэҥ союз үрдүнэн ,бары республикаларга кэпсээн оҥосто сылдьаллар. Онон кинини билигин дьууктааһын бу бөлөхтөр интириэстэригэр киирбэтэ. Ол кини бу куоратка бу курдук холкутук тыыннаах сылдьарын мэктиэтинэн буолара.
Онтон элбэх киһилээх үөрүүттэн бэйэтэ аккаастаммыта. Ол бу икки утарыта турар бөлөхтөрү биир сиргэ мунньуу туох да үчүгэйгэ аҕалбата чуолкай. Бэрт кыраттан бэйэ бэйэлэрин сэймэктэһэн туруохтарын сөптөөҕө, ол иһин бэйэтин кэлиитин кимиэхэ да эппэккэ, киэҥ араҥаны аймаабакка кэлбитэ. Ол үрдүнэн туһааннаах дьон харахтарыттан кини куоратка кэлиитэ мүччү түспэтэҕэ.
Кини манҥайгы хамсаныытынан бу икки бөлөх баһылыктарын кытта биир кэмҥэ Енисей өрүһү туоруур киин муостатын ортотугар көрсүбүтэ. Кини бу дьонҥо кинилэр билинҥи таһымнарын хаалларан туран инники өттүгэрэн-мин дэһиини, хаан тохтуутун тохтотон эһиги күүскүн холбоон өссө үрдүк таһымҥа тахсыахха диэн бэйэтин этиитин киллэрбитэ. Бу этии икки өрүттэр интириэстэригэр эппиэттиирэ. Бэйэ икки ардыгар өр сыллар тухары утарыта туруу барыларын сылатта ,бу этии икки бөлөх баһылыгар бүтэй муннукка киирбит балаһыанньаттан бэйэ сирэйин сүтэрбэккэ тахсыы суолунан буолара.
Ити курдук Сема-кулак өйдөөх хамсаныыларын түмүгэр бу икки бөлөх биир санааҕа кэлэн илии тутуспуттара.

Бу кэмнэ Тимир Сема –кулактыын куорат кытыытыгар икки дьиэлээх чааьынай уьаайбаҕа олорбуттара. Тимир кыра дьиэҕэ олорон бу уьаайба харабылын оруолун толорооччу курдук буолан хаалбыта. Туораттан биир саастаах дьахтар ас астаан барара. Кинини биирдэ эмэтэ Сема-кулак онно-манна бар ,сурукта тиэрт диэн дьаьайара. Атыннык эттэххэ тургэн атах –холууп оруолун толороро. Сема-кулак дьаьайбытын тустаах киьиэхэ тиэрдэн иьэрэ. Инньэ гынан бэрт кылгас кэмнэ Красноярскай куораты уонна ону тутан олорор сэмчэкэлэру барыларын бэрт тургэнник билбитэ. Киниэхэ ол дьон кыра оҕо диэбэккэ бэрт убаастабыллаахтык сыьыаннаспыттара. Ол онно кини Сема-кулак итэҕэллээх киьитэ буоларынан уонна кини туьунан уйэ уоруутугар туох сыьыаннааҕын истэн билэн сылдьаллара тэрут буолбута. Онуоха эбии утары кэпсэтиигэ уол нууччалыы ыраастык ,. эйдээхтук уонна “феня” тылынан кинилэртэн итэҕэьэ суох кэпсэтэринэн бэйэбит киьибит дэппитэ.
Онтон Сема-кулак икки бэлэх икки ардыгар эн-мин дэьиини тохтотоот инники дьоннорунааҕар эмиэ букатын атыннык хамсаммыта. Сема –кулак этиитэ кылгас уонна туьааннаах дьонно дьэнкэтик иьиллибитэ. Учугэйдик олоруу тэрдэ харчы! Былаас тэрдэ харчы! Ханнык эрэ быстах дьону халаан, суулуктээн ырыынактары тунэйдээн онтон аьаан олорбокко, улахан тэрилтэлэр уптэриттэн-астарыттан тиксиэххэ уонна ол дьайыыларгыттан суут хараҕар ыйаммат курдук дьаьаныахха диэн эйу-санааны инэрбитэ. Инньэ гынан бу икки бэлэх бу иннинэ куустэрин бэйэ-бэйэлэригэр туьаайан турбут буоллахтарына, аны куустэрин “улахан” харчы оноруутугар туьаайан бэйэ-бэйэлэригэр кэмэлэьэр куустэргэ бириэмэ аастаҕын аайы уларыйан испиттэрэ.
Кини дьаьайыытынан тэьэ да “блатной” буолбатахтарын иьин туораттан харчыга ымсыылаах “тэбэлээх” уолаттары бэйэтин интириэстэригэр сыьыарбыттара. Ол курдук хантан эрэ эмискэччи “2+3” диэн экономист-юрист уэрэхтээх киьи куэрэйэн тахсыбыта. Кинини ити курдук икки харчыттан ус харчыны онорорун иьин ааттаабыттара. Кини салалтатынан улэлиир бэлэх тэрилтэлэр салайааччыларын сыыьа хамсаныыларын уэрэтэн, ол тумугэр куус –уох эттунэн кыьарыйан буолбакка сокуон хараҕын иьинэн сууттар уураахтарынан бэйэ анныгар хам баттааьын саҕаламмыта. Атыннык эттэххэ туьааннаах тэрилтэҕэ “кэпсэтиллибит” тэрилтэлэр нэньуэ араас таьымнаах дуогабардар оноьуллан онно кинилэри юридическай боппуруостарга сыыьа уктэтэн харчыга ыйаан туьааннаах кэмнэ бэйэ туьатыгар хайысхалаах кэпсэтии ыытыллара. Онтон ону ылымматаҕына Коля –захват уолаттара тиийэн эйдэтуу улэтин ыытан кэпсэтиини эссэ чинэтэн биэрэллэрэ.
Сема-кулак дьонугар этэрэ:
-Ханнык баҕарар киьи мэлтэх миэстэлээх. Ону булуохха уонна бэйэ интириэьигэр туьаныахха. Онтон эр киьи дууьатын кырасыабай дьахтар кулуутэ уонна угус харчы тыаьа аймыыр. Итинэн сиэттэрэн урдуку дуоьунастаах дьону сорохторун бэриккэ ,сорохторун дьахталларынан ымсыырдан онно уктэтэн ыган туурэн бэйэ диэки тардыы саҕаламмыта.
Инньэ гынан Сема –кулак салалтатынан бэрт кылгас кэм иьигэр кулук эруттэр куорат былааьыгар ,куустээх тэрилтэлэргэ бэйэ дьоннордоох, Красноярскай куорат бары улахан промышленнай тэрилтэлэриттэн убу-аьы супту оборо олорор кыахтаммыттара.

Ону барытын Тимир бэйэтэ сирэй кыттыбатаҕын туох бары хамсаныы кини тиэрдибит дьаьалынан барарын быьыытынан туораттан бу дьонун хамсаныытын барытын кэрэ сылдьара. Сема –кулак кыаҕыран истэҕин аайы кини таьыма эмиэ урдээн испитэ. Ол курдук кини билигин урукку курдук айаҕын атан баран куорат устун бэйэтэ суурбэт буолбута. Кини анныгар билигин биэс-алта бэйэтин курдук саастаах уолаттардааҕа. Олор куораты сурун кыбаарталларынан арахсан кэрэн олороллоро. Бу кини инниттэн тэриллибит кыра саастаах оҕолор бэлэхтэрун инники эттугэр Сема-кулак толкуйунан кини кэруутугэр бэриллиэхтээҕэ. Бу оҕолор бэлэхтэрэ кинилэр Дьокуускай куоратка баар оҕолорун бэлэхтэруттэн букатын атын эйдээх-санаалаах, суруннээн барыны барытын кэрбут, ийэ-аҕа тапталын билбэтэх тулаайах ,соҕотох ийэ, аҕа арыгыьыттар, хаайыылаахтар кэннилэригэр туохтара да суох олох аллараа таьымыгар туспут дьон оҕолоро этилэр. Онон хамсаныылара да оннук, харса-хабыра суох буолара.
Ол гынан баран бу бэлэхтэр элбэх сыл устата эн-мин дэьиини баран ис тутуллара олус тэрээьиннээхтик чуолкайдык чочуллубута кэстэрэ. Саастарынан кэрэн хас да бэлэхтэргэ арахсара. Кыра саастаахтар 9-13 дылы “шелуха” , 14-16 дылы саастаахтар “супера” онтон 17-19 дылы саастаахтар “молодые” диэн ааттаналлара. Ис туруктарынан кыра-кыра бэлэхтэргэ арахсаллара. Хас биирдиилэрэ бэйэлэрин бэлэхтэрун истэригэр баар оҕолорун эрэ билэллэрэ. Бэйэлэрин кыбаарталларын эрэ иьигэр эрэ хаьаайынныыллара. Онон ханнык эрэ бэлэх бэйэтин дьайыытыгар куустээх тэрилтэлэргэ тубэстэҕинэ дьыала ол бэлэҕунэн быстан хаалара. Бу оҕолор бэлэхтэрун нэнуэ кулук эруттэр куорат олохтоохторун дьиэлэригэр симэн кулуктэриттэн куттанар буолар гына сатыыллара. Атыннык эттэххэ куорат хаьаайыттара буолуохтарын баҕараллара.
Бу оҕолор биир спортивнай фанаттарын бэлэхтэрун нэнуэ куорат хоккейга хамаандата “Енисей” атын хамаанданы кытта оонньуулларыгар улахан киьи эйугэр баппат айдааны тардыбыттарын Тимир илэ хараҕынан кэрбутэ.
Сурдээх хартыына этэ. Атын хамаанда “ыалдьааччыларын” кытта маассабай охсуьуу тэриллибитэ. Киьи бэҕэтэ эчэйбитэ, маҕаьыыннар бэҕэтэ тоҕо сынньыллыбыта, уулуссаҕа баар массыыналар унту тэпсиллибиттэрэ.
Ол барыта Сема –кулак дьиэтин иьиттэн дьаьаллан тэриллибитэ. Ону Тимир билбэтэ эбитэ буолар бу тубэлтэни таах буолуох буолуохтааҕын курдук кэрэн кэбиьиэ эбитэ буолуо.

Онон кини бу сылдьан кулук эруттэр хайдах тэриллэн олороллорун уонна кинилэр кыахтарын ис эттуттэн кэрэн билбитэ. Бу санаан толкуйдаан кэрдэҕунэ Дьокуускай куоратка кинилэр Аппа унуордааҕы оҕолорун бэлэхтэрэ бу хайысхаҕа олох санардыы эьээкий оҕо хаамыытын оноро сылдьар таьымыгар сылдьаллар эбит. Ол курдук маннааҕы оҕолор бэлэхтэрун барытын Красноярскайдааҕы оҕо хаайыытын ааспыт оҕолор баьылаан олороллоро. Онон оҕолор икки ардыгар сыьыан олох халбаннаабакка хаайыылаахтар сокуоннарынан салаллан уонна уэьээннилэринэн быьа ,хам тутуллан олороро. Ол тумугэр кинилэр хамсаныылара барыта толкуйдаахтык былааннаахтык барара. Хас биирдии оҕо бэлэҕэ, кини кыаҕыттан-кууьуттэн кэруллэн хантан эрэ ас танас булар хайысхалааҕа ,сирдээҕэ. Дьэ, ол кинилэргэ ким да туораттан киирэн тыыппат баайа буолара. Ону барытын уэьээлэр урдуттэн кэрэн тыыран, бэрээдэктээн биэрэллэрэ. Ол быьаарыылара тустаах бэлэхтэргэ тууллубат сокуон буолара. Онон бэлэхтэр бэйэ икки ардыларыгар эн-мин дэьии суоҕа. Бу бэлэхтэр бары тус туьунан тарбах курдук сылдьыбыттарын иьин, уэьээнилэр быьаарыыларынан туьааннаах кэмнэ биир сутурук буолан бары биир хайысхаҕа тумуллуэхтэрин сэбэ. Бу тугэн кулук эруттэр былааьы кытта “манньыат” атастаьар кинилэри туурэр ыгар биир кэруннэрэ этэ. Кинилэр куустээх эруттэри кытта быьа кэпсэтиинэн куоратка бэрээдэги тутуохпут диэн мэктиэлээннэр бэйэлэрин тустарыгар туьалаах кэпсэтиилэри ыыталлара.
Кыьалҕа кыьайан Тимир бэйэтэ тэьэ да баҕарбаьаҕын иьин олох бэйэтэ олуйан дойдутуттан тэйэн баран маннык эйдээх –санаалаах эйгэҕэ киирэн баран улаханнык дьиксинэ сылдьара. Бу сана сиргэ кэлэн баран кини киьи олоҕо “кэппиэйкэҕэ” да турбатыттан улаханнык саллыбыта. Куорат иьигэр тэьэ да икки куустээх бэлэх бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар илии тутуспуттарын иьин сорох бэлэхтэр Семка-кулак анныгар киириэхтэрин баҕарбатахтара. Олору олус кырыктаахтык хам баттаабыттара. Утарсыбыттары сир урдуттэн суох онортоон кэбиспиттэрэ. Ону барытын Тимир ыраахтан кэрэ сылдьан бу ким дьаьалынан оноьулларын сэрэйэр этэ, инньэ гынан Семка –кулак киниэхэ тэьэ да учугэйдик сыьыаннаспытын иьин кинини кэрустэ даҕаны этэ-сиинэ “дьик” гына туьэрэ , бу киьиттэн тугу барытын кэрсуэххэ сэп диэн эй- санаа баьыйа тутара.

Толкуйдаан көрдөҕүнэ ,илии-атах уол буолан бу курдук Сема-кулак аттыгар, кини баарын эрэ тухары сылдьыан сөп. Онтон ол киһи быһах биитин устун сылдьар.
Онон туох баҕарар буолуон сөбө. Бу дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара олус кырыктаах ,онон хамсаныылара да оннук этэ. Күннээҕинэн ,төһө кыалларынан бэйэ анныгар үгүс үбү -аһы мунньунуу дьаллыгынан, күн аайы көр-нар олоҕунан олороллоро. Инники күөҥҥэ куруутун харчы сыһыаннаһыыта тахсара. Ол барыта атын эйгэҕэ иитиллибит, олох аллараа таһымыгар түһэ илик Тимир өйүгэр- санаатыгар олох сөп түбэспэт этэ.
Онуоха эбии Сема-кулак куорат иһигэр дьоннорун чөмөхтүүр тэрээһин үлэлэрин күүскэ ыытан баран, бэрт сотору кэминэн олорор сирдэригэр Нюрка-конфетканы көссүүтүн аҕалбыта. Бу түгэнтэн ыла Тимир олоҕо ыт олоҕор кубулуйбута. Нюрка-конфетка туох санааттан эбитэ буолла, кэллэ кэлээт Тимири олох абааһы көрбүтэ. Бэрт кыраттан сылтах була -була Тимир үрдүнэн көппүтэ. Бэрт сотору кэминэн Тимир Нюрка-конфетка дьаһала суох ханна да хамсаабат, барбат -кэлбэт буолбута. Ону барытын Семка-кулак тарбаҕын быыһынан көрө сылдьыбыта.
Бу санаатаҕына татаар Бааската киниэхэ олус сымнаҕастык, олох аҕалыы сыһыаннаспыт ,бу эйгэ өйдөбүллэригэр үгүһү үөрэппит эбит. Итинэн сибээстээн татаар Бааската эппит тыллара, кини төбөтүн дьөлө үүттээбиттэрэ. Ол түмүгэр Тимир биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай диэн санаат ,улахан тымныылар ааһааттарын кытта биир үтүө сарсыарда тимир суол вокзалыгар тиийэн манҥайгы кэлбит поеһыгар олорон дьылҕа -хаан ханна тиэрдэринэн арҕаа диэки айаннаабыта.

Ол курдук Тимир дойдутуттан тэйиэҕиттэн, маннааҕы күлүк дьону билсиэҕиттэн кинилэр олорор эйгэлэригэр бэйэтин оннун булбакка сылдьыбыта. Кини толкуйун - бу мин бэйэм дьылҕабар тоҕо төрөөбүт дойдубуттан тэйэн бу куоратка кэллим диэн өй-санаа кини төбөтүн дьөлө үүттүүрэ. Ол курдук билигин кини аттыгар барыта атын дьон бэйэлэрин төбөлөрө олорорунан көннөрү дьонтон букатын атын өйдөөх-санаалаах дьон тулалаан сылдьаллара. Бу дьон ортолоругар киһи быһыытынан араас таһымнаах дьон бааллара. Үгүстэрэ бу олоххо тус дьылҕаларыгар араас бириичинэн оҕустаран аҥардас сутуруктарынан харса суох хамсаныыларынан айахтарын булуна сыльар буоллахтарына, бас-көс дьонноро ханнык да государственнай таһымнаах тойоттортон итэҕэһэ суох мындыр толкуйдаах уонна иитиилээх дьон этилэр. Ол гынан баран бу дьон бэйэлэрин интириэстэринэн салаттаран, кыһалҕа тирээтэҕинэ сокуон ирдэбиллэрин тас өттүнэн хамсаналлара. Ону көрө сылдьан Тимир кини олоҕо инникитин бу дьон дьылҕатын курдук буолуоҕун өйдөөн аан манҥай бэйэтин олоҕор оҕо дьиэтиттэн күрээбитин сыыһа хамсаныы эбит диэн бэйэтигэр билиммитэ. Дойдутугар олорбут куората, кинини тулалыы сылдьыбыт дьоно-сэргэтэ барыта киниэхэ чугас өйдөбүллээҕэ. Маныаха дылы кини бэйэтин олоҕор оонньуу сылдьыбыт буоллаҕына, олох дьиннээх сирэйэ олус да кытаанах эбит. Онон бу кини кыһалҕаттан үгүс толкуй кэнниттэн ылыммыт хамсаныытынан буолбута.
Бу айаннаан иһэн Тимир төһө да соҕотох хаалбытын иһин , дьэ холкутук өрө тыыммыта. Ол курдук бэйэтин туһахтан мүччү түспүт кыыл курдук санаммыта.

Дьэ кырдьык бу кылгас кэмҥэ кини бэйэтин олоҕор элбэҕи көрдө-биллэ , улаханнык соһуйда, сурэҕэ хайынна уонна өйө-санаата айманна. Төһө да үгүс сыллар ааспыттарын иһин күлүк өрүттэр кыргыс үйэтигэр, сэрии буола турар кэмигэр олорор , кылгас, быстах олох өйдөбүллэринэн салайтаран олорор дьон бөлөхтөрө буолаллар эбит. Ол курдук бэйэлэрин бары хамсаныылара, күннээҕинэн толкуйданан оҥоһулларыттан ,баай –талам олох иннигэр олохторун да толук ууралларын кэрэйбэттэриттэн Тимир улаханнык саллыбыта. Кыра оҕо киһи өйө-санаата бэйэтин иитиллиитинэн ,сахатын омугун, ураанхай норуотун өйдөбүллэрин уонна ийэтин-аҕатын такыйыыларын илдьэ сылдьар буолан бу дьон сокуоннарын бэйэтигэр чугастык ылымматаҕа. Татаар Бааската бэйэтинэн бу олоҕу түөһүнэн солоон ааспыт буолан туох буолуохтааҕын супту көрө сытар эбит. Билигин кини Тимири кытта алтыспыт кэмигэр киниэхэ биэрэ сатаабыт өйдөбүллэрэ ,эппит хас биирдии тыла Тимир олоҕор дьэ дьиннээхтик ис хоһооннонон иһэр. . Барыта кини эппитин курдук. . Бу билинҥи Тимир олоҕор дьэ уруһуйданан ситэриллэн үнтү ыстаныллан чуолкайдык өйдөнүлүннэ. Бу дьон олохторун суола кини олоҕун суола буолбатаҕын чуолкайдык өйдөөтө. Ол түмүгэр бу атах биэрэн куотан эрэр.
Эмиэ мунчаарыы уонна саарбахтааһын. Төһө да кини төрөппүттэрин сүтэрбитититэн кылгас кэм ааспытын иһин, . кини сип-билигин сылаас дьиэ, төрөппүттэрин көрүүлэрин анныттан тахсыбыт оҕо буолбатах. Тимир балачча бу олоххо мунна тыырыллыбыт, кулҕааҕа үүттэммит оҕо буоларынан инники олоҕо кини туһугар төһө да дьэнкэтэ суоҕун иһин бэйэтин бэҕэхтүк сананар. Кини мантах антах бэйэтигэр эрэ эрэнэр. Тимир оҕотук санаатыгар былаас тэрилтэлэригэр тиийэн мин сахабын, . миигин дойдубар тиэрдин диэн көрдөһүөҕүн ыарырҕаппыта. Кини толкуйугар итинник хамнаннаҕына дойдубар ыыттахтарына уһун кэмҥэ кытаанах күлүүс хаайыытыгар ууруохтаахтар диэн толкуйдуура Онон. бэйэтигэр кинини былаас илиитэ саҕатыттан хаһан харбаан ылыар дылы дьылҕа-хаан ханна тиэрдэринэн сылдьарга быһаарыммыта.

Тимир бу маннык Уот Уһутаакы моҕойун курдук тимир көлүөһэ атахтаах. ол курдук тимир ыллыктаах тэрилинэн манҥайгы айана буолбатах этэ. Ол курдук кини Сема –кулактыын олорбут сирдэрэ куорат тас өттө буолан куоратка онно-манна сылдьарыгар электричканан үгүстүк айаннаабыта. Онтон бу тэрил атына диэн уһун айанҥа анаммыт буолан утуйар ороннордоох купеларга арахсара. Онон Тимир киһитэ суох уопсай купе биир оронугар миэстэ булан сытынан кэбиспитэ. Кини санаа оонньуутугар оҕустара олоруоҕун ,хата бары биир саастыылаах эдэр дьон –Волгоградтааҕы тимир суол институтун бэрт бэһиэлэй студеннарын ортотугар түбэспитэ. .Аргыстара бэрт көрүдүөс тыллаах-өстөөх ,. ырыаны-тойугу оройуттан тута сылдьар эдэр дьон буолан биэрбиттэрэ. Ону Тимир санаатыгар баттата сылдьан эмискэччи, бу дьон киниэхэ дууһатыгар чугастык уонна күндүтүк тута сылдьар минньигэс тылын Саха сирэ уонна онно чугас Тында-Беркакит диэн тыллары бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэллэригэр кыбыталларын истэн чөрөс гына түспүтэ. Онтон дьонун болҕойон истибитэ. Аргыстара АЯМ-ҥа тиийэн үөрэхтэрин сүнньүнэн практикаларын барбыттар. Ол кэнниттэн үөрэнэр сирдэригэр төттөрү айаннаан иһэллэр эбит.

Инньэ гынан Тимир хам баттата сылдьар хараҥа санааларын туора илгэн аттыгар айаннаһан иһэр купе уүһээ оронугар сытан дьонун эйгэтигэр киирбитэ. Дьоно бэйэлэрин икки ардыгар ким Аямҥа Тында станциятыгар үлэлии сылдьан туохха сыыһа-халты туттубутун бэрт күлүүлээхтик, көрдөөхтүк кэпсэтэ-кэпсэтэ биир гитаралаах уол тула мустан олорон студенческай ырыаларын ыллыыллар. Суолга тохтобул кэллэҕин аайы хайалара эрэ сулбу ыстанан тахсан оҕуруот аһын, уулаах отон уонна тэллэй арааһын атыылаһан киирэр уонна онтукаларын сылаас чэйи, арыылаах килиэби кытта булкуйан сиэн кэбиһэллэр. Өр-өтөр буолбата Тимири бэйэлэригэр сөрөөн икки ардыларыгар уктан кэбистилэр. Бэрт кылгас кэм иһинэн бэйэ киһитэ буолан тэбис тэнҥэ ылласпытынан барда. Биир тугэнҥэ дьонун болҕомтолорун ортотугар киирэ сырытта, ол курдук гитаралаах ыллыыр уоллара сылайдым диэн бэйэтин купетыгар сынньана барбытыгар. гитара бииртэн биир киһи илиититигэр күүлэйдээн баран Тимиргэ тиксибитигэр:
-Я, Ваши студенческие песни не знаю ,знаю только классические и популярные песни- диэн баран “Манжерок” диэн ырыаны таһаарбытыгар купе иһэ өрө ньиргийэ түспүтэ. Бары билэр ырыалара буолан вагон иһигэр баар дьон бары кыттыстылар. Ол кэнниттэн ити кэмнээҕи киэҥник биллибит сэбиэскэй ырыалары таһаардаҕын аайы аргыстара харса суох ыллаан истилэр. Онон бииргэ айаннаспыт кэмигэр студеннар ортолоругар ытыс үрдүгэр сырытта. Тимир түннүгүнэн көрдөҕүнэ суол икки өттүнэн харса суох тайҕа субуллар, икки хонугу быыстала суох айаннаабыттарын кэннэ:- Урал хайатыгар дабайдыбыт. Мы. почти на родине-диэн буолла. Ол кэнниттэн эппиттэрин курдук өр-өтөр буолбата аҕыйах чаас айан кэнниттэн Аҕа дойду сэриитин кэмигэр хорсунун көрдөрбүт дьоруой куоратка –Волгоградка тиийэн кэлбиттэрэ. Дьонун сайыһан бу станцияҕа тахсан хаалбыта. Тимири кытта студеннар бэрт истинникэн-мин дэһэн арахсан баран, олохтоох дьон быһыытынан бэрт түргэнник вокзалга киирэн автобустарга олорон айаннаан хаалбыттара. Кинилэри кытта сахатын сирин туһунан сылаас өйдөбүлэ ханна эрэ ыраах кини билбэт сиригэр көтөн хаалбытын курдук Тимир санаммыта. Ити курдук кини хаһан да харахтаан көрбөтөх куоратыгар вокзал ортотугар собус соҕотоҕун хаалан хаалбыта.

Тимир манҥай утаа тула өттүн көрүнэн баран вокзал иһин үөрэтэн көрөргө санаммыта. Ол гынан баран соҕотох хаалыы өйдөбүлэ кини өйүн-санаатын хам баттаабыта. Тула өттүгэр киһи элбэҕин иһин кинини бу дьон ортотугар чугастык саныыр, киниэхэ болҕомто уурар киһи суоҕа.
Тимири мантан антах :
-Хайдах бэйэбин көрүнэбин ? Хайа диэки айанныыбын ?Тугу гынарым буолла?-диэн бүгүннү күнҥэ тирээн турар өйдөбүллэр чөмчөкөтүн үнтү үүттээбиттэрэ. Ол толкуйдары сытаан быһаарбакка. санаа баттатыытыттан хаһан да түбэспэтэх туругар киирэн , аттыгар баар дьоно киниттэн ханна эрэ тэйиччи сылдьар курдук буолан хаалбыттара. .Арай кулгааҕар бүтэйдии куугунас тыас эрэ иһиллэрэ. Ол курдук түҥ-таҥ бара сылдьан дьон сынньанар саалатыгар киирэн биир кураанах олоххо олорунан кэбиспитэ. Өр-өтөр буолбатаҕа, сылайбыта бэрт буолан нуктаан киирэн барбыта. Ол олорон түһээтэҕинэ , бу дойдуну көрдөрбүт күн күбэй ийэтэ. аҕата уонна балта. саамай чугас дьоно ханна эрэ Лена өрүһүн үрдүгэр бары бииргэ уөрэ –көтө сынньана сылдьалларын көрбүтэ. Сып-сылаас күн. тула өттүлэрэ кырылас кумах, ийэлээх-аҕата сиэттиһэ сылдьан туохтан эрэ күлсэ-күлсэ бииргэ хаамса сылдьан тугу эрэ кэпсэтэ сылдьаллар. Балта өрүскэ киирэн сөтүөлүү сылдьар. Онтон кини балтын дьээбэлээри, кини ууга тимирбэт оҥорор эрэһиинэ эрги. мтэтин былдьаары илиитин уунан эрдэҕинэ. ким эрэ ыарыылаах баҕайытык ойоҕоско сутуругунан охсон уһугуннарбыта.

Тимир эмискэччи ходьох гынан өрө көрө түспүтэ, Кини иннигэр бэйэтин курдук икки саастыылааҕа уолаттар тураллар. Өрө мынаабыттар аҕай. Онтон биирдэрэ ,арыый намыһах уҥуохтааҕа киэпкэтин кэтэҕэр анньан баран аттыгар турар уолугар:- Этого фраера, . надо было “на хипиш брать”-диэн баран Тимиргэ туһаайан:-Эй. Самурай! Чего здесь разлегся? Это откуда Вы здесь нарисовался? Кто тебя сюда звал? За чем сюда приехал?. –дии –дии Тимиргэ ыҥан кэлбитэ уонна турар кыах биэрбэккэ хабарҕатыттан ылан баран олоро миэстэтигэр хам баттаан тыынын хаайан барбыта. Аны биир уола аргыыйдык тииһин быыһынан” чирк “гына силлии-силлии, кини сирэйигэр өҥөйөн туран:

• Ты что здесь живешь, что ли? Здесь мы хозяева. Это наш город. Сейчас мы тебя на “ парашу” отправим, “петухом” сделаем. На нас будешь всю жизнь горбачить.

Бэйэ-бэйэлэригэр киһиргэнэ-киһиргэнэ Тимири сип сибилигин тутан сиэх курдук туттан-хаптан киирэн барбыттара. Биир тугэнҥэ Тимир арыый уола илиитин холкутаппытыгар төлө биэрэн саҥа таһаарбыта:

• А ну. шпана, не вам меня своими грязными шестернями лапать и шмонать. Меня уважаемые люди, крестили “жиганом”, так что я не” курица” и еще не известно кто-кого петухом сделает.

Ити тыллары истээт уолаттар сирэйдэрэ=харахтара атын буола түспүтэ. Бу курдук күлүк өрүттэр жаргон тылларынан онон-манан сылдьыбыт оҕо кэпсэтиэн сөп. .Ол иһин биирдэрэ атын уолун диэки хайыһаат:

• Он по-нашему ботает. Свой что-ли?.

Онуоха биирдэрэ саннын ыгдах гынаат , чуолкайын билээри :
-. А вы кем будете? А ну. ка ,признайся вор или не вор, ?

Бу үтэн-анньан көрөр ыйытыы буолара. Ол курдук итинник сирэй боппуруоска, эн уоруйахтар бэйэлэрин икки ардыгар суруллубатах сокуоннарын быһыытынан кырдьыгынан эппиэттиэхтээххин. Ол иһин Тимир:- Я при своих - диэн кэбиспитэ. Бу эппиэт ити эйгэҕэ сылдьар дьонно өйдөнүллэр эппиэтинэн буолара. .

Ол аата мин бэйэм дьонум диэкибин диэн өйдөбүлүлү биэрэрэ. Уолаттар билигин да соччо Тимири бэйэлэригэр чугаһаппакка тураллара. Арыый уһуна баһылыыр-көһүлүүр быһыылаах. түмүк тыл быһыытынан: - “ Чужак” складно говорит. А может Вы нам лапшу на уши вешаешь?. Но сейчас нам не к чему толькать “пустой поржняк” , посмотрим Вас в деле-диэн баран кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн ,аргыс уолугар төбөтүнэн кэҕис гынан мантан барыаҕын диэн бэлиэ биллэрбитэ. Ол кэнниттэн Тимиргэ туһаайан

• Если вы с нами в” теме”, иди за нами. А, то скоро здесь “вертухаи”будут ,они нам покоя не дадут.

Тимир итиччэ ыҥырыллан баран, бэйэтэ да муна-тэҥэ сылдьар киһи быһыытынан ыйааһыннаммакка, бу уолаттары кытта барсарга быһаарыммыта. Кырдьык кини бу кэмҥэ улаханнык мунчаара сылдьар. Бэйэтиттэн улаханнык соһуйбута. Бу олоххо олох бэлэмэ суох эбит. Киниэхэ барыта саҥа. Ол курдук сорох көстүүлэри олоҕор аан манҥай көрсүтэлиир Бу дойду дьонун бэйэлэрин икки ардыларыгар эн-мин да дэһэр сокуоннарын билбэтэ да элбэх. Тоҕо бу куоратка кэлэн түспүтүн бэйэтэ да быһаарбат. Ити студент ыччаттары сайыһан түһэн хаалбыта. Ол кэнниттэн ,билиннээнҥэ дылы хайа диэки айанныырын да быһаарбакка сылдьар. Бу дойдуларга холоотоххо кини дойдута уу-чуумпутук аргыыйдык хамсанан олорор куорат эбит
Уолаттара бу вокзалы иннин-кэннин барытын үөрэппит дьон быһыытынан вокзал кэтэх аанынан тахсан тимир суол станциятын хос иккис суолугар турар кураанах вагончиктарга барбыттара. Уолаттара бу сири үгүстүк үнтү тэпсибиттэрэ өтө көстөрө. Туохтан да иннибэккэ, кимтэн да куттаммакка элбэх вагоннар икки ардыларынан олох иннибэккэ муммакка, биир уоттаах вагончикка тиийбиттэрэ. Тимири уонна киэпкэлээх уолу таһырдьа хаалларан баран ,уһун уҥуохтаах уол вагончик иһигэр киирэн хаалбыта.
Онуоха киэпкэлээх уол вагончикка өйөнөн , хараҕын Тимиртэн араарбакка , үөрэтэрдии көрөн туран: - “Самурай”. Здесь хозяйка этих мест проживает. Мзду надо занести. а то без жилья останемся. Мы здесь на старом списанном вагончике “ошиваемся”. Подальше от посторнних глаз. Город –то режимный. Чужих в город не пускают. ” Вертухаи” здесь очень часто” кипиш” устраивают. А нам их усердное внимание не нужно. Мы здесь не первый год толкаемся. Я с “Культей” три года тому назад познакомился. Мы, ”маршрутники-курортники”. Сегодня здесь, . завтра там. Т. е как тепло стало едем на море. А зимой переезжаем на на” зимовник” устраиваемся на казенные дома. Балачча ону-маны кэпсиэҕин вагон аана аһылла түстэ да уоллара тахсаат тойон тарбаҕын көрдөрдө.

Киһилэрэ вагончиктан ыстанан түһээт, уолаттарын диэки түөһүн мөтөтөөт кыайыылаахтык туттунна: – С тетей Мусей все обговорил. Прописался на две недели. Этого нам вполне хватит. Прокантуемся здесь. А там совсем тепло будет подадимся на юг. на море. Свежих фруктов будем пробовать. На голых баб насмотримся. А так до курортного сезона отсидимся здесь. Ол кэнниттэн эмиэ ахсаана биллибэт вагоннар быыстарынан хаамсан. халлаанна тиийэ кыстаммыт тимирдэр бөхтөрүн чөмөхтөрүн аттыгар турар дьэбин быһыта сиэн кэбиспит вагонун аттыгар кэлэн тохтоотулар. Вагоннарын аана улахан баҕайы ампаар к;лүүһүнэн хатаммыт. Ону Тимир хайдах аһарбыт буолла диэн толкуйдуу турдаҕына, кыра уҥуохтаах уолбут сиргэ сытар тоһоҕону ылаат ол ампаар күлүүспүтүн бэйэтин күлүүһүнээҕэр чэпчэкитик эрийэн аһан кэбистэ. Иһирдьэ киирбиттэрэ, вагоннарын иһэ тас көрүҥэр эппиэттээбэт ыраас ,сэнэх көрүннээх буолан биэрдэ. Дьон. аһыыр ,сынньанар ,хонор сирдээх. Уота, уута, ас астанарга гааһа, холодильнига оннооҕор телевизор кытта баар дойдута эбит. Тимир соһуйбут сирэйин көрөн Культя диэн ааттыыр уоллара: - Раньше здесь был контрольно-пропускной пункт. Все вагоны для отгрузки металлалома проезжали через эту ветку, . но с строительством нового здания железнодорожного вокзала, это сторона стало запасным, а основной вход находится наоборот там с той стороны, а этот КПП как стоял так и остался. Мы у тети Муси доверенные люди. Поэтому здесь мы не впервые. .-диэн баран ханна эрэ тыас-уус баар сирин диэки сапсыйан кэбистэ. Ити кэнниттэн Культя бас-көс балаһыанньаны ылан дьаһал бөҕөтүн биэрэн барда :
-Сейчас сделаем генеральную уборку. Я беру окна и стены, ”Самурай” берешь шбавру и тряпку будешь мыть пол. ,а “Купол” будешь готовить из наших припасов, что-то съестное. Все разбежались.
Өр гыныахтара дуо? Биир вагон иһин түргэн үлүгэрдик хомуйан бүтэрэн куукунаҕа остуол тула мустан аччыктаабыт дьон быһыытынан аһаабытынан бардылар. .Уолаттар дьэ истэрэ тотон, тугу да гыналлара суох буолан иллэнсийэннэр саҥа киһи үрдһгэр түстүлэр.
-Я, ”Культя “. А это “Купол”. А Вы “Самурай” из каких краев к нам прискакал –диэн үтэн-анньан көрөн бардылар. Тимир манҥай утаа сэрэхэчийэн: -Я из Сибири- диэбитигэр, “Купол” быһа түһэн:- А Вы значит из-за Уральских гор ,с востока. А там тоже казахи живут?- диэн ыйытан соһутта. Инньэ гынан Тимир дьонугар Урал хайатын аннараа өттүгэр үгүс элбэх норуоттар олороллорун ,. бэйэтэ Саха сириттэн сылдьарын ,бу диэки соҕотох тулаайах хаалан баран бу сылаас итии сирдэргэ кыһалҕаттан айаҕын ииттинэ баран иһэрин төһө кыалларынан кылгастык кэпсээн биэрдэ.
Уолаттара бэйэ-бэйэлэрин кытта хары-мааргы кэпсэтэллэрин истэ-истэ Тимир сонньуйа санаата , иһигэр күлэ олордо. Уолаттар төрүт даҕаны Саха сирэ ханна да баарын билбэт дьон буолан биэрдилэр
. -Якуты это индейцы Аляски –американцы –диэн өйдөбүлү бэйэ-бэйэлэригэр бэрсэ сатаабыттарыттан уонна Тимири:- Биһиэхэ тоҕо сымыйалыыгын?, Тоҕо биһигини албынныыгын? –“Самурай” –самозванец. Хочет представлятся, нам американцем. Этот номер у тебя не пройдет –диэн муннукка ыга сатаатылар. Ол иһин Тимир кэлин ыксаан:-Ребята! Потерпите до завтра , куплю карту Советского союза и покажу где находится Якутия. - диэн туох баар айыы тылын барытын холбоон ээҕин этэн көрдөстө. Ол эрэ кэнниттэн дьоно бэрт нэһиилэ уоскуйдулар.

Онтон уолаттара бэйэлэрин дьылҕаларын кэпсээн бардылар. Культя баһылык киһи буоларынан бэйэтин кэпсээнин урут саҕалаата:

• Я родом отсюда, из донских казаков. Жили здесь неподалеку в поселке городского типа “Целиноград”, а там было большое сельскохозяйственное предприятие “Новый путь” папа мой там инженером ,. а мама по финансовой части работали. Детей нас было двое я и старшая сестра. Однажды ехали на автомашине и здесь недалеко при переходе столкнулись с поездом. Только я остался живой, . без левой руки, отрезало запястье. И я в один миг остался сиротой. А там тетя Муся нас и нашла. Подняла шум. Вызвала скорую. .Когда я лежал в больнице ухаживала за мной. ,стала как “вторая” мама. И сейчас помогает. А она сейчас работает диспетчером запасных путей. Поэтому мы находимся здесь. Мы с Куполом здесь подрабатываем цветные металлы собираем под ее именем. На хлеб хватает. Но. хочется на хлеб с маслом. Я с Куполом познакомился здесь. Привели его в наш детдом. И там подружились. Он парень южный из семьи знаменитых воздушных гимнастов. История похожая. Родители были воздушные гимнасты ,что-то неправильно сделали и оба вместе разбились. И он тоже сирота. Так-что у всех судьба одинаковая. Но, мы правильные, на “Купола” не смотри что он ростом маленький ,он старше нас. У него исполнилось четырнадцать лет и мне скоро исполнится, поэтому мы уголовный кодекс чтим, под ее грабли загреметь не хотим. Все по маленькому, что плохо лежит берем, . но не более. Мы маршрутники. Здесь деньги поднакопим, чтоб в первых порах легче было. . И подадимся на море. И начнется вольная “запорожская “жизнь. ,будем гулять по курортным городам вдоль берега Черного и Азовских морей. Я неплохо играю на музыкальных инструментах, пою, а Купол очень талантливый мальчик. Мальчик-кошка. Различные цирковые номера показывает. Курортники люди с деньгами и не жадные. делятся. так и живем. Летом идти на казенный дом с ребятами ,где надо ходит по указке воспитателей в струнке не хочется. А вот ,когда курортный сезон закрывается. Устраиваемся на казенные дома.
  Так что завтра поедем в город запасемся “харчами”, покажем Вам его доспромечательности, а с последующего дня начнем работать. А сейчас “кемарить “ нужно.

Кэпсэтэ олорон билбэккэ хаалбыттар, халлаан бэрт түргэнник хараҥаран хаалбыт. Киһилэрэ эппитигэр биирдэ өйдөммүттэрэ утуйар кэмнэрэ кэлбит эбит. Бары оҥостон утуйарга бардылар.
Сарсынҥы күнүгэр күнү кытта тэнҥэ тураннар, сып-сап аһаабыта буолаат куоратка киирдилэр. Куорат киинэ вокзалтан ырааҕа суох эбит. Автобуска олороот аҕыйах мүнүүтэнэн куорат ортотугар Ленин болуоссатыгар тиийэн түстүлэр. Бу дойдуга төрөөбүт буолан Культя дьонун сирдээн болуоссаттан чугас Дом Павлова диэн ааттанар сиргэ аҕалла. Саҥа тутуллубут биэс этээстээх дьиэ биир ойоҕос истиэнэтин уруккутунан бүтүннүүтэ сэрии кэмигэр хайдах тоҕута ытыллыбытынан дьон көрүүтүгэр пааматынньык курдук хаалларбыттар. Урукку дьиэ кыһыл кирпииччэнэн тутуллубут буолан ,бу саҥа дьиэҕэ уруһуй курдук ойууланан киһи өйүгэр кырыктаах сэрии ааспыт түгэннэрин олус күүскэ тиэрдэр. Онно эбии Культя төһө билэринэн уолаттарга бэйэтэ кэпсээтэ. Аны олох итинтэн чугас Волга өрүс олох үрдүгэр Аҕа дойду кэмигэр Сталинград сэриитин кэмин көрдөрөр музей- панорама “Сталинградская битва” улахан комплекс баарын киирэн көрдүлэр. Дьэ манна биир кэмҥэ туристар группаларыгар биир гид буола сылдьар дьахтар саха геройа- артиллерист Гаврил Протодьяконов туһунан кэпсээбитин истэн уолаттар бары соһуйа иһиттилэр. Чурапчы улууһуттан төрүттээх саха киһитэ манна хорсун быһыыны уонна бүтүн сэрии утарсыытыгар уларыыйалаары киллэрбит буойун баарын билэн Тимир киэҥ тутунна. Бу улахан Сталинградскай сэрии панораматын уруһуйдаабыт художниктар бөлөхтөрө ,ол киһиэхэ, кини хорсун быһыытыгар сүгүрүйэн бу улахан панорама уруһуй саамай киин миэстэтигэр саха киһитэ пушканан немец танкаларын ыта турарын курдук уруһуйдаабыттар. Ол кэнниттэн уолаттара саха омуга –индеец буолбатахтарын быһаараннар кыаттарбыттарын билинэн илиилэрин биэрдилэр. Бу панорама-музейтан тахсан баран куораты биир гына кэрийдилэр. Мамаев курганҥа тиийэн Родина –мать диэн сүүнэ улахан пааматынньыгы көрдүлэр.

Дьэ кырдьык киһи сөҕө-махтайа көрөр тутуута. Онуоха эбии “Мамаев курган”оройугар турар буолан өссө бараадыйан көстөр.
Бу куорат туһунан Тимир сэрии туһунан киинэҕэ эрэ көрөрө. Куорат сэрии кэмигэр төрдүттэн үнтү ытыллыбыт ,алдьаммыт-кээһэммит буолан билигин тутуулара барыта саҥа. Онон куорат дьиэлэрэ-уоттара, административнай уонна тэрилтэлэр хонтуоралара бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэн уонна бары саҥалыы архитектуранан тутуллубут буолан , олус сырдык кыраһыабай куорат буола ойууланан тахсыбыт. Онуоха эбии көрөллөрө-истэллэрэ да сүрэ бэрт, барыта күп-күөх ,сибэкки, биир да бөҕө суох ып-ыраас куорат Турар да миэстэтэ үчүгэйэ бэрт Улуу нуучча норуота киэҥ туттар “Волгатын” үрдүгэр, икки биэрэгин устун уһуннук субуллан сытар куорат. Волгоград куоратка “Город-герой”аата иҥэриллиэҕиттэн сабыылаах, режимнэй куорат буолбут, туораттан мэнээк туора дьон кэлэн олохсуйбаттар. Ону олохтоох былаас кыраҕытык көрө олорор. Хас хардыы аайы милииссийэ улэһиттэрэ тураллар. Ол гынан баран былыр-былыргаттан атыы-эргиэн суолун төрдүгэр турар куорат буоларынан:- илинтэн-арҕааттан, соҕурууттан-хотуттан- дьон-сэргэ субулла олорор. Ол курдук Урал хайатын аҥараа өттүттэн кэлбит бары “сибирякпыт” дэнэр дьон ,ким туох соруктааҕынан ,кыһалҕалааҕынан мантан бары нуучча төрүт куораттарынан туора-маары ыстаҥалыыллар: -ким соҕуруу, ким Россия киин куораттарыгар, ким Москва диэки ыһыллаллар. Олох аттыгар “Казахстан”, “Калмыкия” сытар буолан хаптаҕай да сирэйдээхтэр эмиэ көстөллөр. Тимир бу дьонҥо аймаҕырҕаан хаста да чугаһыы сырытта, бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэллэригэр кус –хаас саҥалаахтарын б***** тэйэн биэрэ сырытта. Ону таһынан Тимир көрдөҕүнэ кавказ омуктара эмиэ бу куораттан чугас бааллар быһыылаах, кинилэр да бу эҥэр аҕыйаҕа суохтар. Онон интернациональнай олохтоох куорат курдук Тимир хараҕар көһүннэ. Тимир аҥардас биир күн бу куоратка сылдьаат элбэҕи биллэ көрдө. Хас биирдии куорат киһи курдук тус туһунан сирэйдээх буолар эбит. Бу куорат Красноярскай куорат курдук промышленнай зоната түн-тан тутуллубатах, куораты олус толкуйдаан бары өттүттэн көрөн туппуттара көстө сылдьар. Дьоно-сэргэтэ ,үөрэхтээх дьоно үгүс буолан бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара даҕаны букатын атын. Куоратка бэйэтигэр сквердэрэ элбэх. Улахан сэрии барбыт сирэ буолан, хас сквер аайы өйдөбүнньүк пааматынньыктар тураллар. Тимир ордук немец танкаларын утары охсуспут ыттарга аналлаах “ыт” пааматынньыгын сэргээтэ. Ыттар анал үөрэҕи баран танкаларга сыыллан киирэн бэйэлэрин үнтү тэптэринэллэр эбит. Тимир маныаха дылы пааматынньыктары улуу дьонҥо анаан оҥороллор диэн толкуйдуура. Кыылларга, ол иһигэр ытка пааматынньык туруораллара буолуо диэн олох санаабат этэ.

Уолаттар балачча кэм устата куораты көрөн баран , төттөрү вокзалларыгар тиийэн кэллилэр. Ол тухары Тимири туох да диэн сирэйгэ-харахха анньыбакка сылдьыбыт буоллахтарына, куораттан аҕалбыт трамвайдарыттан түһээт “Культя” Тимиргэ туһаайан: - В городе нас быстро могли прессовать менты. Ничего не скажешь работать умеют, а здесь “черная зона”. Здесь правим мы ! Видишь сколько народу суется. Сейчас подъедет скоростная “Владивосток-Москва”стоянка всего-навсего на десять минут. Моментально народу будет выше крыши. Выйдут на перрон покупать продукты. В это время их шуровать сам бог велел. А пока найдут свои пустые карманы, поезд далеко от города будет. Нет заявы, воровства нет.
-А Вы нам свои долги оплатишь, зря что-ли мы тебя накормили-напоили. Посмотрим на что вчера подписался. Волну гонял “ жиган” я, а не “курица” или только “водягу разливал”?. Красиво ботал ,а мы сейчас проверим - кто Вы? Может быть Вы, всего навсего “сявка” или “фазан” ? Вон видишь сколько фраеров с “капустами” ходят. Мы тоже хотим “хлеба с маслом”. Одним словом покажи себя на что способен. А мы определимся с тобой ,если “козырной” возьмем с собой в свою компанию-диэн түмүк тылын этэн баран, Куполга: - А мы его подождем у тети Муси - диэн бэйэтин санаатын эттэ. Ол кэнниттэн уолаттар Тимиртэн тэйэн дьон быыстарыгар киирэн сүтэн хааллылар. Ол икки ардыгар “Купол” Тимир аттынан ааһан иһэн сибигинэйэ былаастаан:- “Самурай” на нас не обижайся, так надо- диэн сибигинэйэн ааста.

Эппиттэрин курдук бэрт сотору кэминэн “Москва –Владивосток” поеһа бу куугунатан кэлэн тохтуу биэрдэ. Эмискэччи перронҥа дьон бөҕөтө үнтү ыстанан тахсан кэллэ, уп-үллэннэс киһи буола түстэ. Бары ас-таҥас ылар айдааныгар түстүлэр. Тимир бэйэтин кыраҕы хараҕынан көрбүтэ, бэйэтин курдук уоруйах дьарыктааХ хас да киһи баар эбиттэр. Дьону кытта бииргэ анньыһа сылдьаллар. Онтон Тимир бэйэтэ “сибиряктарын” аймаҕырҕаан, толкуйугар бэйэтин дьонун курдук санаан кинилэртэн харчыларын уоруон саарбахтаан талбааран туран хаалла. Ол быыһыгар сахалыы саҥаны быстах истэн ылан биир дойдулаахтарын көрөөрү төбөтүн эргичиннэтэ турда. Дьоннор быыстарынан орто саастаах дьахтардаах, эр киһини вагонна киирэн эрэллэрин сайыспыттыы көрөн хаалла. Ханнык эрэ курортка сынньана баран истэхтэрэ. Биир дойдулаахтарын көрөн үөрдэ аҕай. ,хайдах эрэ тапталлаах сахатын сириттэн сылаас илдьит туппут курдук сананна. Ол кэнниттэн Тимир чугас дьонун ,доҕотторун, дойдутун санаан улаханнык уйадыйда. Инньэ гынан санаа оонньуутугар оҕустаран тугу да хамсаммакка хаалла. Ол кэмҥэ перрон үрдэ хайдах киһинэн туолбутай да, ол курдук түргэнник мэлис гынан хаалла. Сынньана баран иһэр дьон харчылаахтара чуолкай уонна итинник үтүрүйсүүгэ хайдах баҕарар киһини хармаанньыктыахха сөбө , ону туһаммакка хаалла.
Тимир улахан толкуйга түстэ. Бу курдук кураанах илии тутуурдаах тиийдэҕинэ уолаттара кинини чугаһаппаттара чуолкай, кырбаабатахтарына баһыыба. Кини бу уолаттара суох хайдах да эргит –урбат бу эҥэр иннин-кэннин быһаарсан сылдьар кыаҕа суох. Бэйэтэ олох мунан баран сылдьар. Онтон ити уолаттарга сыстан манҥай утаа оннун буллар, кэлин бэйэтэ даҕаны син быһаарсан сылдьыа эбитэ буолуо. Буолар буолтун кэннэ хайдах гыныаххыный? Тимир төттөрү вокзалыгар киирэн, онно “байанайын” тургутан көрөргө сананна. Ол иһин вокзалга биир күлүк соҕус сиртэн дьону үөрэтэргэ миэстэ булан кэлэр барар дьону көрө олордо. Ол олорон бэйэтэ да соһуйда, дьон кэлэн таһаҕастарын уурар ячейкалар турар сирдэрин аттыгар миэстэтин булуммут эбит.

Вокзал иһэ тобус толору киһи. ол гынан бары олохтоохтор куорат тас өттүгэр олорооччулар кэлэллэр бараллар. Ыксаабакка болҕомтолоохтук сирийэн көрдөххө, ол дьону айаннаан иһэр дьонтон киһи чуолкайдык араарар эбит. Бу дьонтон киһи туһанар киһитин булан ылбата. Ол олордоҕуна биир мааны баҕайы көстүүмнээх, тириппит-хоруппут ыксаабыт киһи кэлэн ячейкалар турар сирдэригэр ааста. Тимир иһиттэҕинэ бэрт ыксалынан ячейкаҕа тугун эрэ уурда да ,элэс гынан хаалла. Ити кэмҥэ Тимир уотка оҕустарбыт курдук буола түстэ. Эмискэччи хайдах бултуйарынн толкуйдаата.
Көннөрү дьонҥно олох кыаллыбат , ол гынан баран айдарыылаах киһиэхэ олох боростуой буолуон сөп курдук. Тимир боруобуланарга сананна.
Өр-өтөр буолбата биир сэлээппэ- ачыкы быыһыттан сирэйэ да көстүбэт, эр дьонҥо тоҕоостоох миэстэлэрин көрдөрөр аһаҕас таҥастаах бэрт мааны эдэрси дьахтар синньигэс биилинэн уонна олорор миэстэтинэн оонньоон бар эр дьон болҕомтолорун барытын тардан кэлэн ячейкаларга тохтоото. .Кини кэнниттэн ханнык баҕарар кыра оҕо соһуон сөптөөх суумкатын носильшик тэлиэскэҕэ соһон аҕалан аттыгар хаалларда. Тимири туораттан көрдөххө төрүт даҕаны сирэйэ-хараҕа, быһыыта-таһаата уларыйбатаҕын иһин, бу кэмҥэ быһаарыылаах түгэн үөскээбитинэнТимир өйүн- санаатын бу дьахтарга туһаайда.

Туох баар тулалыыр эйгэтитэн тэйэн баран, бэрт болҕомтолоохтук дьахтар ячейкатын аанын сабан баран ,аһар кодун туруорарын истэ олордо.
Хас биирдии “тыс” гынар тыаһы барытын төбөтүгэр хатыы олордо. Ол тыастар кэлин тиһэҕэр тиийэн Тимир төбөтүгэр сыыппаралар буолан таҕыстылар. Ол сыыппараларын умнубатарбын ханнык диэбитии бэйэтигэр хаста да хатылаата. Хамсаабакка дьахтара тахсарын кэтэһэн олордо.
Балачча олрбохтуу түһэн баран дьахтар ячейкатыгар тиийэн төбөтүгэр баар сыыппараларын ячейка кодугар туруортаата уонна ис долгуйуутун бэрт нэһиилэ кыатана-кыатана ячейка аанын аһардыы аргыый аҕай бэйэтин диэки тарта. Онтуката сымыйанан эппит курдук аһыллан кэллэ. Итэҕэйбэтэхтии аһыллыбыт аанын балачча өр тутан турда. Ол көрдөҕүнэ ячейка иһигэр били носильшик соһон аҕалбыт суумкатын көрөн баран биирдэ итэҕэйдэ. Ол кэнниттэн бэрт түргэнник хамсанан суумка иһиттэн хас да паачка харчы баарын сиэбигэр угунна. Онтон атынын барытын ячейка иһигэр хаалларан баран сабан кэбистэ. Ол кэнниттэн сыалын сиппит киһи быһыытынан уолаттарын көрдүү ыстанна.

Уолаттарын “тетя Муся” вагонун аттыттан булбата. Онон уолаттарын салгыы көрдүү барда. Элбэх да вагон туора суолга анньыллан турар. Тимир олор быыстарынан балачча өр туора маары хаамыталаан баран, бэрт нэһиилэ саха буоларынан таһаҕас көтөҕөр краннарынан сирдэтэн , уолаттарын бөлүүн хоммут “ контрольно-пропускной” буола турар вагончигыттан булан ылла. Кини кэлбитин” Купол” урут көрө охсон соһуйбуттуу вагон иһигэр сылдьар Культяҕа хаһыытаата:-Эй !Культя !Что я тебе говорил. ” Самурай “прискакал А ты говорил, что он “фазан “попался ментам.
-Ну и что?Парень наверно проглодался, хавать хочет. Онтон Тимиргэ туһаайан:- Пустой ? Раз пустой. Вас за красивые глазки ,никто без “бабла “ бесплатно кормить не будет. Так что, до свидание! Иди своим путем- диэн баран аан диэки ыйан кэбистэ. Бу уолаттар айахтарын бэйэлэрин сатабылларынан ииттинэ сылдьар буоланнан, тугу да сатаабат босхо айах адаҕата буола сылдьар туора киһини бэйэлэрин моонньуларыгар илдьэ сылдьаллара табыллыбата чуолкай. Ол иһин төһө даҕаны хара маннайгыттан хабарҕалаан киирэн барбыттарын да иһин Тимир уолаттарыгар өһүргэммэтэ.
-Культя –“лепила” ты! Так что твоя “предьява” пустая. Я не “балабол”. “Водягу” не разливаю. В “натуре” отвечаю за все свои слова. Не пустой я. Вот мой “взгреб”. На первое время хватит. -диэн баран Культяҕа үс паачка харчыны туттаран кэбистэ. Уола соһуйда быһыылаах, саҥатыттан мэлийэн хаалла. Итэҕэйбэтэхтии илиитигэр тута сылдьар харчыларын уонна Тимири солбуйа сылдьан көр да көр буолла. Онтон Купол :-Вот, это да! –диэн сөхпүтүн биллэрэн , саҥа таһааран аллайда.

Ол кэнниттэн:-“Самурай”! А вы оказывается парень” козырной”! Мы таких денег с роду в руках не держали. Каким способом эти деньги достал ,мы не знаем. Ну, если достал “гоп –стопом” ,то мы под этим не подписываемся ,нам срок за “живодерство” ни чему. Или по другому? А ну расскажи откуда и как достал? –диэн салгыы санаатын атастаһан интириэһиргээбитин биллэрдэ.
-И то правда. Расскажи как было?-диэн Культя дьэ өйдөнөн кэпсэтиигэ кыттыста.
Тимир болҕомтону ылбыт киһи быһыытынан, нууччалар курдук бэйэтин ыһа тоҕо хайҕанан кэмсэммэккэ, дуоспуруннаахтык саха киһитэ буоларынан сэмэй соҕустук туох баарынан кэпсээн биэрдэ.
Уолаттар истибиттэрин итэҕэйбэтилэр быһыылаах, сирэйдэрэ уһаан, сыҥаахтара аллараа туһэн хаалла. Культя Тимир сирэйин олох итэҕэйбэтэхтии көрө-көрө:- Самурай! Чего Вы здесь “туфту” гонишь. Разве это возможно?-диэн тоҕо биһигини албынныыгын диэбиттии ыйытта. Купол даҕаны иһигэр улаханнык мунчаарда гынан баран, таһыгар таһаарбата. Онтон эмискэччи Культя тугу эрэ толкуйдаабыт киһи быһыытынан миэстэтиттэн ойон турда даҕаны биир купе иһигэр элэс гынан хаалла. Өр-өтөр буолбата ол купеттан пионерскай барабааны соһон аҕалла.

• Я, здесь музыкальную школу кончил. В музыке разбираюсь. Сейчас проверим каков у тебя слух-диэн баран бараабаны охсуолаан киирэн барда. Ол кэнниттэн:- А, ну ка повтори за мной. -диэн баран охсор палочкаларын Тимиргэ туттарда.

Тимир барабааны охсуолаан киирэн барда, Культя тугу гыммытын барытын үтүктэн истэ. Ол курдук хаста даҕаны атастаһа сылдьаннар бараабаны эҥин араастык оҕустулар. Ол быыһыгар Культя вагон көрүдүөрүн устун балачча тэйэн баран бараабанын охсор тыаһын кыччатан ылар.

• Онтон кэлин Культя дьэ кыаҕын ыллаттаран:- Да. слухом у тебя все порядке. Но, все равно не поверю! Что можно услышав щелчки , можно установить цифровой код ячейки –диэн син-биир итэҕэйбэтин биллэрдэ. Онуоха Купол быһа түһэн:- Культя не гони “пургу”. Чего не верить то?Ну, Вот перед тобой”бабло “лежит. ? Лежит. На нашу предьяву ответил? Ответил. Так ,что Самурай перед нами чист. Так что перестань наезжать. А вот насчет “балабола”. Самурай подписался. Потом проверим. -диэн түмүктээн кэбистэ.

Ол кэнниттэн уолаттар кэлэн Тимири убаастаабыт дьон быһыытынан санныттан таптай –таптай ,хайҕаа-хайҕаа буоллулар. Биир кэм элбэх харчы сытыттан буолуо саҥалара көбдьүөр-көбдьүөр буола турда. Онтон баһылык киһи быһыытынан Культя Тимиргэ туһаайан: - Самурай! Я беру свои слова обратно, вижу что вы парень “козырной”, а не “фазан”. А мы сперва думали ,что вы из “гонщиков”. Просто это было проверкой. Но, Вы достойно представились. . Сколько “бабла” принес. Так что, милости просим в наш “круг”. А Купол ,если так дальше пойдет. То мы нынче будем “башлять капустой”. Ну раз “бабло” есть ,завтра подадимся на море. А тете Мусе остегнем ее долю, так что она не будет в обиде. До открытия курортного сезона подадимся на Грузию. Давно мечтал. Посмотрим как живут южные люди. А сейчас все свои “хайла” закрыли, время позднее так что “кемарить” будем.
– А почему именно на Грузию? –диэн Тимир өйдөөбөтөхтүү ыйытта. - Сейчас курортный сезон только-что начался ,но настоящего купального сезона еще нет. Сейчас народу там мало. Поэтому круиз начнем с самой южной точки нашей страны. А это Грузия. Понял. -диэн тоҕо ол диэки баралларын Культя быһааран биэрдэ. Ити кэнниттэн уолаттар ону –маны кэпсэппитэ буола сытан утуйан хааллылар.

Сарсынҥы күнүгэр сарсыарда тураат уолаттар ыраах айанньыыр буоланнар бэрт түргэнник хомуммутунан бардылар. Урукку кэмҥэ бу курдук элбэхтик айаннаабыт буоланнар, сып-сап курдук хомуннулар. Уопсай таһаҕастара биирдии рюкзак, ол тас өттүнэн уура сылдьар барабааннарын уонна гитараларын ыллылар. Ону көрө сылдьан Тимир Культяттан ыйытта: –Зачем, нам барабан и гитара?За чем лишнее тащить
Онуоха уола өһүргэнэн өрө хоҥос гына түстэ, ол гынан баран бэйэтин кыатанна бэрт чиҥ куолаһынан: -Это орудие труда. Они нас уже три года нас кормят. Вот “Купол” когда надо выполняет силовые трюки. А но должна сопровождаться барабанной дробью. А у меня неплохой голос и я пою под гитару. Раньше неплохо играл. А сейчас у меня левого запастья нету ,это просто протез. Поэтому играю простыми аккордами. Вот тебя и научим играть на гитаре. Так что держи –диэн баран гитаратын туттаран кэбистэ. Ол кэнниттэн уолаттар вагоннарын хомуйан баран тетя Мусяҕа бардылар. Онно өр буолбатылар, Культя бэйэтэ киирэн таҕыста. Мөһөөччүккэ бирэски тута сылдьарыттан ,уолаттарга биирдии бирэскини туттаран кэбистэ.
-Это на дорогу дала. Добрая женщина. -диэн баран хараҕыттан тахсыбыт уутун туора соттон кэбистэ.
Ити курдук вокзалга киирэн “Волгоград-Сочи” хайысхаҕа билиэт билиэт ылан муора диэки айаннаабытынан бардылар. Тимир бу өттүгэр манҥайгы сырыыта буолан бүтүнүү харах буолан олордо. Туохха да аралдьыйбакка түннүккэ сыстан олорон ,түннүгүнэн элэс гынан ааһар тулалыыр эйгэни көрө олордо. Кини Урал хайатыгар дылы айаннаан кэлбит айылҕатыттан букатын атын хартыына буолан биэрдэ. Ол өттө барыта тайҕа эбит буоллаҕына, тула өттө харах ыларын тухары истиэп. Киэн нэлэмэн хонуу буолан барда. Айан саҕаланыытыгар ,манҥай утаа онон-манан хатыҥ чараннаах эбит буоллаҕына, онтуката да сүттэ. Ол оннугар сир-дойду бурдугунан ыһыллыбыт бааһыналарга, бүтүннүү араас оҕуруот аһынан туолбут, сүрүннээн арбуһунан, дыняларынан ыһыллыбыт оҕуруот сирдэригэр кубулуйан барда. Ол быыһыгар хаһан да көрбөтөх барааннара, бөрбөлүүттэрэ мэччийэ сылдьаллара көстөр. Дьоно-сэргэтэ кыахтаахтык олорор курдук. Ол курдук кыһыл, маҕан өнҥөөх кирпииччэлэртэн тутуллубут “коттедж” курдук дьиэлэринэн туолбут бөһүөлэктэр элэннээн ааһаллар. Олохтоох дьоно үнтү буккуллубут, элбэх омук буккуһа олорор сирэ буолла. Бу бөһүөлэктэргэ уһун халааттаах хаптаҕай сирэйдээхтэр, киинэҕэ көрбүт кыһыл төбөлөөх папахаларын кэтэ сылдьар Дон казактара ,сорох сиргэ черкескалаах хайа олохтоохторо олороллоро көстөр. Тимир суол станцияларыгар олохтоохтор сүрүннээн фрукта арааһын атыылыыллар. Инньэ гынан Тимир урукку өттүгэр Саҥа Дьылга биирдэ эмэтэ дьаабылыка сиир уол, бачча далбарга түбэһэн баран бэйэтигэр дьаабылыка. слива о. д. а фрукта арааһын барытын солбуйа сылдьан боруобулаата. Ол тас өттүнэн бүтүн биирбүтүн арбуһу соҕотоҕун охсон кэбиһэн уолаттарын соһутта.

Купол сотору-сотору кэлэн, төбөтүн илгистэн барар:- Самурай !Я тебя понимаю. Человек ты северный. Там у Вас ничего не растет, но так пузо забивать тоже нельзя. Сейчас этого добра у нас будет выше крыши. Так что меру знай! С сегодняшнего дня и без этого рацион будет фруктовый. Если хочешь с улицы задарма собирать будешь. Так что “витаминчиками” на всю свою жизнь запасешься. Едем на Сочи –это моя Родина. И посмотришь какие там красивые места. Только у нас имеется такой климат. Субтропики. . И там все сама растет, только посади. Потому что рядом Черное море и Кавказские горы. Все время, весь год лето и влажность большая. Горы защищают от холода и снега видим только высоко на горах. Я там родился, и мое детство в цирке прошло. Родители были циркачами- гимнастами. Под куполом на высоте силовые номера показывали. И оба в один день погибли. Выступали без страховки. Разбились. Моих родителей вся страна знала. Знаменитыми циркачами были. Они были первыми в нашей стране воздушными гимнастами. И остался я без родителей. В первое время друзья родителей помогли. А дальше отдали в детдом. А там я подружился с Культой. Не хочется нам там жить под “блатными законами”. И поэтому каждое лето подаемся на вольные хлева. Нам только нужен аттестат об окончании неполной средней школы. И следующей зимой закончим. И я трудоустроюсь в свой родной цирк. Продолжу семейное “дело”. Я с ними уже договорился. Буду учится в цирковое училище. А Культя очень хорошо поет и играет в музыкальных инструментах. Хочет свое будущее связать с музыкой. Значит, мы из”правильных”. Понял! Так что шалить будешь, только под нашим присмотром. Брать будем только ,что нам дают и что плохо лежит.
Өскөтүн Купол дойдутугар айанныыр киһи быһыытынан, бу кэмнэргэ өрө өрүкүнүйэ сылдьар буоллаҕына, Культя айан тухары наар утуйан таҕыста. Сарсыарда Тимир уһуктан баран түннүгүнэн өҥөс гынан көрбүтэ, киһи хараҕа бүтүннүүтүн хабан ылбат ,түгэҕэ көстүбэт ууну көрөн омуннуран утуйа сытар Куполын ойоҕоско аста:
-Купол! Смотри Черное море! –диэтэ. Онуоха уола уутун быыһынан:- Это не Черное море, это Азовское море. Как горы прижмут к берегу. Это будет Черное море. В Сочи подъедем к обеду. Так что успокойся. - диэн баран төттөрү эргийдэ да, салгыы утуйбутунан барда. Онтон Тимир киниэхэ барыта саҥа буолан барытын көрө сытта. Өр-өтөр буолбата поезтара аҥар өттө муора, биир өттө хайа быыһынан айаннаан киирэнбарда. От- мас да элбээтэ. Хаһан да көрбөтөх соҕуруу дойду мастара пальмалар көстөн бардылар. Муора биэрэҕэ хас хомо кэллэҕин аайы араас бөһүөлэктэринэн. куораттарынан симиллэн барда. Онтон биир өттө Купол эппитин курдук үп-үрдүк хайалар ыбылы анньан тураллар. Олор чыпчаалларыгар дойдутун бэлиэтин хаар сытарын көрөн, дойдутун балтын санаан ылла.

Ол олордоҕуна дойдулаах уол Купол Тимир аттыгар кэлэн ону- маны кэпсээн санаатын аралдьытта. – Самурай Вот. моя Родина Сочи. Вдоль города едем. Город «растянулся» почти на сто пятьдесят километров. Из них сто пятнадцать километров — пляжная полоса. Тимир представляешь сто пятнадцать километров, никогда не замерзающего, манящего моря. Это солнце, воздух и вода. Это рай. Будем купаться вдоволь Кайф. Оно делится на четыре района: Адлерский, Хостинский, Центральный и Лазаревский. В их расположении нет ничего сложного — растянулись себе последовательно друг за другом от Абхазии до поселка Магри, вдоль берега моря. Знаешь Тимир просто невозможно не восхищаться естественным ландшафтом города: бурные реки, горные ущелья, водопады и высокогорные озера — все это Сочи. Сочи единственное место в России, где, ощутив с утра всю прелесть спуска на лыжах по склонам Красной Поляны, вечером можно искупаться в теплом Черном море. Т. е от зимы до лета всего один шаг. .
По своим климатическим условиям, Сочи город уникальный. Если у Вас Тимир зима с длиной восемь месяцев, то у нас наоборот лето составляет восемь месяцев. Вот эти горы, т. е Кавказский хребет защищает город от холодных ветров, а вот Черное море насыщает теплом. Нам Сочинцам знакомы только три времени года: поздняя осень здесь сменяется ранней весной, минуя зиму. Сочи единственный город в России, прогуливаясь по улицам которого можно запросто встретить пальмы и магнолии, мандарины и лимоны, кипарисы и самшит. Здесь выращивают самый северный чай.
Вот подьезжаем к моему родному Хостинскому району. Вот видишь на холме виден цирк, рядом с ним парк «Дендрарий», и самый большой пансионат «Светлана» для курортников. Это уже практически центр Сочи.

Дьэ кырдьык туох да омуна суох биир сыла чугаһаата. эһиги ааҕааччылар баар буоланныт. киһи суруйар. онон эһиэхэ махтанабын. Ким да аахпата буоллар тугу эрэйдэниэххиний. .Бэйэм урут тугу да суруйбатах киһибин уонна суруйааччыбын дии санаммаппын даҕаны. эрдэ дьарыктаныахха баар эбит. Билигин бэйэм санаабар пенсияҕа олорор буолан иллэнсийдим. Саҥаттан саҥа сюжеты толкуйдуохха наада. ону буллахха син суруллуо эбит. ону толкуйдуур ыарахан. Өссө төгүл эһиэхэ махтанабын.

Тимир! Вон видишь рядом с цирком 9-тиэтажный дом. Я там родился. Здесь у меня 2-комнатная квартира. Наледство от родителей, сейчас там у меня двоюродный брат живет. Арендует.
Купол бэйэтэ да түргэн хамсаныылаах ,эргичийэ-урбачыйа сылдьар уол дойдутугар кэлэн биир миэстэҕэ олорбот буолан хаалла. Культя элбэҕи көрбүт киһи быһыытынан туохха да улаханнык кыһаллыбат, онтон Тимир түннүктэн арахпат. Ол иһин Купол кинилэр икки ардыларыгар сүүрэ сылдьан тугу эрэ кэпсиир да, уолаттартан хайалара да болҕойон истибэт. Ол да үрдүнэн Купол саҥата биир кэм оргуйа турар. Купол эппитин курдук эбиэт саҕана Сочи тимир суолун вокзалыгар кэлэн тохтоотулар. Инньэ гынаатын кытта поезд иһинээҕи дьон барыта таһырдьа хатахсаары анньыһан киирэн бардылар. Ол кэмҥэ Культя түннүгүнэн тугу эрэ көрдө быһыылаах :- Ребята! Поезд на Батуми отправляется через 10-минут. Так что, всем быстро на перрон-диэн хамаанда бөҕө буола түстэ. Инньэ гынан дьону 8нт8 силэлээн таһырдьа перронҥа биирдэ баар түстүлэр да, Культяларын батыспытынан иккис кэккэлэһэ турар поезд диэки сүүрбүтүнэн бардылар. Бэрт нэһиилэ оннуттан хамсаан эрэр поездка проводницанан көмөлөһүннэрэн кыбыллан киирдилэр. Инньэ гынан Сочины быһа түһэн Грузия биир сүрүн провинциятын Аджария диэки айаннаабытынан бардылар. Букатын атын эйгэлэх поездка киирэн олордулар, киирбит вагоннарын иһэ барыта ньуу-ньаа, кус-хаас саҥатын курдук. Баар дьон үгүс өттө күннээх, хайалаах кавказ дьоно сэргэтэ буолан биэрдэ Бу сырыыга уопсай купеҕа түбэстилэр. Инньэ гынан дьоно-сэргэтэ элбэх. Тимир манҥай салла быһыытыйда. Урукку бу иннинэ бииргэ айаннаан кэлбит дьонугар холоотоххо, айдааннаах дьон буолан биэрдилэр. Бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэллэригэр туох баар лабааларын ,сирэйдэрин-харахтарын олоруутун барытын хамсатан күүскэ саҥарсан кэпсэтэр дьон эбит. Туораттан көрдөххө ыттаах-куоска охсуһаары бэйэ-бэйэлэригэр суоһурҕана сылдьалларын курдук. Ол гынан баран уолуктаспыттара эмиэ көстүбэт. Балачча өр кэтэһэн үөрэтэн көрбүтэ, нууччалар маатыранан кэпсэтэллэрин курдук туох да улахан ис хоһооно суох, омук быһыытынан бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэр быһыылара-таһаалара эбит. Өр-өтөр буолбата купе иһэ барыта ырыа ыллаан. ,Лезгинка үҥкүүлээн барда. Бэһиэлэй норуот эбиттэр. Бурдюкка кутуллубут винограднай утахтарын сүгэ сылдьан вагон устун көҥүл босхо хаамса сылдьан бэйэ- бэйэлэригэр үрүҥ. кыһыл көмүһүнэн киэргэтиллибит туох эрэ сүөһүтүн муоһугар арыгыларын кутта-кутта:- Эҥ , кини дьолун туһугар- иһэллэр. Тыл этэллэригэр суолта биэрэн дирин ис хоһоонноохтук, хос өйдөбүллээхтик уһатан-кэҥэтэн этэллэр. Уолаттар тугу да өйдөөбөтүлэр гынан баран бииргэ айаннаһан иһэр дьоно быһаарбыттарынан грузиннар сааскы эдэр манҥайгы винограднай арыгы үктэниллибитин бэлиэтиир бырааһынньыктарыгар түбэспиттэр эбит. Атыннык эттэххэ виноград төһө да сигилитин ситэ илигин иһин киниттэн бу кэмтэн ыла чэпчэки кыраадыстаах арыгыны сүүрдүөххэ сөптөөх кэмэ кэлэр эбит. Бу бырааһынньык сиэрэ ситэн сэтинньи ыйга тиийэн виноград хомуйуутун бырааһынньыгар Ртвели –диэн саамай убаастаныллар тэрээһинҥэ кубулуйар үһү. ..

Онон Тимир манҥайгы өйдөбүлүгэр кавказ сирин-уотун омуктара сүрүннээн грузиннар бэйэтин Сахатын дьоно сылгыны культ курдук өрө тута сылдьалларын курдук , ас –таҥас биэрэр виноградтарын уруйдаан-айхаллаан олохторун олуга оҥосто сылдьаллаын курдук көрдө. .
Бу бачча бүтүн поезд дьоно бары ырыа ыллыы, үҥкүү битийэ сылдьалларын кэмигэр уолаттар мээнэ олоруохтара дуо? Ордук Культя олорор миэстэтигэр өрө эккирии олордо. Онтон санаата тулуйбата быһыылаах:-. О, ну-ка Самурай! Сейчас своим номером будет выступать Купол. Музыкальное сопровождение твое будет. -диэн баран гитараны туттаран кэбистэ. Онтон илиитигэр барабааны ылаат “дробь” охсон дьон болҕомтотун барытын бэйэтигэр тарта:-Сейчас. перед Вами выступит будущий артист цирка ,сын всемирно известных воздушных гимнастов –Купол. .Прошу любить и жаловат
. Дьон миэстэ таһааран силэллэн биэрбиттэригэр, Купол-куоска курдук бэйэтигэр сөбө суох сымсатык хамсанан миэстэтигэр туран, иннинэн-кэннинэн сальто тэптэ. Ол кэнниттэн эҥин араас күүстээх нүөмэрдэри көрдөрбүтүнэн барда. Тимир сөҕүү бөҕөтүн сөхтө. Ордук уола кып-кыараҕас көрүдүөр устун аҥар атаҕынан муостаттан үктэнээт, атын атаҕынан үөһээ вагон үрдэлиттэн тэбинэ- үктэнэ сылдьан көлүөһэ курдук көрүдүөр устун хамсыы сылдьарын көрөн эмиэ туспа айылҕалаах уол сылдьар эбит диэн иһигэр санаата.
Ол кэнниттэн Культя бэйэтин талаанын көрдөрдө. Олох ыраас классическай опернай ырыаһыт куолаһынан грузинскай норуот ырыатын “Суликоны” ыллаан бииргэ айаннаан иһэр дьонун олох ууллартаан кэбистэ. Ол кэнниттэн уолаттары бары ыҥыра сылдьаллар, бэйэлэрин олохтоох астарынан көмөн кэбистилэр. Тимир Мцвады-диэн ааттыыр шашлыктарын үрдүгэр түстэ. Кэлин кэмҥэ хаһан да аһаабатах этин симиннэ. Биирдэ санаан көрдөҕүнэ тото-хана эт сиэбэтэҕэ ырааппыт да эбит. Аргыс уолаттарыгар махтана санаата. Бу бииргэ сылдьар уолаттара тус туһунан айдарыылаах уолаттар буолалларын илэ хараҕынан көрдө. Баччаанҥа дылы хайдах айахтарын булуна сылдьыбыттарын сэрэйдэ. Ити курдук күнү айдаппакка айаннаан Батуми куоратыгар кэлэн түстүлэр.

24 декабря 2016
Атас
Хайа Бабага Баатыр агааччылар Эйиигин улаханнык убаастыыр дьон кердеhуутун толорон сурэгэлдьээбэккэ утуйаргын агыйатан салгыы суруйан ис. Агааччылары эрэйдээмэ

Батуми куорат саамай ортотугар. Европа болуоссатыгар тахсан кэллилэр. . Мантан эргэ куорат саҕаланар. Эмискэччи Тимир бэйэтин история уруогар үөрэппит былыргы орто үйэтээҕи кэмин оҕотун курдук сананна. Уун утары гректар культураларын көрдөрөр Медея кыһыл көмүс бараан тириитин тутан турар статуята турар. Ол аттыгар Грузия османскай империя анныгар киирэ сылдьыбытын мэктиэлээн Орта-Джаме мечеть үллэн-баллан турар. Ол мечеттэн аҕыйах хаамыыны оҥороотторун кытта Пресвятой Богородица соборугар иннэ түстүлэр. Онтон ырааҕа суох армяннар Святой Николайдарын храма турара көстөр. .
Сорох дьиэлэргэ русалкалар, атланнар уонна химердар киэргэл уруһуй буолан тураллар. Онон сирдэттэрдэххэ история араас кэрдиис кэмнэригэр үөскүү сылдьыбыт тус туһунан цивилизация культуралара биир сиргэ чөмөхтөммүт. Уһун кэм устата хас да тус туһунан тутуллаах цивилизация күүскэ сайда-сайда, ханнык эрэ биричиинэлэринэн эстэн хаалбыт кэмнэрин ити тутуулар өйдөбүнньүк буолан кэрэһэлээтилэр. Ону барытын уолаттар эргэ куорат кыараҕас уулуссаларын устун хаамсан иһэн көрөн аастылар.
Быһа муора диэки суолларын көннөрөн түһүнэн кэбистилэр. Тимир көрдөҕүнэ Батуми куорат бэйэтэ кини тапталлаах Дьокуускайын куоратыттан бэрт кыранан улахан курдук.
Ол оннугар уулууссалара көнөтө айылҕатын арааһа сөхтөрдө. Кини маннык көбүс көнө уулуссалардаах куораты көрө илик. Купол эппитин курдук туох барыта үүнэр дойдута манна баар эбит, хаһан да көрбөтөх үүнээйилэрин көрөн айылҕа ото-маһа элбэҕин сөҕө көрдө. Ол хаамсан иһэн төбөлөрүн үрдүгэр ыйанан турар отоннору туура тардан, фрукта арааһын амсайан муора кытыытын буллулар.
Ол көрдөхтөрүнэ Батуми куоратын сөтүөлүүр хомото тобус толору киһи. Ону көрөөт Культя: -Ребята! Видите, здесь уже курортный сезон начался. Здесь прикантуемся на несколько дней и обратно поедем. А там и у нас курортный сезон начнется. А теперь надо найти место стоянки! Где, свой вигвам поставим. Вроде и у нас начинается открытие летней компании. Как никак на новое место приехали. Поляну сделаем. Так что сейчас нам нужно захарчится. -диэн билигин тугу гыныахтаахтарын дьаһайа истэ.
Сөтүөлүүр сир чугаһаатаҕын аайы, куорат биэрэк устун тутуллубут уулуссатын устатын тухары манна сынньана кэлэр дьону аһылыгынан. таҥаһынан хааччыйар эҥин араас кафелар, рестораннар, Цум-нар, Гумнар ыбылы анньан тураллар.
Уолаттары маннааҕы олохтоох дьон астарын көрүҥэ элбэҕэ сөхтөрдө. Тимир үрүҥ ас уонна эт эҥэрдээх киһиэхэ далбардааһын буолла. Эт астар чахохбили, купаты, хинкали уонна чанахи уонна мацони ,киклико диэн үүт астар ааттара-суоллара тустаах киһиэхэ тостор ааттааҕын иһин оҕо эрдэҕиттэн этинэн=үүтүнэн аһаабыт уолга күндүтүк көһүннэ.
Ол иһин Тимир хас биирдии көрүҥүттэн амсайыыга диэн аахтара ылла. Онтон уолаттар фрукта, борани ,аджапсандали диэн от-мас аһылыктар үудулэригэр түстүлэр.
Онтон бурдук астан аджарецтар бары хайгыыр хачапури диэн хас да хаттаах улахан оҥочо быһыылаах пирогтарын ыллылар. Уолаттар сөтүөлүү сылдьар дьону ыраахтан көрө сылдьан олохтоох миэстэлэрин көрдүү биэрэк устун хаамыстылар. Бэрт сотору сөтүөлүүр сир тайаан сытар сирэ бүппүтүн кэннэ, онон манан балааккалар турар сирдэрэ көстүтэлээн барда. Ол аайы Культя: -Самурай! Это дикари! Приехали сюда отдыхать автостопом. Вот так и отдыхают. Им не нужно никаких отелей, гостиниц. Сами по себе. И мы как они где-то здесь устроимся.

Уолаттар бэйэлэрин санааларыгар биир дьон хараҕыттан дьалты соҕус сиргэ аҕыйах хонукка киһи олоруон сөптөөх сирэ диэн муораҕа туруору киирэр таас тумул оҕотугар биир балаакка сирэ баарын булан манна олохсуйарга сананнылар. Олохторун маннык түгэнҥэ элбэхтик оҥостубут дьон быһыытынан , балааккаларын бэрт түргэнник тардынан кэбистилэр.
Культя айылҕа көстүүтүгэр сөп түбэһэн музата оонньоон киирэн барда. Олох романтичнай натура эбит, таас очуос үрдүтүгэр ойон тахсаат биир илиитин түөһүгэр туттунаат, төбөтүн хантаччы быраҕаат сөҥ куолаһынан Пушкин, Лермонтов хоһооннорун аахпытынан киирэн барда. Ол кэнниттэн гитаратын үрдүгэр түстэ даҕаны Булат Окуджава
Песенка про море диэн ырыатыттан саҕалаан, - Я первая! Юрий Антонов,
Машина времени - За тех, кто в море! “Зажигаем у Чёрного моря” ,Мистер Твистер
У самого синего моря диэн ырыалара бииртэн биир кини толоруутугар солбуллан истилэр.
Онуоха холоотоххо Куполлаах Самурай халыҥ тириилээх дьон буоллуолар. Сымара таастарга олох булан истэрин урут хааччынарга бардылар. Аҕалбыт астарын үрдүгэр түстүлэр. Аччыктаабыттара сүрдээх, Культяларын ыҥыран көрдүлэр даҕаны ,уоллара хоһооннорун аахпытын курдук ааҕа турда. Ол иһин Купол Тимиргэ туһаайан :Самурай! Не удивляйся. Он такой. Все! У него крыша поехала. Сейчас до тех пор пока свою дурь не выскажет, так и будет рупором говорит. Пусть выскажется. А мы пока. свое пузо набьем. Чем не рай. Смотри вокруг какая природа ,пальмы и море. Мое родное черное море.

• А сейчас купаться будем. Я пойду проверю дно моря близ у того камня ,оттуда на море прыгать будем. А, то получится как в анекдоте. А можно анекдот в тему?

Приморский парниша рассказывает:

• А у нас красота какая! Разбежишься - и со скалы в море! Бабах!
• Ты, наверно, хотел сказать “Бултых!”?
• Ну, когда прилив, тогда бултых.
• А что, такое прилив-диэн Тимир Куполтан ыйытта.
• Долго рассказывать, скоро поймешь сам, смотри на море -вода полная –это прилив. А если вода ушла от этих скал –то это отлив.

Онтон сотору соҕус буолан баран ууга турар таастар быыстарыттан Купол саҥата :-Там никаких камней нет. Сразу за камнем начинаются пески. Дно ровное. Глубина где-то четыре-пять метров. Так что можно прыгать с камня на море без опаски.

Тимир сахатын хаана киирэн бачча сиэрэ суох тас өттүнэн барбыт дэлэй ууну көрө олорон сэрэхэчийэ быһыытыйа олороро. Хара манҥайгыттан харса суох сөтүөлээн барыан туттуммута. Онтон Купол саҥатын истэн тулуйбата:
-Я, сейчас подойду -:диэт сыгынньахтаммытынан барда. Ол кэнниттэн Куполлаах ,Тимир санаалара дуоһуйуор дылы сөтүөлүү оонньоотулар. Тимир бэйэтин ууга балачча үчүгэйдик сананар эбит буоллаҕына. Киниэхэ холоотохххо Купол олох ууга төрөөбүт оҕо курдук. Кини көрдөҕүнэ уола туран эрэн харбыы сылдьар. синньигэс биилиттэн үөһээ өттө салгынна сылдьар. Хамсанара –эргичийэрэ эрчимэ сүрдээх. Түргэнник харбааһынҥа Тимири олох тулуппата. Ууга бэрэбинэни быраҕан кэбиспит курдук ,төбөтө ууттан быкпат. Харбыырыгар сирэйин икки иэдэһэ хардары таары уу үрдүгэр көстөн ааһар. Тимири олох тутуһуннарбата сырыы аайы букатын ырааҕынан хаалларар. Онтон уу анныгар ким өр сылдьарга умсууга Тимир кыайан уолун соһутта:

• Самурай! У Вас там в Якутии все такие “подводники”. Я даже начал испугатся, вы так долго были под водой. А ну ка покажи где у тебя “жабры” –диэбитинэн барда.

Бу кэмнэргэ саха сирин туһунан уолаттарга балачча элбэҕи кэпсээтэ, ону барытын ылынан иһэллэринэн:

• Мы, якуты от природы охотники. Весной и осенью ходим на утиную охоту. Патронов мало. Поэтому при возможности стараемся охотится бе ружья. Если увидим уток , ныряем под воду и хватаем уток за ноги. Вот так добываем себе пищу. Не добыл уток ,голодать будешь. Если хочешь быть сытым, то надо учится быть долго под водой- диэн барон Мюнхаузен кэпсээннэрин аһары баран тас өттүнэн сэһэргээтэ.

Ити курдук уолаттар бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһа-хаадьылаһа ууттан тахсан ,күн уотуттан сылыйбыт тааска тахсан сытынан кэбистилэр. Бу сытан Тимир толкуйдаатаҕына бу уолаттары көрсүбүтэ, кини дьоло эбит. Бу уолаттары көрсүбэтэҕэ буоллар ,билигин ханна тиийэн муна-тэнэ сылдьыа эбитин айыы таҥара бэйэтэ эрэ билэрэ буолуо. Саамай санаата оонньуу сылдьар кэмигэр көрсөн тирэх буоллулар. Дойдутуттан тэйиэҕиттэн, Волгоградка дылы санаата улаханнык самна сылдьыбыта. Хайдах хамсанан. кимнээҕи тутуһан бу эҥэр сылдьабын диэн толкуй өйүн-санаатын ыбылы тута сылдьыбыт буоллаҕына. Билигин улаханнык холкутуйда. Уолаттар сырыыны сылдьыбыт дьон, бу эҥэр хайдах хамсанан сылдьалларын илэ хараҕынан көрдө уонна төһө да тас өттүлэригэр “фраер” буола сатаабыттарын иһин дьиҥэр боростуой буорту буола илик уолаттар. Сүрүннээн ыллахха олохторун дьылҕалара барыларын киэнэ майгыннаһар. Бары араас биричиинэнэн тулаайах хаалбыт оҕолор. Онон өйдөрө-санаалара да биир. .Эрдэ кэпсэтиллибитинэн бу мантан Батуми куораттан саҕалаан баран ,Чернай муора кытыытынан поезтан-поезка түһэ сылдьан Крымҥа тиийэн Одесса куоратка тиийэн түмүктээхтэр. Ол кэнниттэн уолаттара халлаан тымныйыытыгар хааһына дьиэтигэр барар санаалаахтар. - Это наш последний совместный круиз по курортам Черного моря- дэһэллэр. Эһиил ситэтэ суох орто үөрэх свидетельствотын ыллахтарына тус туһунан үөрэххэ барар санаалаахтар. Тимир бэйэтигэр бу уолаттары тутустахпына онуоха-маныаха дылы сылдьар инибин, онтон уолаттарбын кытта арахсар күммэр кэм кэрдии бэйэтэ быһаарыа диэн толкуйдаата.

29 декабря 2016
Рябина
Сарсын убулуейбут доготтоор, барыгытын 1 сыллаах кэдииспитинэн уонна сана 2017 сылынан эгэрдэлиибин, туьаайан кундутук саныыр Бабага Баатырбар доруобуйаны, чугас дьоннор дьолу, уерууну багарыам этэ. Уунэр сыл кэпсээммит салгыыта сагаланан истин, музан еруу аттыгар сырыттын, бутэрэ охсор туьунан санаама, кэм кэрдииьин устун аа-дьуо суруйан ис

Биирдэ санаан көрдөҕүнэ , бу аҕыйах ый аҥараа өттүгэр бу курдук Хара муора биэрэгинэн хаама, сөтүөлүү сылдьыам диэн өйдөбүлү төбөтүгэр да оҕустарбакка сылдьыбыта. Дьин дьининэн эттэххэ ол Хара муоралара ханан баарын да билбэт этэ ,ол кэмҥэ. Такыйааччытын татаар Бааскатын санаан ылла. Барыта кини эппитин курдук буолан иһэр. Ити Сема-кулакка атах-илии уолунан сылдьыбыта буоллар. Ханна тиийэрэ биллибэт этэ.
Онтон кыратык толкуйдуу түһэн баран бэйэтигэр ботугураата:- Хаайыы киһитэ буоларым чуолкай ! Ол дьабараттан төттөрү тахсан дьону кытта сиэр быһыытынан бииргэ олорорум саарбахтардаах. Такыйааччыта эппитинэн бу сылаас дойду эҥэрин булла.
Онтон салгыы эмиэ санаа оонньуутугар оҕустарда.
Харчы күүһэ сүрдээх буолар эбит. Ханнык эрэ, баай-дуол туһугар дьон олоҕун толук уурары ,күүс өттүнэн дьууктааһыны илэ хараҕынан көрөн сүрэҕэ хайда сылдьар. Дьон кырыктаах ,кыыллартан итэҕэһэ суох сиэмэх буолар эбит. Онон саамай кэмигэр кинилэртэн туораан ,бу уолаттары булуста.
Уолаттар сытыы дьон. Аан манҥай Культяны, Купол дойдутугар Сочига куолулаан аҕалбыт. Ол кэнниттэн бу курдук халлаан сылыйда да ,хааһына дьиэтиттэн күрээн үһүс сылларын бииргэ сылдьаллар. Бэйэлэрэ олохторугар ким буолуохтаахтарын билэ сылдьаллар, онон инникэлэригэр сыаллаахтар-соруктаахтар. Инньэ гынан солуута суох туора хамсааһыны сөбүлээбэттэр. Ити Культя үҥүр эппитэ:- Мы поняли ,что Вы из “котлы”, но в твоем “прошлом белье “ копаться не будем. Если хочешь быть с нами эти свои привычки брось. Мы “правильные”, не хотим под “статью” загреметь в “катузку”. Свой хлеб добываем честным трудом. Мы здесь только потому, какой нам резон ! Если есть возможность , когда можно вот так свободно разгуливать и отдыхать на свое удовольствие ,чем ходить под постоянным надзором воспитателей в режимном заведении. Мы здесь оттачиваем мастерство своих будущих профессий. Я пою, а он показывает свои цирковые трюки. Не жируем, но живем не бедно. В этом году Вы уже нас обеспечили финансами на все лето, соответственно будем отдыхать как “белые люди”.
Онон уолаттар кинини бэйэтин хонтуруоллуу сылдьаллар.

Дьэ кырдьык биир сылбыт буолла. Биир өртүттэн көрдөххө эмиэ үөрүүлээх түгэн курдук. Бэйэм санаабар. син туох баарбынан тугу толкуйдаабыппын. санаабыппын сурукка киллэрэ сатаатым. .Ол гынан баран кыаҕым тас өттүнэ
н далайан кэбиспит курдукпун. Манҥайгы толкуйга бэйэбит сахабыт сиринэн бүтэриэх курдук саныыр этим да, букатын ыраах сиринэн тэлэһийдибит. Онтон сүрүн дьоруойбутун төттөрү Сахабыт сиригэр аҕалыахтаахпыт уонна балтын кытта көрсүһүннэриэхпит. Ол кэнниттэн инникигэ иккис чааһыгар 90- сылларга сыһыарыахтаахпыт. . Онтон билигин эһигини ааҕааччыларбын кэлэн иһэр Саҥа Дьылынан эҕэрдэлиибин барыгытыгар бу боростуойа суох олоххо тирэххит хамсаабатын диэн баҕа санаабын тиэрдэбин Өссө төгүл эһиэхэ махтанабын. киирэн ааҕаргыт иһин. Төһө киһи киирэн аахпытын көрө олоробун. Төһөнөн элбэх киһи ааҕар да соччонон киһи сорунуулаахтык айымньытын суруйа сатыыр. Өссө төгүл махталы кытта.

Итинник ону маны эргитэ саныы сыттаҕына эмискэччи Купол, Тимири ойоҕоско ыарыылаах баҕайытык анньан бэтэрээ аҕалла:
-Самурай! Смотри дельфины! - дии дии муора диэки тарбаҕынан ыйа-ыйа тааһын үрдүгэр үөрүүтүттэн ыстаҥалаа да, ыстаҥалаа буолла. Арай Тимир көрдөҕүнэ “Береговая охрана” диэн суруктаах түргэн сырыылаах катеры эккирэтэн икки өттүнэн түөрт хара дьүһүннээх балыктар уста сылдьаллар. Оо. дьэ !Кыраһыабай да балыкта эбит-дельфиннар! Уу үрдүтүнэн сындыыс курдук усталларын тас өттүнэн, кыырай халлаанҥа күөрэйэн тахсаллар уонна оройдорунан ууга умсаллар. Ол быыһыгар мэниктээн күөрэс гыннахтарына, эҥин араастык хамсанан ылаллар. Тимир көрбөтөҕүн көрөн улаханнык сэргээн көрдө. Итинник киһитээҕэр улахан балыктар уу үрдүгэр бүтүннүү күөрэйэн тахсалларын бу саҥа көрдө. Күүстээх, түргэн катеры тула өттүнэн талбыттарынан эргийэ сылдьаллар. .Бу курдук тугэҕин киһи сатаан көрбөт уутун уонна онно уста сылдьар дельфиннары аан манҥай көрбүт киһи быһыытынан Тимир билигин бэйэтэ да улаханнык долгуйа уонна соһуйа турда. Тимир сөҕүү бөҕөтүн сөхтө. Куполын саҥата хам буолбат: Самурай! Сколько раз я видел как плавают дельфины. но удивляюсь каждый раз. Как красиво они плывут. Был бы я Айвазовским нарисовал бы дельфинов.
Купол этиитигэр Тимир туох да утары этэрэ суох буолан, кинини кытта биир санаалааҕын биллэрэн төбөтүн эрэ кэҕис гынна.
Ол көрө турдахтарына кэннилэригэр Культя саҥата:- Красиво плывут- диэн иһилиннэ. Уоллара дьэ тыынын таһаарбыт быһыылаах, аччыктаабытын билинэн аһылык үрдүгэр түстэ. Ол олорон Тимиргэ Сочига тиийдэхпитинэ “Дельфинарийга” сылдьыахпыт. Онно чугастан көрүөн ,киһи курдук өйдөөх балыктар. Тугу эппиккин барытын өйдүүллэр. Уолаттар бу балыктар дьону аймаҕыргыылларын, ууга түспүт хас да киһини быыһаабыттарын , ууга түспүт дьону акулалартан көмүскүүллэрин уонна муннуларынан уу түгэҕэр түһөн эрэр киһини уу үрдүгэр анньан таһааралларын дельфиннар тустарынан тугу билэллэрин барытын кэпсээтилэр. Тимир уолаттарыттан хаалсымаары. хаһан эрэ аҕатыттан истибит кэпсээнин уолаттарга ыһа -тоҕо кэпсээн барда:

• А у нас иногда от смерти спасают людей медведи. Был у нас такой случай один из наших коневодов застигнутый грозой в лесу, он спрятался под высоким деревом и при вспышке молнии увидел вблизи хищника. Следующий удар молнии пришелся в это дерево, и человек потерял сознание. Он пришел в себя лишь на седьмой день недалеко от дерева, засыпанный землей. Медведь поступил с человеком как с добычей, зарыв ее в землю, что инстинктивно делают многие хищники. Но известно, что зарывание в землю — лучшая помощь для пораженных молнией. Он остался живой и благополучно нашел свой дом.

Ити курдук уолаттар ону-маны кэпсэппитэ олорон күн киэһээрбитин билбэккэ хааллылар. Күннэрэ эмискэччи хараҥарар дойдута эбит. Бу күлүмнүү турбут күн эмискэччи хайа кэтэҕэр сүтээтин кытта. Эмискэччи халлаан киһи ытыһын таһынар ыас хараҥата буолан хаалла. Уолаттар балааккаларыгар киирэн утуйарга бардылар.
Тимир сарсыарда дьон саҥатыттан уһугунна, балааккатын иһиттэн ойон тахсыбыта. Муоратын уута түһэн хаалбыт. Кинилэр бэҕэһээ умса оонньообут таастарын аннынан эрэ уулаах. Биэрэк устун балачча киэҥ сиргэ кураанах сир тахсыбыт. Ити бэҕэһээ Купол кэпсээбит отлива буолбут Ол көрдөҕүнэ муора биэрэгин устун балачча элбэх оҕо-уруу ,дьахтар аймах хаамса сылдьар. Уу түһэн хаалбыт сиригэр эҥин араас муора үөнэ көйүүрэ хаалан хаалар эбит. Ону хомуйаллар. Киниэхэ чугас били умса оонньообут таастарын аттыттан арыый туора соҕус сиргэ биир киһи кумахха туруору мастары анньа анньа балык илимин салгынҥа ыйыы сылдьар. Тимир дьиктиргээн ол киһини маҥаста, Ол кэмҥэ киһитэ биир суоҥ соҕус маһы туруора сатаата да ыарырҕатта Онтон кинини көрөн:- Чего уставился ?Иди сюда, помощь нужна- диэн бэйэтигэр ыҥыран ылла. Мастара ууга сыппыт буолан, чиҥ эбит. Бэрт нэһиилэ иккиэн көмөлөөн мастарын кумахха тобулу астылар. Эбии хас да маһы кэккэлэһиннэрэ анньан баран олорго илими иилэ бырахтылар. Киһитэ балачча саастаах сааһыра барбыт киһи үөрүү-көтүү бөҕө: –Старею, годы берут свое. И свои старые кости размять надо. А то вообще окостенеют. Я здесь рыбачу на свое удовольствие. Пенсия у нас небольшая. Пойманную рыбу продаю. Кое-какой дополнительный доход.
– Я, из той палатки. Мы от моря далеко живем. Вчера здесь море бушевало, а сегодня ее нету. А куда делась вода? А Вы здесь эти сети на” сушку” поставили ?

• Наоборот, мы сейчас поставили сеть на рыбу. Это надо сделать быстро. Если не успеешь до прилива, то вся работа пойдет насмарку. Во время прилива вода закроет сети. Вместе с водой на берег выйдет и рыба. А завтра утром вода уйдет и я от сети собиру свой улов.

Ол быыһыгар уолун сирэйэ-хараҕа атын быһыылааҕын көрөн: -Вы , по национальности калмык? диэн ыйытта.

Тимир бэйэтэ ол калмыктар туох диэн омуктарын билбэтэр даҕаны бэйэтин сахабын диэн быһаара барбата. Сөпсөһөрүн биллэрэн саннын ыгдах гынна.
-Оо! Я о калмыках наслышан от своих предков. Вон видишь эти старую крепость на горе. Это мои предки построили чтобы защитится от нашествия татаро-монголов. Вы, калмыки –все равно как татары, один народ. .Это мой дед моему отцу рассказал. А мой отец мне рассказал, что Калмыки –воинственный народ. Они во время русско-кавказской войны вместе с народами кавказа воевали против царской России. А во время гражданской войны, белое движение начал Вас царский генерал Корнилов. А его “Дикая дивизия” в самом деле состояло из калмыков. А показывают в кинофильмах как из кавказцев. Я во время Отечественной, здесь на подступах Эльбруса воевал. Там была сотня состоящая из калмыков. Очень храбрые воины были. На конях, каким то диким свистом на атаку ходили. Головы немецских солдат от их саблей и пиков только так летели. Все это я лично видел. -диэн кырдьаҕас грузин оҕонньоро ол-бу балыктыыр тээбириннэрин хомуммута буола сылдьан калмыктар тустарынан тугу билэрин Тимиргэ кэпсээтэ.
Тимир туох диэй? Бэйэтин калмык уолун курдук көрөн кини норуотун хайҕаан кэпсээбиттэригэр, ама уөхпүттэрэ баарай. Саҥата суох истэ эрэ сырытта.
Бу сарсыарда балачча элбэх балыгы туттарбыт. Тимир түһээтэҕинэ даҕаны төбөтүгэр ойуулаан киллэрбэт эҥин араас быһыылаах балыктарын көрөн олус салынна. Киһитэ Тимир интириэһиргээбитин көрөн балыксыт киһи быһыытынан кэпсээнин салҕаата:- Фауна рыб Черного моря не очень большая и это объясняется тем, что море является тупиковым и миграция с другими морями ограничена. Значительная часть пресноводных рыб, обитающих в приморских озерах и в речных устьях, способна переносить некоторое осолонение воды. Многие из них такие как сельди, осетрвые рыбы и др. , полностью приспособились к морским условиям жизни. И наоборот большая часть рыб морского происхождения выдерживает значительное опреснение воды, а бычки, пеленгас и др. живут даже в пресной воде. Многие рыбы преимущественно теплолюбивые виды, переселившиеся из Средиземного моря, большинство иммигрантов (хамса, ставрида, шпрот и др. ) нашло хорошие условия для жизни в Черном море и успели развить многочисленные популяции. Некоторые мигрируют сезонно, так - пеламида и луфарь размножаются и питаются в Черном море, а зимуют в Мраморном. Есть и такие виды, которые случайно входят через Босфор в Черное море.
Так что в Черном море перемещались рыбы различного происхождения морские и пресноводные.
Итинник кэпсэтэ сылдьаннар биэрэккэ хааман кэлбиттэрин билбэккэ хааллылар.

-Ладно. сынок! Я пойду домой. А Вас сколько человек?=диэн ыйытта.
Тимир биһиги үһүөбүт дьонум утуйа сыталлар диэтэ.

• А, . ну-ка! Возьми эти рыбы. Этих рыб Вы никогда в жизни не пробовали, наверно-. диэн баран Тимиргэ корзинатыттан хас да эҥин араас кустук курдук дьүһүннээх балыктары сеткаҕа уган биэрдэ. Тимир көрдөҕүнэ тэтэрээт лииһин курдук хаптаҕай биир эрэ иэдэһигэр харахтаах уонна морская игла, морской кот. морской конек, морской петух ,морская собачка диэн төрүт даҕаны дьиэ харамайын аата ааттаах балыктары симтэ. Хаһан даҕаны харахтаан көрбөтөх дьиэ харамайа аймахтарыгар майгынныыр быһыылаах-таһаалаах балыктары көрөн төһө да иһигэр махтана санаабытын иһин бу балыктартан туттунна.
  -Мне бы попроще из пресноводных. Я бы хотел эти рыбы-диэн көрө үөрэммит балыктарын көрдөстө.
  -Они только на вид страшные, а самом деле самые вкусные. -дии –дии оҕонньор уолун хомотумаары Тимир ыйбыт балыктарын биэрдэ.
  -Я. завтра здесь буду ,угощу самой вкусной рыбой Черного моря –осетровой рыбой Севрюгой, так что подойдешь –диэн баран таас хайа быыһынан ыллык суол баарынан үөһээ дабайан бара турда. Онтон Тимир балыксыт сүбэтинэн балыктаах сеткатын ууга уган сууйда, ол кэнниттэн уолаттарыгар барда. Уолаттара билигин даҕаны утуйа сыталлар. Тимир төһө кыайалларынан утуйдунар дии санаата уонна уот оттоору тула өттүн көрүммүтэ. Бу дойду мастара тааһы таас диэбэккэ, хайа тааһын дьөлө үүнэн тахсаллар эбит. Олор салгынна быкпыт өттө хаппытыттан мас сыыһа хомуйан уот отунна уонна онно балыктарын астаабытынан барда.

Сотору соҕус сыт -сымар бөҕөтө таҕыста быһыылаах. Эмискэ балаакка иһиттэн Купол төбөтө былтас гына түстэ да, муннун хамсаппытынан киирэн барда:
-Что-то жареным пахнет. Случайно у нас ничего не горит?-диэн ыйытта. Онтон уот үрдүгэр хайа таастарыгар балыктар, скворода иһигэр курдук ыһаарылана сыталларын көрөөт :-Самурай! Вы рыбу чем наловил? У тебя, что удочка была?- диэн Купол омуннуруу бөҕө буолла. Уола омуннуран өрүкүнүйбүтүн көрөн Тимир өссө халытан биэрдэ:- Я же говорил. что мы якуты можем ходит под водой. Оказывается на дне моря рыб полно. Вот я и наловил. ,вот этой сеткой. - дии –дии оҕонньор биэрбит бородуукта таһар сиэккэтин көрдөрдө. Уола Тимир сирэйин итэҕэйбэтэхтии көрөр, ол гынан баран балык астанан турарын көрөн туран эмиэ да итэҕэйиэн баҕарар.
-Дай попробовать ,ту рыбу- диэн таас үрдүлэригэр буһара уурбут балыгыттан биир балыгы ылан амсайан киирэн барда:
-А. Как вкусно!- дии таас үрдүгэр хараҕын симэн олорон күүстээх дүоһуйууну ылбыт киһи быһыытынан төбөтүн хамсата олордо. Ол кэмҥэ балаакка иһиттэн Культя орҕостон таҕыста:-. Что-то вкусненьким пахнет. Такой аромат стоит. Невмоготу было спать на голодный желудок.
Уолаттар кэпсэтэллэрин истэ сыппыт эбит:- Не поверю ,что Вы под водой ходишь и рыбу ловишь. Никогда не слышал
Уолаттара аччыктаан буспут балык сытын ылан уһуктубуттарынан уонна сөптөөх суолта биэрбиттэринэн Тимир киэҥ туттан туран :- Я для Вас как предворителю нашей группы специально изжарил рыбу по якутски, по нашему.
Ол кэнниттэн уот оттуллубут күлүн анныттан уһун ньолбоҕор быһыылаах уот сылааһыгар буһан кирпииччэ буолбут балыктары маһынан ороон Куполга биэрдэ. Уола аан манҥай өһүргэммиттии:- За чем мне это глина?- диэн өрө барҕытыы түстэ.
Онуоха Тимир уолугар быһааран биэрдэ:-Это рыба изжаренная на собственном соку. Вот так мы якуты готовим себе пищу в экстремальных условиях на природе. Делаешь таким образом. .В этом нет ,ничего необычного. Просто вместо фольги применяется глина Видите под действием высоких температур глина стал как кирпич, ломаем его и оттуда вытаскиваем рыбу -диэн баран Тимир биир балыгы сиэбитинэн барда. Онтон Культя чараас дууһалаах киһи балыгын боруобалаат олох да ууллан түстэ:- Какая вкусная рыба. Никогда не пробовал такой вкусной рыбы- дии-дии балыгын биирдэ-иккитэ уобан кэбистэ.

ҕ января
Ааҕааччы
Куорат оҕото буотах этэ да эмиэ да кыра оҕо этэ эмиэ да лаппа улахан оҕо буккуллуу барда

ҕ января
Бабаҕа Баатыр
Ааҕааччыга санааҕын эппиккэр махтал. кырдьык улахан саастаах киһи курдук тыллаан -өстөөн кэбистим быһыылаах. ону көннөрө сатыахпыт

Ити курдук сарсыардааҥы аһылыктарын аһаан баран уолаттар куораты киирэн көрөргө быһаарыннылар. Манна билэр-көрөр киһилэрэ Купол эбит. Бу эҥэр дьонун кытта хаста кэлэ сылдьыбыт буолан куораты балачча үчүгэйдик билэбин диэн сирдьитинэн тылланна.
Уолларын кэпсээнэ элбэх. Ол гынан баран онно-манна илдьээри гыммытын Культя туруорсуутунан Батуми культурнай сүрэҕиттэн “Пьяцца” диэн төгүрүк болуоссаттан куораты көрүүнү саҕалаатылар. Болуоссатка бэйэтигэр Культя эппитин курдук ким баҕалаах тахсан бэйэтин музыкальнай нүөмэрдэрин көрдөрөр эбит. Поэттар, ырыаһыттар, музыканнар бары манна мустан болуоссат ханнык баҕарар муннугар хоһоон эппитинэн. ырыа ыллаабытынан, музыкальнай инструменнарыгар оонньообутунан бараллар. Ол иһин уолаттар манна Культя дьаһалынан тыыннарын таһааран бэйэлэрин нүөмэрдэрин көрдөрбүтүнэн бардылар. Барабаан тыаһа дьон болҕомтотун тардар күүстэх музыкальнай инструмент буоларынан Культя “дробь” охсоотун кытта кинилэр аттыларыгар дьон бөҕөтө мунньуста түстэ. Дьэ манна Культя бэйэтин талаанын көрдөрөрүн мүччү туппата. Били поездка ыллаабыт “Суликотыттан” саҕалаан “Телеби”, ”Лалеби”, ”Макрули”, ”Арго”, “Халхури”, ”Рачули” курдук норуот ырыаларын бииртэн биир хааһахтан хостуур курдук ыллаабытынан киирэн барда, ол кэнниттэнт, “Дари-дури Багратиони” диэн Наполеоны утары сэриигэ аатырбыт грузиннар генералларын туһунан , онтон олох кэлин “Ах, мама джан”диэн көрдөөх ырыаны ыллаабытын кэнниттэн грузиннар саба сүүрэн кэлэн Культяны илиилэрин үрдүгэр көтөҕө сырыттылар. Ол быыһыгар Культя “Лезгинканы” ыллаабытыгар уолу тула бэйэлэрин тапталлаах үҥкүүлэрин бүүс бүтүннүү бары үҥкүүлүү сырыттылар. Болуоссат иһэ бүтүннүү норуот үөрүүтүгэр кубулуйда. Тимир уолуттан өссө салынна. Бу курдук болуоссакка баар дьону кылгас кэмҥэ “ экстазка” киллэрэр модун күүстээх эбит. Манна эн талааннын билинии көрүҥэ диэн боростуой эбит. .Купол тоһуйбут сэлээппэтин бэрт кылгас кэмҥэ эҥин араас суумалаах харчынан туола түстэ. Тимир ,Куполлыын уолларыгар илии-атах буола сырыттылар.

Тимир Культя кэнниттэн эккирэтэ сылдьан гитараҕа оонньуур, онтон Купол акробатическай нүөмэрдэри көрдөрөн Культя ырыаларын ситэрэн биэрэр. Ол быыһыгар харчы хомуйсарын умнубат. Ити курдук болуоссакка күлүмүрдээн баран Куполлара сирдээн куорат кииниттэн туораан “Арго” диэн ааттаах канатнай суолга таҕыстылар. Онно олорон Батуми куорат үрдүнэн сабардаан турар “Перия “хайатын үрдүгэр таҕыстылар. Хотой тойон кыыл көтөр үрдүгүттэн ,хайа оройугар турар көрөр тиэргэнтэн эргиччи эргийэ сылдьан куораты бүтүннүүтүн көрдүлэр. Тимир хараҕар хаһан да көрбөтөх кэрэ айылҕата хартыына буолан ойууланан таҕыста.
Муора, Аджария хайалара, морской порт уонна куорат бүтүннүүтэ ытыска уурбут курдук көһүннэ. Манна аллараа сылдьар курдук буолбатах, салгын хамсыыр буолан уонна күннэрэ аллараа турар буолан сөрүүн. Киһи сылдьарыгар тупсаҕай буолла. Тимиргэ Дьокуускай куораттан ыраах тэйбэтэх уолга барыта дьикти уонна кэрэ. Ордук муора уута киэҥиттэн улаханнык салынна. Хара муора тугэҕин булан көрөөрү кыҥастаһа сатаата да түгэҕин булан көрбөтө. Хара муора түгэҕэ халлааны кытта бииргэ тиийэн силбэһэн хаалла.
Муора пордугар биир муус маҥан куба көтөр кыыл курдук муус маҥан дьүһүннээх пассажирскай лайнер турар. Сүрдээх да улахан борокуоттар бааллар эбит. Кини Дьокуускайга олорбут таас дьиэтэ диэн сымыйа диэбит курдук оннооҕор бөдөҥ. .Хайдах итиччэ улахан аал ууга уста сылдьара буолла диэх курдук. Бэттэх муора кытыытыгар “белеет парус одинокий” диэн Пушкин суруйбут хоһоонугар тэнҥээтэххэ тыһыынчанан яхта уста сылдьар.
Батуми куорат сүрүннээн чааһынай дьиэлээх дьон биэрэк уонна хайа сирэйдэринэн олороллорунан балачча киэҥ сиринэн ыһыллан сытар. Субтропическай климат дьайыытынан отун-маһын да көрүҥэ элбэҕэ бэрт буолан олох күөх куорат. Ол көрбүттэрин Куполлара бэйэтэ түргэн хамсаныылаах уол, тыла-өһө да оннук. Биир кэм радио саҥарарын курдук айаҕа хам буолбат ,тугу билэрин барытын кэпсии сырытта.

-Сейчас мы поедем на морской пляж , по пути покажу знаменитый фонтан-чачи. Самурай знаешь что такое чача?
-Купол! Вы меня обижаете! Откуда, я знаю что такое чача. Я толком даже не знаю, откуда мы сами якуты? А Вот насчет грузинов и других народов кавказа только что начинаю иметь представление.
-А что такое русская водка, знаешь?
-Ну. насчет этого, кто его не знает. Водка везде водка. и у нас его пьют. Ну и что?
-А чача- это водка ,национальная гордость грузин. Гоняют из винограда. Грузины сами вместо тары применяют арбуз. На внутрь спелого арбуза разливают чачу. И разбалтывают до тех пор пока вся внутренность арбуза станет жидковатым. И тогда получается не горькая, а приятная на вкус водка.
Тимир уолун кэпсээнин олох итэҕэйбэтэ. Кини биир кэмҥэ дойдутугар Дьокуускайга туора учуоттамматах кыһыл арыгыны бытыылкаларга кутуталаан, ону атыыһыттарга туттаран килиэптэнэ сылдьыбытын санаан кэллэ. Онно барыта биир бытыылкаҕа тиийэ учуот хонтуруол буолара.
Онтон манна Купол кэпсээнинэн фонтаммыт уунан буолбатах чачанан ардахтыыр курдук кэпсиир. Хайдах оннук буолуоҕай? Ол чачалара бу муора уутун курдук , дэлэй буолуо дуо? Саарбахтыыбын! –дии саныы турда.
Уоллара итэҕэйбэтэҕин көрөн Куполлаах, Культя күл да күл буоллулар.
-Самурай не удивляйся. У Вас там по улицам медведи гуляют, а здесь у них из фонтана разливается чача. Каждому свое. Я здесь тоже впервые, но краешком уха слышал. Так что потверждаю слова Купола, что он не врет. Так- что не обижайся, он за тобой не шутит-диэн Культя Тимири уоскутта.
Онтон үөһээ хантас гынан күнүн көрдө:
-Уже, пора купатся. Солнце поднялось. В море вода потеплело. Сходим на пляж. -диэн уолаттарын дьаһайан аллараа куоратка төттөрү айаннаатылар.

Купол кэпсиир “чачаларын фонтана” “канатнай суолтан” тэйиччитэ суох сиргэ баар эбит. Муора диэки хайысхаланан хаамсан иһэн, аара суолларын кытыытыгар биэрэк үрдүнээҕи уулуссаҕа турарын көрдүлэр.
Онно тиийэн кэлбиттэрэ араас иһиттээх=хомуостаах дьон билинҥи өйдө6үлүнэн часовня курдук быһыылаах тутууну төгүрүччү манаан баран күн уотуттан куотан мастар күлүктэригэр саһан олороллор.
Тимир көрдөҕүнэ фонтан тас өттүттэн көстүүтэ часовня курдук буолан баран хас даҕаны Дыгын башнятын курдук бэйэ-бэйэтин үрдүгэр эбилик этээстэрдээх. Олор оройдоруттан уһун маяк курдук халлаан диэки хоройбут эбилик тутуу оҥоһуллубут. Ол ортотугар уонна түмүгэр тула эргийэ сылдьан көрөр муораны көрөргө аналлаах площадкалаах.
Дьонтон ыйыталаһан билбиттэрэ:

• “Перия” хайатыгар тахсар канатнай суол оҥоһулла илигинэ мантан кэлэн көрөллөрө эбитэ үһү. Онтон фонтаммыт бириэмэнэн уонна кылгас кэмҥэ үлэлииринэн , билигин бу дьон ол аһылларын кэтэһэн олороллор эбит. Бириэмэтэ кылгаһынан тутуу былдьаһар эбиккин. Онон манна кэлбит киһи иһитэ биирдии лиитэрэлээх баанкаттан ордук буолуо суохтааҕа суруллубатах сокуон -диэтилэр.

Олор икки ардыларыгар “Кремль” чаһыыларыгар майгынныыр чаһыылар тураллар.
Хата уолаттар фонтан үлэлээбэтбэт кэмигэр түбэһэн, кимиэхэ да мэһэйдэппэкка уһаарыллыбыт тимирдэринэн эриллэн оҥоһуллубут сетка аан нөҥүө фонтан ис тутулун көрөн аастылар.
Хас биирдии аан утары таас истиэнэҕэ виноград утаҕа ойууламмытыттан саамай бүтэһик отонуттан “чача” сүүрэн арбузка түһэр. Ол кэнниттэн түөрт-биэс аҥы хайдан сүүрэн “Рога изобилия” диэн ааттанар араас таастартан, үрүн-кыһыл көмүстэн национальнай оһуордарынан киэргэтиллибит ,ханнык эрэ улахан кыыл муостарыгар түһэр. Олор түгэхтэриттэн кыраан уутун курдук тыган аллараа төгүрүччү эргийэ сытар холумтаны толорор.
Бу тулалыыр эйгэни илэ хараҕынан көрөн Тимир билигин эрэ кэлэн итэҕэйдэ Купол кэпсээбитин.

Араас сир –дойду дьоно өйө-санаата туспа буолар эбит. Буор-босхо ити бэйэлэрин арыгыларын “чачаны” фонтан нөҥүө уу курдук сүүрдэ сылдьаллар. Тимир бэйэтин чөмчөкөтүн нөнүө бу көрбүтүн олох батарбата. Уолаттар этэллэринэн бэйэтин ороскуотун харчы өттүгэр сабар “рекламный трюк”-дииллэр. Бу мантан босхо чачаны иһээри Союз үрдүттэн уонунан тыһыынча киһи кэлэн барар үһү.
Баҕар буолуо мааҕын босхо арыгыны манааччы балачча элбэх этэ.
Уолаттар сөтүөлээри салгыы бара турдулар Ол иһэн аара тапталлаахтарга аналлаах “Али и Нино” диэн улахан фундаментальнай скультураны көрөн аастылар. Ол кэнниттэн грузинскай алфавитка аналлаах памятникка кэтиллэ түстүлэр. Грузиннар бэйэлэрин тылларыгар-уустарыгар суолта биэрэр омук эбит. Эмиэ биир улахан баараҕай тутуу. Сүрүн толкуйа төһө да атын быһыылааҕын иһин Москваҕа баар “Останкино” курдук өрө күөрэйэн тахсыбыт өстүөкүлэ башня. Курдаттыы барыта көстө турар. Ону эргийэ тула кыырай халлаанҥа тиийэ грузинскай алфавит буукубалара бииргэ тиһиллэн тахсыбыттар.
Уолаттара ону таах мэнээк көрөн кэбистилэр. Онтон Тимир бэйэтин толкуйугар:
-Толкуйдаан көрдөххө иһэ истээх тутуу. Бу памятникка хас биирдии кэлбит барбыт кавказ сирэйдээх киһи бары сибэкки ууран ааһалларын уонна хайдах курдук суолта биэрэн сыһыаннаһалларыттан көрдөххө. Норуот өйүн-санаатын чөмөхтүүргэ улахан суолталаах тутуу эбит. Онно холоотоххо ,биһиэхэ нуучча культурата наһаа да сабардаабыт. Сахалар бэйэбит тылбытыгар сөптөөх өйдөбүлү биэрбэт омук эбиппит - диэн санаата.
Бэрт кылгас кэм иһигэр сылаастара батарбата. Күн халлаан оройугар таҕыста туох да тулуйбат куйааһа түстэ. Уолаттар өйдөрө-санаалара сөтүөлээһинҥэ барда.

Хайдах көрбүттэринэн быһа көнөтүк муора диэки ол бу мэһэйдэри мэһэй диэбэккэ быһа түстүлэр. Ол курдук эмискэ сынньана сылдьар дьон ортолоругар биирдэ баар буоллулар. Культя дьаһалынан манна бу эҥэр сөтүөлүөххэ диэн буолла:
-Дальше, где там пески вообще народу полно. Негде яблоку упасть. Так что, там свободного места не будет. Поэтому купаться будем здесь –диэн олохтоох дьаһалын таһаарда. Бэрт түргэнник хамсанан муораҕа киирэн балачча өр ууга булумахтанан таҕыстылар.
Ып-ыраас уу. Уу түгэҕэр туох муора хамсыыр харамайа барыта көстө сылдьар. Тимир наар медузаттан куттана сылдьар. Ол туохтара эбитэ буолла? Ол харамай ытырдаҕына бу сайыны быһа моһуоктаныан этин барыта ымынах курдук баас буолан хаалыаҥ.
Ону наар тарбана сылдьыаҥ. Сүлүһүннээх харамай, дьаата киирэн киһини сүһүрдэр диэбиттэрэ. Инньэ гынан уолаттар куттаан кэбиһэннэр ууга туох эмэтэ хамсыыры көрдө да онтон куотар сылдьар аакка барда. Онтон кэлин ыксаан уолаттарыттан ыйытта:- Купол!Культя! Не мучайте меня. Покажите мне ,где здесь Ваша медуза? –диэн ыйытан уолаттарын күллэртээтэ.
-А мы то подумали почему это Самурай все время дергается. Смотрит под ноги. Еще рано. Сейчас не сезон медуз. Как лето будет, у них начинается брачный сезон. Тогда весь берег заполняется медузами. Вот тогда опасно. Иногда даже пляжи закрывают. А сейчас благодать. Ни одной медузы. Так что купайся без опаски-диэн уоскуттулар.
Туох барыта баар дойдута. Кыра түргэн сырыылаах уу моторкатыгар олорон Батуми куорат сүрүн сөтүөлүүр сирдэрин элэс курдук эргийэн көрөн кэллилэр. Кымырдаҕас уйатын курдук. Киһи элбэҕэ манна эбит. Эҥин араас быһыылаах-таһаалаах, уу-хаар тыллаах, оҕо-уруу, дьахтар аймах барыта мустубут дойдута буолан биэрдэ. Ол быыһыгар катамаран диэн тэрилгэ олорон биэрэктэн ырааҕа суох сиргэ эмиэ хатаһылыы сырыттылар.
Биэрэккэ тахсан бэлэм мас ороннорго сытан күн уотугар сыламнаатылар. Уолаттара муораттан арахсар санаалара суох. Онтон Тимир санаата батарбакка биэрэк устун хаама сылдьан бытархай оннук маннык оҥоһуллубут скульптуралары көрүтэлээтэ. Киһи үөйбэтэҕин барытын оҥороллор эбит. Ордук биир сиргэ муораҕа киирэн эрэр киһи атаҕын суола оҥоһуллубутун сэргээтэ. Ол курдук бетон олоххо киһи атаҕар кэтэр тапочката турар, онтон саҕаланан киһи атаҕын суола муораҕа киирэн сүтэн хаалар. Боростуой курдугун иһин, дьон сэргиир гына толкуйданан оҥоһуллубут.
Бу диэки сөтүөлүүр сирдэрэ барыта өрүс тааһа буолан Тимир дойдутун санаан ылла. Инньэ гынан көрбүтүн барытын бэйэтин төрөөбүт куоратын Дьокуускайы кытта тэнҥии сырытта.
Ол сырыттахтарына күннэрэ муора түҕэҕин диэки түһэн барда.
Эмискэччи Культялара оронуттан ойон турда :- Собирайтесь! Уже пора на ужин заработать. Сейчас пойдем по набережной, домой. Будем давать представление у местных. Они нам дадут продукты, фрукты. Ну, одним словом ,что-то съестное. А здесь курортники оплачивают деньгами. А у нас ,пока деньги имеются.
Дьаһал кэлбитинэн биэрэк устун барар уулуссаҕа тахсан хас да сиргэ сквердарга тохтоон бэйэлэрин нүөмэрдэрин көрдөртөөн олохтоохтортон киэһээҥи аһылыктарын үссэннилэр.

Балааккаларыгар тиийбиттэрэ муораларын уута таастарын анныгар дылы ыбылы анньан турар. Бу сарсыарда кураанаҕынан көрөн турбутун олох да мэлдьэһэн кэбиспит. Тимир муора диэн бэйэтэ туспа сокуонунан салаллан олорорун көрдө. Уутун таһыма уларыйа сылдьар. Бириэмэ кылгаһынан киэһээҥи астарын астанан куттахтарын толороот утуйарга бардылар. Тимир сарсыарда оҕонньорун көрсөөрү оронун булаат утуйар аатка барда. Уолаттара төһө өр кэпсэппиттэрин билбэт. Бэҕэһээ сүгүн-таҕын утуйар санаалара суох ,кэпсэтэллэрэ-үөрэллэрэ сүрдээх этэ.
Тимир сарсыарда эмиэ дьон саҥатыттан уһугунна. Арыый эрдэ уһуктубут, туман бөҕө. Балааккатыттан тахсан муоратын өҥөйөн көрбүтэ, оҕонньоро илимҥэ ыйанан турар балыктарын хомуйа сылдьар. Арай туораттан көрдөххө дьиибэ соҕус. Илимҥэ ыйанан турар балыктары Тимир бэйэтин олоҕор аан манҥай көрдө. Бэҕэһээнҥитин курдук оҕонньор ыҥырарын кэтэспэккэ ,таас очуоһуттан аллараа түһэн көмөлөспүтүнэн барда. Билигин даҕаны эҥин араас дьүһүннээх араас быһыылаах балыктарын атыҥыраан ол балыктарын оҕонньорго үтүрүйэн, бэйэтэ көннөрү балыктары илимтэн араара сырытта.
Оҕонньоро кини кэлэрин кэтэһэ сылдьыбыт быһыылаах, кэлээтин кытта:
-Рыба подождет иди сюда выпей козлиного молока. Жена только-что надоила. Вы же калмыки мясо-молочные люди. Мы тоже такие. У нас на горах очень много людей занимаются разведением баранов и коз.
Мы здесь разделяемся на равнинных и на горных грузинов. Горцы пасут коз и баранов. А мы основном занимаемся фруктам и виноделием. Я раньше жил в горах. Поэтому до сих пор держу коз.
Киһитэ ити курдук үчүгэйдик сыһыаннаспытын үрдүктүк тутан, төһө даҕаны коза үүтүн ыаммытынан испэтэҕин иһин Тимир оҕонньор биэрбит кувшиннаах үүтүн биирдэ түһэрэн кэбистэ. Ынах үүтүгэр холоотоххо туох да атыҥа суох буолан баран хойуу буолар эбит.
Биир сиргэ балтараа миэтэрэ уһуннаах хатыыска майгынныыр балык сытарыгар Тимири ыҥыран иккиэн көмөлөөн илимтэн араардылар.
-Вот это есть Севрюга. Рыба без костей А главная ценность его, это икра. И она черная. Возьми отнеси своим. Если будет нужна рыба, как найти меня знаешь.
Ол кэнниттэн эмиэ бэҕэһээнҥи ыллыгын тутуһан үөһээ диэки хааман бара турда. Тимир балыгын аҕылаан-мэҥилээн, тиритэн-хорутан бэрт нэһиилэ соһон балааккатын анныгар тиэртэ. Онтон кыайбакка уолаттарын уһугуннартаата. Балыгын көрөөт уолаттар омун төлөн бөҕө буола түстүлэр.

Культялара өйүн өйдөөх:
-За чем рыбу сюда поднимать. Здесь на месте и распотрошим.
Балыкка ордук сыһыаннаахтара Купол эбит. Бэрт түргэнник балык төбөтүн ,кутуругун быһа охсон ,иһин хайа сотон искэҕин туспа банкаҕа сүөкээн ылла. Балыгы бэйэтин тус туһунан быстах өлүүлэргэ араартаата.
Онтукатын балык эттээх өттүн тириитигэр дылы быһыта сотто ,туустаата ол кэнниттэн балаакка быатыгар күн уотугар ыйаталаата. Ону барытын көрө сылдьан Культя:
-Что-то рыбы много. А у нас холодильника нет. За чем пропадать добру. Лишнее придется продавать на рынке. Так что, сегодня пойдем на рынок. Посмотрим на восточный рынок.

Посмотрим на восточный рынок.
Тимир уолаттарым балыктарын барытын харчыга кубулутаары гыннылар. Бачча күндү балыктан бэйэҕэ бу эҥэр сылдьар кэмҥэ айахха хаалларыахха диэн санааттан
:- Ребята! Рыбы правда много, но некоторую часть надо оставить на запас. Неизвестно еще сколько дней будем жить здесь. Насчет жратвы тоже надо думать. Я сейчас покажу как у нас на севере рыбаки сохраняют рыбу свежим. Вот как Купол разделал рыбу у нас называют юколой.
Ол кэнниттэн Тимир хайдах балыгы хоту, кини дойдутугар харайалларын кэпсээбитинэн барда. Ону барытын истэн баран уолаттара өйүн өйдөөхтөр:

• Нам нужно оказывается приправа - диэн баран от –мас үргүү бардылар. Ол кэмҥэ Тимир бэйэтэ таас очуоһун аллараа өттүгэр уу ылбат сиригэр киирэн кумахха уу кэлиэр дылы диринҥээх уҥкучах хаһан баран онно уолаттар аҕалбыт мастарын сыыһын, отун тэлгээн олох оҥордо. Ол үрдүгэр кэккэлэччи бысталаммыт балыктарын кэрчиктэрин уурталаатылар. Ол балык кэрчиктэрин бары көмөлөөн эмиэ отунан-маһынан саптылар ,ол үрдүгэр эмиэ балыктарын кэккэлэччи уурдулар. Инньэ гынан хас да хаптал гына балыктарын дьаарыстаатылар. Барытын тэлгээн баран үрдүнэн халыннык отунан бүрүйдүлэр. Ханан даҕаны биир да кумах киирэн сыстыбат гына оҥордулар. Тимир уолаттарыгар хас да хонукка буорту буолбакка сытыа диэн өйдөбүлү биэрдэ.

Тимир түргэн –түргэнник туттан, күөс уотун умайбыт мас чоҕун үрдүгэр балачча үгүс бөдөн соҕус өрүс таастарын уурда олор күүскэ сылыйбыттарын кэннэ олорго хаалбыт балык хас да саамай бөдөҥ кэрчиктэрин ороон таһааран, сууйан-сотон, репчатай луук, уолаттар үргээн аҕалбыт сыттаах баҕайы отторун сэбирдэхтэринэн приправа оҥорон онон суустаан балыктарын лоскуйдарын ыһаарылаан киирэн барда. Сорох лоскуйдары үөлэн баран боростуойдук туустаан баран уотка саҕайда. Биирдии киһиэхэ биирдии лоскуй балык тиксэр гына үс бөдөҥ лоскуйу хартыыһанан сыбаан баран хаһыакка суулаат уолаттарын дьаһайан үөһээттэн суол кытыытыттан туой буор киллэттэрэн тас өттунэн бадараанынан сыбатан баран кутаа анныгар күлгэ көмтө.
Ол кэнниттэн булчут киһи сиэринэн Аал уотун уонна муоратын иччилэриттэн көрдөһөн балык үөлүнэн аал уотугар айах тутта.
-Улахан байҕал иччилэрэ эһиги үтүө хараххытынан көрөн мичик гыммыт булкут иһин махтанан туран үөрүүбүтүн уонна махталбытын эһигини кытта үллэстэбит. Куруутун даҕаны бу курдук кырыы хараххынан көрбөккө бэлэх тута сылдьын диэн көрдөстөҕүм буоллун. Дом!Дом!Дом!
Өр –өтөр буолбата ас бөҕөтө астанан таҕыста. Үөлүллүбүт, ыһаарыламмыт балык, уонна Тимир аһары рекламалаан кэбиспит ааттаах-суоллаах бүлүүдэтин күл анныттан хостоотулар. Бадараанын уот сиэн , саха балаҕанын туой буор сыбаҕын курдук хатан кирпииччэ курдук буолан хаалбыт. Ону уолаттар Тимири үтүктэн үчугэй баҕайытык бадараанын хампы тутуталаан ,ол иһиттэн балыктарын лоскуйдарын хостоотулар. Биирдии бэйэлэригэр биирдии лоскуйу ылан амсайбытынан бардылар.
Бэйэтин сыатыгар –арыытыгар буспут балык, дьэ амсайарга олус минньигэс, «Рыба в собственном соку» буолбут. Уолаттар дьабадылларынан балык ууллубут сыатын суурдэ сылдьан былдьаһа-былдьаһа сиэн бардылар.

Купол түргэн хамсаныылаах уонна уустук гимнастическай трюктары оҥорор буолан онно үгүс сэниэтин ороскуоттуур. Ол иһин көннөрү киһи таһынан үссэнэр. Олох туохтан эрэ дуоһуйбут ,онтон олох астынан хаалбыт сирэйдээхуол:

• Самурай !Кто тебя так научил. ? Откуда у тебя такие знания по автономному выживанию? Я вообще удивился. Так просто оказывается, в таких походных условиях можно изготовить из рыбы различные блюда. Особенно вкусна “ Рыба в собственном соку”- дии –дии аһыырын быыһыгар тугу саныырын үнтү халыгырыы олордо.
• Самурай! Представляешь себе ,что такое восточный рынок?Скорее всего нет. Базар на Востоке всегда играл и играет особую роль. Вокруг него складывается вся жизнь местного населения. Грузинские базары - не только торговые отношения, но и места обмена мнениями. Все местные новости можно узнать там.
  Недаром Батуми – священный город мусульман и христиан – еще до появления ислама был крупным и процветающим торговым центром Кавказа. Отсюда уходили торговые караваны в Турцию, Сирию, Палестину, Египет, Йемен и даже в Китай.
  В Батуми и сегодня сохранилось множество зданий, построенных из того времени. Некоторые из них охраняются как памятники культурного наследия, другие продолжают функционировать в привычной роли. К их числу относятся исторический базар Парехи в Батуми , который и сейчас остается местом купли-продажи, заключения торговых сделок. .
  Здесь большим авторитетом пользуются торговцы. Я всегда восхищался личной свободой торговца. Они никогда не подчинялись власти. Торговцам не надо унижаться и просить милостей. : “Нажитое торговцем богатство – это свидетельство его большого ума и умения”. –мантан чугас Сочига төрөөбүт буолан тугу билэрин ыһа олордо.

Культя саҥата суох Купол кэпсээнин истибитэ буола олорон балыгын бэрт түргэнник лэбигирэтэн баран, толкуйа букатын атынҥа сытарын көрдөрдө:

• Так что пойдем сегодня на местный городской рынок-Парехи. Продадим там свою рыбу. Подкрепим свои финансы. А потом решим как нам дальше быть? Что-то мы здесь слишком загостились. -диэн кэпсэтиигэ кыттыста.

Уолаттар баһылыктарын саҥатын истээт хомуммутунан бардылар. Ырыынактара олох куорат киинигэр тимир уонна автовокзал аттыттан ырааҕа суох сиргэ турар буолан. кинилэр тиийиилэригэр төһө да эрдэтин иһин үп-үллэннэс киһи аймах буолбут. Түүнүн бэрт кылгас кэмҥэ чуумпуран ылар кэмнээх быһыылаах үлэ-хамнас күөстүү оргуйа турар сиригэр тиийдилэр. Балыктарын ырыынага сүрүн дьиэттэн-уоттан олох туспа турар эбит. Онон сүрүн ырыынакка аралдьыйбакка онно тиийдилэр. .Эргиэн ыытарга табыгастаах сирдэр бары хаһаайыннаахтар. Онон кинилэри биир хотун дьахтар дьаһалынан таһырдьа үүрүллэн тахсан боростуой лавкаҕа ырыынак иккис эрээтигэр түбэстилэр. Ол гынан баран уолаттар балыктарын бэрт түргэнник кылгас кэм иһигэр атыылаан бүтэрдилэр. Культя барабаанынан доруоп оонньоон кэлбит- барбыт киһини барытын ыҥыра олордо. Ханнык эмэтэ киһи чугаһаата да Купол ол киһини аралдьытан иннигэр-кэннигэр сальто тэбэ сылдьар. Ол быыһыгар балыгын саҥалыы тылынан этэр буоллахха, рекламалыырын умнубат. Онтон Тимир бу дьон аттыгар сирэйин-хараҕын да олоруутунан туспа буоларынан бэйэтин быһыытынан-таһаатынан даҕаны дьону ыҥыра турда. Онтон бэйэтэ туттара-хаптара да түргэнинэн улахан уочараты тэрийбэккэ, кэлбит дьонҥо талбыт балыктарын бэрт түргэнник быһан отон ыйааһыннаан атыылаан истэ. Олохтоох дьон ханнык балык ордук хаачыстыбалааҕын эндэппэккэ быһаараллар уонна уолаттар балыктарын сыанатын аһары баһан сыаналаабатахтара. Инньэ гынан олох кылгас кэмҥэ имири сотон ыллылар.
Ол хамсаналларын көрө сылдьан биир аттынааҕы балык атыылыыр лавка хаһаайына уолаттарга кэлэн Красиво работаете. Идите ко мне на работу. Хорошо оплачу –диэн үлэҕэ ыҥыра сатаабытын уолаттар кыккыраччы аккаастаан кэбистилэр.
Ол быыһыгар Тимир бэйэтин кыраҕы хараҕынан бэйэтин аймахтарынырыынак дьиннээх хаһаайыттарын көрдө уонна улаханнык сэрэхэчийдэ. Хас да кинилэртэн эрэ аҕа саастаах уолаттар кинилэри болҕомтолоохтук көрөн үөрэтэ туралларын бэлиэтии көрдө.

• Атас ребята ! За нами наблюдают местные быки! Могуть наехать, организовать мутиловку, будут прессовать и включить счетчик. Так что быстрее сделаем ноги –диэн тугу да билбэккэ турар уолаттарын сэрэттэ. Инньэ гынан уолаттар бэрт түргэнник хамсанан ырыынак кэтэх өттүнэн элэс гыннылар. Суол вокзалыгар тиийэн баран биирдэ –һуу –диэтилэр.

Тимир бу маннык бөлөхтөргө сылдьыбыт уонна кинилэр сокуоннарын билэр буолан уолаттарыгар бу манна уһаабакка билигин бириэмэ сүтэрбэккэ эрэ атын куорат диэки хамсаан биэрэргэ этии киллэрбитин уолаттар утарбатылар. Инньэ гынан төттөрү балааккаларыгар тиийэн хомунан бардылар.
Ол кэмҥэ үөһээттэн массыына суолун аттыттан ким кавказтыы акценнаах ким эрэ нууччалыы тоһуттаҕас куолаһынан :
-Барыги! Оказывается, хотят вилнуть хвостом. Нарушили наш покой и законы и в кусты. .Беспредельничали и не хотите ответить за свой бардак. А ну ка! Кто у вас голова?Это вы длинный. Слушай внимательно. С вас взгреб. Что заработали давай сюда. И иди те к нам мы Вас опустим, всю оставшуюся жизнь на нашу малину будете пахать.
Уолаттары үөһээттэн массыына суолун мэһэйиттэн өндөйөн уонтан тахса олохтоох уол өҥөйөн көрөн тураллара.
Тимирдээх бэлэм угаайыга киирэн биэрбиттэрин өйдөөн тураллара. Кэннилэрэ муора, инники суолларын олохтоох уолаттар быһан тураллара. Онон ханна да барар сирдэрэ суоҕа. Ол иһин Тимир түгэни куоттарымаары аахсан киирэн барбыта:
-Эй, ”лепила”! Контролируй за своей “метлой”. А вдруг придется ответить за свои слова. А может Вы. не “фраер”. ? А Вы из какой масти?А может “голубой”? Ну залетели мы на Ваше законное “очко”. И мы так же уважаем воровские законы. Это Вы мне будете отвечать за свой “наезд”. Так что ,веди нас своему” пахану”. –диэн кэпсэтэ турар уолун бэйэтэ ыган киирэн барда.
Онтон кини эппиэтиттэн соһуйан айахтарын атан турар олохтоох уолаттар бастарыгар, кэпсэтэ турар уолга туһаайан:
-Так что, “баклан” ! Со своими близкими на нас свои “грабли” не распускай. За каждое разбитую “физику”, потом ответишь с наваром. Так что мы с тобой пустую “бодягу” разливать не будем. Базарить буду с паханом. Там и решим насчет” выхлопа”.
Кэпсэтэ турбут уол. бу хаптаҕай сирэйдээх уол тылыттан-өһүттэн сэрэхэчийдэ быһыылаах: -Ваша “заява” принята, . едем к нашему “пахану”. Там и вправду решим как быть с Вами. У нас автомашина. Залетай те сюда.
Итинтэн атыннык маннык түгэнтэн тахсар кыахтара суоҕа. Манҥай кырбаммакка. ,эчэйии ылбакка эрэ бу уолаттар бас дьонун кытта көрсүһэн бэйэлэрин дьылҕаларын быһаарсыһыллыахтааҕа. ”Нахальство второе счастье”- диэн өйдөбүлүнэн салайтаран маннҥайгы сирэй көрсүһүүттэн туох да сүтүгэ суох тахсан массыынаҕа олорсон төттөрү куоратка киирдилэр
Бириэмэ сүүйүллүөхтээҕэ. Бу маннык биригээдэ уолаттара диэн сутуруктарын көтөҕө сылдьар байыастар буоллахтара. Ол дьону баран сүнньүлэрин көннөрүн диэн дьаһал ылан кэлбит буолуохтаахтар. Итиннэ арыыйда атын хамсаныынан барбыта буоллар. кырата үнтү кырбаммыт буолуо этилэр.
Онтон ол куорат бас дьонун кытта кэпсэтии арааһынай ис хоһоонноох уонна түмүктээх буолуон сөп. Ол гынан баран Тимир Красноярскай куоратка сылдьан, бу маннык кэпсэтиилэри туораттан да буоллар элбэхтэ көрбүтэ. Ол кэпсэтиилэргэ сүрүннээн дьыала барыта халы мааргытык ыытыллыбакка, ыымпыкчаан-чымпыыктаан билэн көрөн баран сиэрдээхтик быһаарыллара.

Онон Тимир бу айаннаан иһэн инники өттүгэр хайдах хамсаныахтааҕын толкуйдуу истэ. Уолаттара олох муостара тостон түспүтүн көрө олорор. Барыта татаар Бааската эппитин курдук:
-Онно тиийдэххинэ, эһитинини олохтоох күлүк өрүттэр сүгүн олордуохтара суоҕа. . Хайаан даҕаны үтэн анньан көрүөхтэрэ Ол онно “прорискаланаргытыгар” олох дьэнкэтик сыыһа халты туттубакка, кинилэргэ дьиэк биэрбэт курдук хамсаныахтааххын. Онно эн төбөн олоруута уона мин тугу кэпсиирбиттэн төһөтүн чөмчөкөҕөр иҥэриммиккиттэн тутулуктаах буолуо- диэбитэ.
Туохха үөрэттэ этэй?
Ити манҥайгы көрсүһүүнү хата мүччү түстүбүт. Итиннэ куота дуу? Охсуһа дуу? Сатаабыт буоллар, үнтү сынньыллан хаалбыт буолуохпут этэ. Син-биир бу курдук ,ол гынан баран хаан-билик. эт – хаан алдьанан тиэллэн иһэр буолуо этибит. Түмүгэ туох атына суох биир буолуохтааҕа. Бу кэлбит олохтоох уолаттар сорудахтарын толордохторуна эрэ табыллара.
Кини Дьокуускай. Красноярскай куораттарга сылдьарыгар маннык түгэннэри элбэҕи көрбүтэ. Олох отмороженнай авторитетка эрэ илдьибэтэллэр уопсай тылы булуохха сөп буолуо. Билигин саамай сүрүн сорук прописканы сөпкө барыы- диэн саныы олордо.
Аслан Шевадзе бу манна Батуми куоратка балачча ыйааһыннаах олохтоох куорат Блатнойдарын биир сүрүн тутаах киһитин аатыгар киирэр. Ол курдук кини билигин Сухуми уонна Батуми куорат киин ырыынактарын бас билэн олорор. Биир кэмҥэ хаайыыга олордоҕуна Вор в законе оҥоро сатаабыттара. Онтон бэйэтэ аккаастаммыта. Ол ааты ылар буоллаххына эн үпкэ-аска. дьиэ-кэргэнҥэ наадыйбат. Үйэн тухары күлүк өрүттэр эн-мин дэһиилэрин быһаара-дьаһайа хаайыыттан хаайыыга сылдьар киһи буолуохтааххын. Ол кини өйүгэр санаатыгар сөп түбэспэт этэ. Кини боростуой киһи өйүнэн-санаатынан дьиэлэнэн –уоттанан, . кэргэннэнэн оҕолонон, байан-тотон олорор олоҕунан олорон үйэтин моҥуон баҕарара. Таҥара көмөтүнэн билигин олоҕун суола ол устун баран иһэр. Ол гынан баран оннук буоларыгар кини өйүн таһыма, мындыра олук буолан сыттаҕа. Таҥараны итэҕэй гынан баран. бэйэн түгэннэри мүччү тутуо суохтааххын –ол саамай сөптөөх өйдөбүл. Кини олорон кэлбит олоҕор эҥин араас барыта баара. Хата ол моһойдортон мүччү түһүтэлээн өссө кыаҕыран тахсан испитэ.

21 января
Алик
Бабаҕа баатыр, эйиэхэ махтал кэпсээннэр, ити курдук боростойдук суруйан ис, ордук өйдөнүмтүө буолар эбит.

Аслан Шевадзе бу манна Батуми куоратка балачча ыйааһыннаах олохтоох куорат Блатнойдарын биир сүрүн тутаах киһитин аатыгар киирэр. Ол курдук кини билигин Сухуми уонна Батуми куорат киин ырыынактарын бас билэн олорор. Биир кэмҥэ хаайыыга олордоҕуна Вор в законе оҥоро сатаабыттара. Онтон бэйэтэ аккаастаммыта. Ол ааты ылар буоллаххына эн үпкэ-аска. дьиэ-кэргэнҥэ наадыйбат. Үйэн тухары күлүк өрүттэр эн-мин дэһиилэрин быһаара-дьаһайа хаайыыттан хаайыыга сылдьар киһи буолуохтааххын. Ол кини өйүгэр санаатыгар сөп түбэспэт этэ. Кини боростуой киһи өйүнэн-санаатынан дьиэлэнэн –уоттанан, . кэргэннэнэн оҕолонон, байан-тотон олорор олоҕунан олорон үйэтин моҥуон баҕарара. Таҥара көмөтүнэн билигин олоҕун суола ол устун баран иһэр. Ол гынан баран оннук буоларыгар кини өйүн таһыма, мындыра олук буолан сыттаҕа. Таҥараны итэҕэй гынан баран. бэйэн түгэннэри мүччү тутуо суохтааххын –ол саамай сөптөөх өйдөбүл. Кини олорон кэлбит олоҕор эҥин араас барыта баара. Хата ол моһойдортон мүччү түһүтэлээн өссө кыаҕыран тахсан испитэ.
Кини манна Грузияҕа Менгрельскай группировка диэнҥэ биир тутаах киһи. Тоҕо диэтэххэ кини төһө да “вор в законе” буолбатаҕын иһин, бу бөлөххө саамай харчылаахтара-үптээхтэрэ. Кини баар бөлөҕө билигин Тбилисскэй ону кытта Сухумскай бөлөхтөрү кытта биир таһымҥа турар.
Онтон кини көрөөччүлэртэн атыҥа диэн икки улахан күүстээх бөлөххө убаастаныллар. Кини тыла суох ол эҥэр кэпсэтии барбат. .Бары хайаан да кини ис санаатын билэн баран хамсаналлара. Атыннык боростуойдук этэр буоллахха Батуми уонна Сухуми куораттар үптэрин-астарын барытын тутан олорор киһинэн буолара.
Аан манҥайгы харчытын чааһынай кооператив аһан онтон харчы оҥорон акылаатын оҥоһуммута. Чааһынай кооперативы былааннаах экономикаҕа ,Коммунистическай партия былааһы тутан олордоҕуна аҥардас ону тэрийиитэ бу киһи өйө-санаата кырыылааҕын көрдөрөрө. Араас таһымнаах ,үрдүк сололоох дьоннору кытта илин-кэлин түсүһэн бэрт эрэйинэн аспыта.
Ол түмүгэр ,билигин тыыннааҕар даҕаны дьон ортотугар кэпсээнҥэ киирбит киһи буолар. Ол курдук кини тэрийбит кооператива государственнай тэрилтэ курдук государствоттан үбүлэнэн олорбут Союз кэмигэр соҕотох кооператив буолар. Былаан бөҕө түһэн үлэһиттэрэ барыта Коммунистическай үлэ ударниктара буолан хаһыат сирэйин барытын бараан биир инники күөнҥэ сылдьар тэрилтэ аатыгар киирбитэ. Государство суотугар улахан виноразливочнай заводу туттаран бочуот бөҕөҕө тиксибитэ. Союзка тиийэ депутатынан талылла сылдьыбыта.
Онон кини дьыалата Союһу бүтүннүүтүн аймаабыта. Ол курдук кини тутуллаатын кытта биир күн иһигэр биэс тыһыынча киһи үлэтэ суох хаалан хаалбыта. Дьон-сэргэ улаханнык аймаммыта, государствоҕа үлэлээн бочуот бөҕөҕө тиксэ сылдьабыт дии санаабыттара, Биир соҕотох киһи хармааныгар үлэлии сылдьыбыттара тахсан кэлбитэ.
Ол дьыала төһө да улахан айдааннааҕын иһин туораттан республика үрдүк дуоһунастаах партийнай ол эрэ буолуо, Коммунистическай партия Киин комитетын үлэһиттэрэ Москваттан кыттыһыылаах буолан уонна харчы-үп күүһүнэн “ Холуобунай кодекс” “Аһары үгүс үбү сиэһин” ыстатыйатыгар түбэһэн ытыллыахтаах киһи уонча сылга күлүүс хаайыытыгар эрэ ууруллубута. Ону даҕаны айдаан күүркэтиитэ ааһатын кытта кини ол этиллибит кэмин устата олорбокко харчы, бэрик күүһүнэн эрдэ хаайыыттан тахсыбыта. Ол онно даҕаны өйдөөх киһи онтон элбэҕи бэйэтигэр иҥэринэн ылбыта. .Кини мантан хаайыыттан биир сүрүн өйдөбүллээх тахсыбыта. Бу күлүк күүстэр кыахтарын бэйэм байарбар туһаннахпына өссө кыаҕырабын диэн түмүк оҥостон тахсыбыта. Ол иһин Вор в законе буолбут грузин ааттаах суолаах дьонун Москва диэки атаартыы олорор. Дьиннээх харчы дойду киин куоратыгар оҥоһуллара чуолкай. Сөпкө хамсаммыт эбит. Ол дьоно билигин аһары баран Арассыыйа киин уобаластарын уонна оннооҕор тас дойдулар үптэрин-астарын быһаарсар күүстэргэ кубулуйан эрэллэр. Кинилэр бары киниттэн тирэх ылбыт дьон буолаллар. Онон иэстээхтэрин хаһан да умнубаттар.

Онон кини билинҥи балаһыанньата куһаҕана суох. Бу кини дойдута , улааппыт сирэ уонна манна кини инники көлүөнэ дьоно аймахтара, төрөппүттэрэ сыталлар. Онон кини бу сиртэн ханна да хамсыыр санаата суох.
Бу сир кыһыннары сылаас буолан ,муора томмотунан Союз үрдүнэн саамай дьон былдьаһан кэлэн сынньанар сирдэрэ буоларынан атын күүстээх кыахтаах баай дьон илиилэрин санбаннаабыттара ыраатта. Олортон бэйэтин дьонун ким көмүскүөй? Кини эрэ көмүскүүр кыахтаах. Тоҕо диэтэххэ кини манна барытын харчы күүһүнэн хам тутан олорор. Дьиннээх хаһаайын кини. , бары киниттэн хамнастанан олороллор.
Бу сарсыарда дьиэтигэр телефон тыаһаабытыгар ылбыта. киин ырыынаҕы көрөөччү Такир саҥата:
-Здесь чужие рыбу продают. .Как с ними поступить?
Бу эҥэр балык атыылааччылар уонна атын да сиртэн кэлээччилэр уопсай бэрээдэги билэр дьон. Аан- манҥай киниттэн көҥүл ылан баран ырыынакка тураллара. Ол көҥүл ылыыта миэстэтиттэн уонна балыгын көрүҥүттэн көрөн сыаната быһыллара. Инньэ гынан итинник быһа киирэн атыылааһын суох буолбута балачча кэм буолла
Ол иһин Аслан өрө кыынньа түспүтэ, кыыһыран
:- Кинилэри манна аҕалын. Сирэй көрсүөм. Хантан силистээхтэрин-мутуктаахтарын быһаарыахпыт –диэн дьаһайбыта.
Кэлин уоскуйан баран чуолкайдаабыта:- Кыра саастаах уолаттар- диэн быһааран биэрбиттэрэ. Итинник боппуруостарга кини буккуһааччыта суох. Ол гынан баран тыл кураанах буолуо суохтаах. Дьаһайда да толоруллуохтаах. Онон ол уолаттары манна сотору аҕалыахтаахтар.
Кини дьиэтэ-уота муораҕа тумустаан киирбит хайа дьапталҕатыгар тоҕо тэптэрии күүһүнэн уһаайба таһааран тутуллубута. Куораты, муораны ытыс иһигэр ууран олорон көрө олороҕун. Онтукатын икки аҥы арааран биир өттүн үлэлиир ,биир өттүн дьиэ-кэргэнэ олорор сирэ оҥорон олорор. Үлэлиир сиригэр дьиэ-кэргэттэрэ кэлэллэрэ-бараллара булгуччу бобуллара.

Батуми куорат улахана суох куорат, онон өр кэтэһэннэрбэтилэр бу тиийэн кэллилэр. Түннүгүнэн көрбүтэ бэрт кыра саастаах саҥардыы хоройон эрэр уолаттары киллэрэн иһэллэрин көрдө. Ол иһин бэйэтэ сыыһа дьаһаммытын өйдөөн. солбуйааччытыгар :- Эн дьарыктан –диэри гынан иһэн ити хаптаҕай сирэйдээх уол кэтэ сылдьар амулетыгар хараҕа хатана түспүтэ.
Дьиҥнээх уоруйах бэйэтин туһунан кэпсэли билинҥи кэмҥэ ытыстарын тарбахтарыгар уруһуйдаан бэйэтэ кимин, хаста күлүүс хаайыытыгар, тугу гынан уонна уоруйахтар уопсастыбалыгар ханнык таһымҥа сылдьарын уруһуйданан көрдөрөрө. Ол кини саҥа уопсастыбаҕа киирдэҕинэ бэйэтин көрдөрөр, инники тутар докумуона буолара. Ол уруһуйдар хайдах бэлиэнэн ,ханнык тарбахха хайа сиргэ хайдах бэлиэлээх буолуохтааҕа үгүс сыллар усталарыгар чочүллан кэлэн бэрт чуолкайдык бэйэтин миэстэтигэр уруһуйданара. Онон бэйэтин убаастыыр уопсастыба туох да кэпсэтиитэ суох кини иннигэр ким турарын тута быһаарара.
Онтон бу иннигэр турар уол букатын былыргы бу билинҥи курдук уруһуйдар чочулла иликтэринэ аан манҥайгы уоруйахтар бэйэ бэйэлэригэр эн-мин дэһэр быһыытынан кэтэр амулеттарын кэтэн турара. Киниэхэ маннык амулеты биир ыраахтааҕы кэмин саҕаттан убаастанар кырдьаҕас уоруйах киниэхэ кэриэс быһыытынан бииргэ хаайыыга сытан биэрбитэ. Итинник амулеттар ааттаах-суоллаах ууска улахан үпкэ сакаастаныллан киэргэл быһыытынан оҥоһуллара. Билигин ким да оннук оҥорторбот. Ол оруолун ити тарбахтарыгар уруһуйдатар татуировкаларынан солбуйдулар. Онон маннык амулеттар билигин ахсааннаах киһиэхэ баар.
Кини ол амулетын билинҥээннэ дылы кэтэ сылдьар. Онтуката ити уол кэтэ сылдьар амулетын курдук. Ол амулет биир киһиттэн биир киһиэхэ бэриллэн иһэрэ. Ис хоһооно:- Бу эн, мин туйахпын хатарыахтаах уолгун. -диэн буолара. Ононуолаттар кини дьиэтигэр киирээттэрин Аслан бу хаптаҕай сирэйдээх уол моонньутугар кэтэ сылдьар амулета интириэһиргэппитэ.
Ити амулеты эдэр уол кэтэ сылдьар буоллаҕына кини кимтэн эрэ уорбут эбэтэр улахан авторитеттаах уоруйах чугас тута сылдьыбыт уола ,онон боростуой уол буолбакка силистээх –мутуктаах буолан тахсар. Онтон атын буолбат.
Ол иһин Аслан бэйэтинэн бу уолу тургутан көрөргө быһаарыммыта.

Тас көстүүлэриттэн да көрдөххө бу хас да омук оҕолорун холбоспут бөлөҕө буоларынан эмиэ Асланы интириэһиргэппитэ.
-Кинилэри туох ситимниирий ? Ону эмиэ быһаарыахха наада. Бэйэ дьыалатыгар бу уолаттары туһаныахха сөп дуо? Ити кэтэ сылдьар амулетын ити уол хантан ылбытай ?- итинник толкуйдар Аслан төбөтүн үнтү үүттээбиттэрэ. Манҥайгы саба быраҕыыҕа бу уолаттар буруйдара да кыра баар тутулу кэһэн көҥүлэ суох ырыынакка киирэн балык атыылаабыттар. Оннук түгэнҥэ кыра соҕустук ыган “пропискалаан” баран “уон кэппиэйкэлэрин” туура тутаат ыытан да кэбиһиэххэ сөп. Онтон сиэри таһынан барбыт буоллахтарына “тэстибит тэриэлкэни бэлэхтиэххэ” да сөп. Онто да суох уон оччолоох кыһалҕалаах тирээн турар кыбытык боппуруостар элбэхтэр. Ону барытын түргэн үлүгэрдик быһааран истэххэ табыллар.
Ол иһин уолаттары киллэрбиттэригэр төһө булугас сытыы, хоргус куттаҕас дьон уонна воровской этикеты төһө билэр эбиттэрий диэн тургутан көрөн барбыта:

• Я, много говорит не буду. Меня зовут Аслан. Я смотрящий по городу. Я хозяин города и этого дома. Поэтому приглашаю Вас на чай. Проглодались наверно. Садитесь за этот стол. По восточному гостеприимству будем кушать, что нам Бог послал.

Ол кэнниттэн ис санааларыгар баттатан турар уолаттары баай тот аһылыктаах остуолугар ыҥырбыта. Бу угаайы буоларын Тимир чуолкайдык өйдүүр. Татаар Бааската такыйан аҕай биэрбитэ. Ол дойдуга тиийдэххинэ эйиигин хайаан да тургутан көрүөхтэрэ. Ол тургутуулара сүрдээх боростуойдук эн-мин дэһии кэпсэтии быһыытынан ыытыллар. Ол онно хас биир табатык хамсаныын, аҕыйах да буоллар сөптөөх тыллары эппитин ыйааһыннаах буолуохтара диэн сэрэппитэ.
Ол иһин Тимир такыйааччыта туохха үөрэппитин саныы турда. Кини бу курдук “паханҥа “сирэй көрсүһүүгэ киирдэххинэ маннык-оннук хамсанаар диэн чуолкай эппэтэҕин иһин уопсай сүнньүн биэрэ сатаабыта. Уоруйахтар хас да таһымҥа арахсаллар. Онно эн таһымын оҕо буоларгынан саамай кыра таһымҥа сылдьаҕын. оччотугар хас хамсаныыгар барытыгар аттыгар баар үрдүк таһымнаах уоруйахтан көҥүл ылан иһиэхтээххин диэн өйдөбүлү иҥэрбитэ.
Ол иһин Купол хайдах иннин диэки хамсанан бараары гыммытын тохтотон туран: – Будем сесть там, где укажут-диэн тыл бырахпыта.
Ити саамай сөп хамсаныы этэ. Эн ханнык эрэ саҥардыы хоройон улаатан эрэр уолу, ким бэйэтин кытта тэҥҥээн ити курдук остуолга ыҥырыай! Өскөтүн тиийэн итиннэ остуолга олорбуттара буоллар. Кинилэр дьылҕалара атыннык быһаарыллыбыт буолуо этэ.
-Эн кимниний! Миигин кытта тэҥнээх курдук санаҕын дуо! –диэн ирдэбил туран кэлиэхтээҕэ.
-Вы, правильно поставили вопрос. Ваше место у порога. Так что слушайте за что Вас обвиняют. Вы нарушили основной закон каждый торговец по воровскому понятию должен отдавать “десять копеек” т. е. это 10 % от прибыли торговли любой формы – еда, деньги, спиртное на общак. Это святое дело. Но. вы этого не сделали. За это мы Вам можем подарить " тарелочку с дырочкой".

Вы откуда! Кто такие?
Культя лаах. Купол түҥ-таҥ баран хаалбыттара көстөн турара. Бу сырыыга уолаттартан хайалара даҕаны инники киирэн кэпсэтиини бэйэтин илиитигэр ылбатаҕынанТимир

• Я не понял. За что хотите нам “дать по ушам”. Мы не “беспредельничали” ,не” крысятничали”. За нами нет “карточного долга” и других недостойных поведений уроняющих авторитет “уважаемого общества”. Мы жили мирно, тихо. Просто продали на рынке рыбу даже не пойманную нами , а подаренную. Ради хлеба своего. Я” пацан”! Этим все сказано. А они за мной. Я за них ручаюсь. А Вы сами какой “масти!?- диэн бэйэтин ханнык таһымҥа сылдьарын ыйан туран киһитин чыынын =хаанын ыйыппыта.
  Бу хаптаҕай уол эппиэтиттэн Аслан бэйэтигэр элбэх түмүгү оҥостубута. Бу уол ханнык эрэ үрдүк таһымнаах уоруйах таһыгар сылдьыбыта чуолкай уонна уоруйахтар такыйар үөрэхтэрин барбыт оҕо эбит диэн толкуйдаабыта. Оннук буоллаҕына ол дьонун хайа элбэх оҕоттон саамай сатабыллаахтарыттан ,төбөлөөхтөрүттэн биир оҕону улааттаҕына икки оҕону аттыларыгар илдьэ сылдьан бу мин туйаҕым салҕааччым диэн бэйэлэрин дьыалаларыгар үөрэтэн такыйааччылар. Кинилэр уоруйах сокуонун быһыытынан дьиэ-кэргэн тэриммэттэр, оҕо-уруу диэни билиммэттэр. Ол оннугар бу курдук кэриэс хаалларар оҕолоох буолаллар. Онтон ол такыйааччыта адьас үрдүк таһымнааҕын ити кэтэ сылдьар амулета көрдөрөр. Ити амулет ыраахтааҕы былааһын кэмигэр уоруйах буолбут киһи бэлиэтэ буолара.
  Ол гынан баран баҕар ити амулетын кимтэн эрэ уоран ылбыта буолуо диэн салгыы:
• Ну. если пацан!То скажи-ка мне основные положения” Кодекса пацана”.

Онуоха Тимир сыыһа-халты саҥарбат инниттэн толкуйдуу-толкуйдуу биир-биир сүрүн ирдэбиллэрин аатталаан биэрбитэ:

• Я придерживаюсь” кодекса честного пацана” Я дал клятву перед авторитетным вором. Так что если попаду в недалекие края буду придерживатся воровских законов:
• с “хозяином” и” активистами” не работать;
• что положено из полученного и добытого честно сдавать на “обща”к;
• не курить “приму” с”чушками” и “помойками”.
• не есть западло : сало, масло, колбасу и сыр.

Сало, масло — западло; колбаса — на член похожа; сыр пи. .. й воняет. .. ” Кэлин бүтэһик тылларын олох нууччалыы” смачно “маатыралаан саайбыта.

Аслан туох да диэбит иһин бу уолу хара мнҥайгыттан чобуотук туттубутун уонна туох баар ыытыллар “прописка” өйдөбүлүн бэйэтин эппиэтинэһигэр ылбытын иһин сөбүлүү көрөн олороро. .Онтон анараа икки нуучча уола хантан туох төрүттээхтэрин- мутуктаахтарын кини интириэһиргии да сатаабатаҕа: –Тоҕо?- диэтэххэ.
Бу хаптаҕай сирэйдээх уол кинилэри хара манҥайгыттан көмүскээн кинилэр чиэстэрин мин мэктиэлиибин диэн уолаттар дьылҕаларын эппиэтинэһин бэйэтин аннынан ылыммыта. Онон бу уолаттар дьылҕалара бу Тимир хайдах бэйэтин көрдөрөрүттэн улахан тутулуктааҕа.
Ол гынан баран кини туох да диэбит иһин үөрэтэн биэриэххэ оннун булларыахха уонна өссө төгүл хаайыы сокуоннарын төһө билэр эбит тургутар инниттэн:

• Ну раз если считаешь себя “пацаном”, . посмотрим на что Вы способны? Сейчас будешь драться с моими телохранителями, выбери из них своего напарника.
  Тимир Аслан ойоҕоһугар кинини харабыллаан батыһа сылдьан дьоннору болҕойон көрбүтэ. бары бииртэн биир төрөл уолаттар тураллара. Бары бэйэлэрин олус үчүгэйдик кыаналлара чэпчэкитик тутта-хапта сылдьалларыгар да көстөрө. Кини саҥардыы чоройон эрэр уол саастарын сиппит уонна тус хайысхалаах харабыллар бэлэмнэниилэрин барбыт эр дьону кытта ,хайаларын да утары тэнҥэ киирсэр кыаҕа суоҕа эрдэттэн биллэрэ.
  Ол иһин Тимир үгүһү толкуйдаабакка “ким урутаабыт ол кыайыылаах тахсар” диэн өйдөбүлүнэн салайтаран харабыллартан биир барыларыттан чорбойон саамай бөдөҥ киһилэригэр сүүрэн тиийэн ахтатын икки ардыгар тэбэн саайбыта. Киһитэ бэлэмнэнии үөрэҕин барбытын туһанан Тимир тэппит атаҕыттан икки илиитинэн көмүскэнээт атаҕыттан харбаан ылаат умса сиргэ сөрөөн түһэрбитэ уонна биир илиитин көхсүгэр эрийэ тардан Тимири сирэйинэн таас муостаҕа ыбылы хам баттаан кэбиспитэ.
  -Все хватит. Отпусти его. Вижу что он пацан правильный. .А насчет какой я масти. Посмотри на этот амуле. Вот мой паспорт-диэн баран ,муннуттан хаана кэлэ турарын сотто турар Тимиргэ бэйэтин амулетын көрдөрбүтэ.
  Тимир соһуйуу бөҕөтүн соһуйбута. Оруобуна киниэхэ татаар Бааската биэрбит амулетын курдук, атыҥа диэн уруһуйдара эрэ уратылаах:-А у меня такой же амулет. Его мне подарил мой учитель –диэбитин кулҕааҕа эрэ истэн хаалбыта.
  Ол кэнниттэн Аслан уолтан: Ким ?Хаһан? Ханнык түгэнҥэ кини бу амулет хаһаайына буолбутун төрдүттэн ыйыталаһан быһаарсыбыта

Ол гынан төһө даҕаны Аслан бу Грузияҕа мантан төрүттээх бары “воры в законе” ииппит аҕалара буолбутун да иһин ,кини бэйэтин таһымын эмиэ билинэр этэ. Кини ити ааттан бэйэтэ аккаастаммытынан үгүс боппуруостары соҕотоҕун быһаарар кыаҕа суоҕа.
Онон бу билигин бу уол кэпсээбитэ кырдьыгын дуу? Сымыйатын дуу? Быһаарыахха наада. Ол сүрүн сорук. Бу уол аҥардас маннык амулеты кэтэ сылдьарынан кини”союз”таһымнаах уоруйах бэйэтигэр тирэх оҥостуммут уола буолабын диэн кэпсэнэ сылдьар. Оччотугар “воры в законе” эрэ таһымнаах уоруйах быһаарар киһитэ буолан тахсар.
Ол иһин Аслан бэйэтигэр түмүк быһаарыныыны ылаары чөмчөкөтүн иһигэр бу түгэни толкуйдуу олордо:
-Я прописку новичка провел по всем статьям. Выяснил подробности его уголовного прошлого, Провел как положено испытание на выявление его черты характера , его коммуникабельность, интеллектуальный уровень развития. И что я выявил? В данное время выявить что-то компрометирующие сведения для парня не получилось. По возрасту в армии не служил, не был комсомольцем. Остается проверить полученную информацию на “вшивость. »
А он в принципе во время прописки показал себя очень неплохо. А суть прописки состоит в том, что ею проверяется “бывалость” вновь прибывшего, его выносливость, находчивость, сообразительность. Но самое главное пропиской проверяется умение новичка постоять за себя.
А он сперва думал ,что он казах или калмык. А он их авторитетов знал лично. А вот где-то там на севере имеется Якутская автономная социалистеческая республика он слышит впервые. Так что окончательное решение придется принять попозже. Отправим маляву туда где положено. Посмотрим что за ответ придет. Так что пока их отправим на “черную комнату”.

Ол кэнниттэн Аслан бу кавказ эҥэр биир саамай кыахтаах, үптээх-астаах ,баай киһи буоллар даҕаны , кини бу күлүк өрүттэр күүстэрин уонна сокуоннарын олус үчүгэйдик билэр. Ол иһин улахан толкуйга түспүтэ.
Манҥайгы санаатыгар олох боростуой ханнык эрэ туораттан кэлбит “шпана” уолаттар киирии харчыларын төлөөбөтөхтөрүн эрэ быһаарар боппуруос дии санаабы онтуката иһэ истээх боппуруоска тиийииэх курдук.
Кини кутун сүрүн ити амулет улаханнык долгутта. Бу амулет урукку хаһаайына “вор в законе” буоларын кини уруһуйа ыйа сылдьара. Ол курдук Тимир кэтэ сылдьар амулетыгар “хоруоналаах хотой киһи төбөтүн үрдүнэн кынатын саратан баран” көтө сылдьара ойууламмыт. Ол уоруйахтар ортолоругар “Степан Разин” диэн ааттанар. Өйдөбүлэ баттаммыттар. атаҕастаммыттар былааһы утары барбыттар бас көс киһилэрэ диэн ис хоһоонноох. Итинник уруһуйу билигин сэдэхтик оҥостоллор. Онон ол киһи маҥнайгы төрүт ,урукку ыраахтааҕы саҕанааҕы уоруйахтартан биирдэстэрэ буолар.
Бу амулет уоруйахтар бэйэлэрин өйдөбүллэринэн сааһынан кырдьан доруобуйатын туругунан “вор в законе” таһымыттан бэйэтэ баҕа өттүнэн “воровской сходка” быһаарыытынан ол чыыныттан тохтотуллубут киһи бу уолу “тирэх” оҥостубут бэлиэтэ буолар. Ол ону даҕаны бу дойдуга кээмэйдэммит кэмим муҥур уһукка кэллэ диэтэҕинэ эрэ бу амулетыттан арахсар.
Боростуойдук эттэххэ ол киһи уоруйахтар саамай үрдүк чыпчаалларыгар тиийбит киһи, бу мин уолум диэн билиммит уола буолан тахсар. Онон бу уол дьылҕатын кини уоруйахтар билинэр чыыннарыгар кини таһыма “вор в законе” буолбатаҕынан кыра буолар
. Онон кини бу уол дьылҕатын ылла да быһаарар кыаҕа суох. Сыыһа халты тутуннаҕына, онтуката тугунан эргийэн тахсара биллибэт. Атыннык эттэххэ уоруйахтар сокуоннарынан салайтаран аҥараа киһи хомолтотун биллэрэн “воровской сходкаҕа” кинини ыҥыттаран “сирэйгэ тыаһаттарыан” сөп. . Оччотугар уоруйахтар мунньахтарыгар “сирэйгэ ытыһынан охсуллубут киһи” диэн өйдөбүл кини курдук таһымнаах дьон ортотугар сурах быһыытынан бэрт түргэнник тарҕаныа. Ол кэнниттэн эн кырдьыккын була сырыт Эн туох баар үйэн тухары мунньуммут аатын-суолун биир итинник” иэдэскэ ытыһынан биэрии” кэнниттэн олох аллараа сиргэ түһэн хаалыаҕа. Онтон ыла бу “кырбаммыт уоруйах” аатыраннын эн аатын-суолун олоҕуттан хамсаан киирэн барыаҕа.
Онтон баҕар олох улахан ааттаах-суоллаах. кыахтаах” вор в законе” буола сылдьыбыт киһи буоллаҕына төрүт даҕаны оннук мунньахха ыҥыртарбакка да сылдьан эмиэ “воровской сходканан” быһааттаран олох даҕаны “кулҕаах тааска” бэрдэртэриэн сөп. Ол аата бу билигин смотрящай буолан олорор дуоһунаһыттан уһултаран да ,өлөттөрөн да кэбиһиэн сөп. Онон билигин бэйэтин убаастанар уопсастыбаҕа туһааннаах дьонҥо «воровские прогоны», «малявы», «ксивы» ыыталаан баран олор эппиэттэрэ кэллэҕинэ биирдэ эрэ быһаарыныы ыларым сөп эбит диэн бэйэтигэр түмүк санааны ылынна.
“Хараҥа хос” бу кини үлэлиир дьиэтин саамай түгэҕэр муора үрдүгэр туруору таас тумус үрдүгэр турар түгэх хос ааттанара. Боростуой киһи хараҕар бу хос туора дьон кэлэн түһэр гостиницаларын курдуга. Балачча киэҥ хоско түөрт орон турара уонна кылгас кэмҥэ киһи олороругар туох баар усулуобуйа барыта баар. Ас астанар сирин, туалетын, суунар сирин үчүгэй хааччыллыылаах дьиэҕэ ирдэниллэр “атрибуттар” барыта бааллара. Ол хоско уолаттары киллэртээн баран хатаан кэбиспиттэрэ.
Уолаттар бэйэлэрин хаайыылаахтарбыт дуу? эбэтэр ыалдьыттарбыт дуу? диэн икки өйдөбүл икки ардыгар ыйанан хаалбыттара. Ону бэйэлэрэ да өйдөөбөккөт сылдьаллара.
Онтон манна үлэлиир Аслан чаҕардара бу хостон өлөрдүү куттаналлара. Бу хоско киирбит дьон мантан антах сүтэн хаалаллара. Ол иһин бу хоһу “хараҥа хос”диэн бэйэлэрин икки ардыгар ааттыыллара.
Ити уолаттар мантан антах ити Аслан күлүгэ буола сылдьар Тингиз илиитигэр киирэллэр. Дьин –дьининэн ыллахха бу хос аатыгар сөп түбэһэрэ. .Бу хос икки ааннааҕа биирэ көҥүлгэ!. Биирэ олоҕун тиһэх суолугар тиэрдэр аан буолара. Онтон ол аан нөҥүө төһө киһи барбытын таҥара эрэ билэн эрдэҕэ. Ол түгэнҥэ оннук дьону муораҕа быраҕаллар үһү диэн сир аннынан кэпсэл бу чаҕар дьонҥо тарҕана сылдьар.

28 января
Бабаҕа Баатыр
Оннооҕор бу айымньыбын ааҕа ааҕа чугас дьонум, доҕотторум соһуйар буолан эрэллэр. Бары кэтээн ааҕа олороллор. Ки7ини араас боппуруостарынан мо7уоктуур буоллулар. Онон биирдэ быһааран биэрдэхпинэ сатанар буолла. Бу барыта өйбүттэн суруллар ,ханна даҕаны “чугас сиргэ” сыппатаҕым уонна суруйааччы да буолбатахпын. тОл курдук бу иннинэ бу маннык дьаллыгынан дьарыктамматах киһибин. пенсияҕа тахсан хааллым. Бу күлүк өрүттэр сокуоннарын хантан билэн суруйаҕын дииллэр билэр дьонум. Уруккуттан оҕо эрдэхпиттэн детектив бөҕөтүн ааҕан кэллим. Эрдэ турабын онно биир сарсыарда мэник санаа киирдэ. арай санаабар бары +патриотическай киһини урукку курдук өрө күүркэтэн суруйаллар Ханан да диэҕэ суох киһи туһунан. Бэйэм аччык соҕустук иитиллэн улааппытым. Онон ити кыһалҕалаах оҕо олоххо эриллэн киһи буолан тахсарын суруйа сатыыбын. Топтология элбэх. баҕар кэлин кинигэ буоллаҕына. сатаан суруйар дьонҥо көннөртөрүөхпүт. элбэхтэн сотуохтара. онтон билигин төбөбөр туох түһэр да ону суруйабыт. эһиги ааҕаргыт тухары.

Ол кэнниттэн Чингиз тойонугар Асланҥа бу уолаттар тустарынан туох санаалааҕын билээри төттөрү барбыта. Кини киирбитин көрөөт Аслан Дьокуускай уонна Красноярскай куорат убаастанар дьонугар маннык ис хоһоонноох “ксивата”:
=Прогон-указ разобраться с самозванцем
Час добрый! Привет Бродягам и Мужикам гг. Красноярска и Якутска!
С пожеланиями добра и здоровья - Воры Сухуми Грузинской ССР.
Бродяги и Мужики, данным прогоном хотим внести ясность. А именно: у нас в Сухуми находится некий Тимир , который прикрывается Нашим Святым Именем - Пацана! Так вот, мы всем конкретно говорим, хотим уточнить кто он? и звать как? По ксиве он Бурят, а говорит. что Якут. А так же хотим знать о Чести Пацана которым он себя именует. Думаем что каждый уважаемый человек после получения послания нашу просьбу не оставит “пустым”. Мы с ним должны должны поступить в соответствии Вашими вынесеными решениями.

От всей души желаем всем дружности, понимания иуважения, конечно, достижения всех благородных целей и Свободы.
Воры Сухуми Грузинской ССР. - ыыталаа диэн дьаһал биэрэн баран бэйэтэ суруйбут суругун киниэхэ биэрбитэ.
Ол кэнниттэн өрбуолбатаҕа кинилэр ааттарыгар телефонунан Красноярскай куораттан “Сема –кулак” уонна Дьокуускай куораттан “татаар Бааската” тахсыбыттара. уонна сүнньүнэн ылар буоллахха уолу олус үчүгэйдик сырдаппыттара. Кини кэпсээбитин биир тылыгар тиийэ ылынарыгар уонна ити эҥэр көмүскэллээх сылдьарыгар көрдөспүттэрэ.

28 января
Бабаҕа Баатыр
Дьонҥо түһата суох. Төттөрү өйдөбүлү биэрэр айымньыны суруйаҕын диир дьоннор бааллар. Ол иһин ити ыксаан санаабын этэбин. Онтон бу суруллубуту тиһэҕэр тиэрдэр. толкуйдаахпын. Саатар манҥайгы чааһын бачча эрэйдэнэн баран. балтын кытта аҕалан көрсүһүннэриэхпит. . Ол кэнниттэн ааҕааччылар бэйэлэрэ сыана быһыахтара. Билигин арыый эрдэ буолуо- санаабар инньэ диэн толкуйдуубун.

мытыс_ҕсиэнэ
28 января
Туһунан сокуоннаах дьону кытары биир куоракка олоробут, сороҕор алтыһарбыт да буолуо, ким билэр.
Онон айымньы да нөҥүө кинилэр туһунан өйдөбүл ыллахпытына - туох куһаҕаннаах буолуой.
Сэҥээрбэт - аахпатын ээ.
Сэһэҥҥин быһыма, доҕоор: сэргээн ааҕар, күн аайы салгыытын кэтэһэр ааҕааччыларыҥ элбэхпит диэтэхпинэ - сыыспатым буолуо.
Махтал, Бабаҕа Баатыр, үчүгэй Айымньы.

29 января
Бабаҕа Баатыр
Саҥааҕытын эппиккитигэр. Өйөөбүккүтүгэр олус диэн махтанабын. Бэйэм толкуйбар сөп түбэһэр гына толкуйдаах дьон баалларыттан үөрдүм. Наар утарар эрэ дьон бэйэбэр санааларын этэллэр. онтон ааҕааччыларым санааҕытын аһаҕастык эппэккит буккулла сыстым. Онон эһиэхэ өссө төгүл махтал. Бэйэм санаабар дьон ааҕар буолла да суруллуохтаах. диэн толкуйдаахпын.

Сема кулак вор в законе таһымнаах буолан кини Асланы кытта кэпсэтиитэ судургу этэ, Кини бэйэтин санаатын быһа бааччы малтаччы этэн кэбиспитэ
““Привет, братва! Тринкает вам смотрящий г. Красноярска вор в законе Сема –кулак Я разбудил Вас во имя прогона. Он якут и что он рассказал о себе -правда. . Его имя может быть только - пацан! И каждый порядочный вор должен поступить с ним. в соответствии по всем понятиям нашего правильного закона Так что отпусти его безнаказанно и вместе с ним должны остаться его шпана раз он за них поручился. А также вы должны быть в курсе, что в Якутске была большая пурга с чемпионом мира по шахматам насчет его короны это он его спалил. А так же Выясни у пацана , что ему по жизни надо, , короче, поддержи и освободи его от дальнейщих прописок. по побережью. Я Сема-кулак подписываюсь своим честным именем вора что он Пацан правильный "
Онтон татаар бааскатын кытта тэҥ чыыннаах буоланнан иккиэн бэйэлэрин икки ардыгар балачча уһуннук кэпсэппиттэрэ.
. .Ити кэнниттэн аслан бу түгэнҥэ олус сөптөөхтүк хамсаммыппын диэн бэйэтин хайҕаммыта. Ити курдук оннооҕор улахан ааттаах –суоллаах уоруйахтарга атын таһымнаах уоруйахтар төбөлөрүн уган биэрээччилэрэ суох. Онтон бу уолга саҥардыы чоройон улаатан иһэр уол аатын бигэргэтэн икки үрдүк таһымнаах уоруйах мэктиэтин биэрдэ.

Бу кэнниттэн Аслан толкуйа букатын атын хайысханан барбыта. Бу уол таһымын ити икки ааттаах-суоллаах уоруйахтар туох да кэтэмэҕэйэ суох телефонунан быһа тахсан бэйэлэрин анныгар ылбыттара олус элбэҕи этэр. Кинилэр мэктиэлэрэ бу уол дьинҥээх “пацан” буоларын көрдөрөр. Онтукаларын аны билигин суругунан бигэргэтиэхтээхтэр.
Кинилэр бэйэлэрин сокуоннарынан хас биирдии тылларыгар эппиэтииллэр. Онтон ити этэр “пургаларын” туһунан кини истибитэ. Ол туһунан кэпсээн манна эмиэ тиийэн кэлбитэ. Ол саахымакка Аан дойду кыайыылааҕа бу эҥэр эмиэ кэлэ сылдьыбыта. Ити “Азердар” саҥа тахсан эрэр саахымакка сулустарын Вагдасаровы кытта оонньуу.
Онно ол коронаны “кавказ өнҥөөхтөрө” бары бултаһа сатаабыттара да. кыаллыбатаҕа. Ону бу уол ол тымныы сиргэ тиийэ сырыттаҕына “сып” гынан ылбыт эбит. .Ону кини боростуойдук бу мин дойдубуттан атын сиргэ биһигитинээҕэр ситиһиилээхтик дьаһаммыттар эрэ диэн өйдүүр.
Онон билигин киниэхэ ол “малява” суруктар кэлиэхтэригэр дылы бириэмэ баар. Онуоха дылы кини бу уолу бэйэтин интириэһигэр туһаныан олус баҕарбыта.
Дьин –дьининэн эттэххэ. Кини манна боростуойа суох олоххо олорор. Барыта харчы туһугар бэйэ икки ардыгар үтүрүйсүү. Бу кэлин кэмҥэ туроктартан тирэхтээх “Гога” кыаҕын ылан наһаалаан эрэр. .Маныаха дылы кини дьарыктанар дьаллыктанар хайысхаларыттан халты сылдьыбыта. Онтох билигин “Батуми” куорат самай ортотугар сынньанааччыларга аналлаах сүрүн сөтүөлүүр сирдэри барытын хабан улахан “Киин туристическай комплекс” тутуута ыытыллыахтаах. .Ону” Гоганы” туроктар фирмаларын нөҥүө ыытаары үлэ ыыта сылдьар дииллэр.
Бу уһун кэмҥэ ахсаана биллибэт тутуулар кэтэхтэригэр үтүмэннэх үп-харчы сытар. Бу киирсиигэ ким кыайбыт ол “Батуми” куорат инники хаһаайына буолуохтаах. Ол “Гога” билигин кини илиититтэн куотан туох баар дьыалатын Турцияттан ыыта олорор. Онтон ол Турциябыт, бу Батуми куораттан сүүсчэкэ килэмиэтрдээх сиргэ эрэ турар. Ити “Арарат “хайатын оройугар таҕыстахтарына, барытын “хотой” харахтарынан көрө сыталлар диэтэххэ наһаа улахан омуна суох буолуо. Кини нөҥүө ол атын дойду улахан тутуутун фирмалара бу ыытыллыахтаах тутууга илиилэрин сарбаспыттара ыраатта.
Боростуойдук эттэххэ ол тутууну былдьаһан билигин Турция уонна Соетскай союз тутууга тэрилтэлэрин икки ардыгар күрэс барар. Манна Союз кыайдаҕына ол кэтэх кыайыыта киниэнэ буолар. Онон киниэхэ билинҥи кэм тыын харбаһыыта. .Мантан антах бу эҥэр ким хаһаайын буолара быһаарыллар кэмэ.
Он хайысхатыгар кини бэйэтин өттүттэн үлэ бөҕөтүн ыыта сылдьар. Ол “Гога” аттыгар да атыылаһыллан ылбыт дьоннордоох. Ол гынан баран ол “Гога” сүрүн сейфатын иһигэр сытар докумуоннары сатаан арыйан киирбэккэ көрбөкө сылдьаллар. Онон ол” Гога “дьинҥээх туох былааннаах сылдьара биллибэт.

Кинилэр ол Гогалыын оҕо сылдьан биир уулуссаҕа олорбуттара. Ити биэрэк устун сэргэстэһэ сытар “Руставели” уулусса биир баһыгар кини, онтон биир баһа бүтэр сиригэр “Гога”.
Ол гынан баран саастарыгар араастаах этилэр. Кини бэйэтэ билигин аҕамсыйбыт саастаах, аччык гражданскай сэрии кэмигэр төрөөбүтэ. Онтон Гога Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн эмиэ аччык кэмҥэ чороччу улааппыт уол буолар.
Ити Гога улаатан өйүн-төйүн ситиитигэр, кини хайыы үйэҕэ оннун булбут ааттаах суоллаах уоруйах этэ Кини үлэлиир хайысхата харчыттан харчыны оҥорүү, государствоттан үбү-аһы туура тардан ылыынан дьарыктаммыта.
Кини кыраттан бэйэтин дьарыгын саҕалаабыта. Ол саҕанааҕы өйдөбүлүнэн балачча бэйэтин кыанар хас даҕаны кооперативтары тэрийбитэ. Биир хайысхата атах таҥаһын ремоннааччылар. иккис хайысхата виноградтан кытаанах утахтары оҥорор , онтон үсүһүнэн үүт бородууксуйатын оҥорор сыахтары арыйбыта
Онтон онтукатын кэлин барыларын бииргэ холбоон улахан концерн курдук хас да хайыснан үлэлиир биир тэрилтэни тэрийбитэ.
Ол түмүгэр кини тыһыынчанан дьону албыннаабыта. Бу манна үлэлии сылдьар дьон бары биир киһи туһугар үлэлии сылдьабыт диэн толкуйдаабакка, уһун сыллары быһа былаан туолуутун эккирэтиспиттэрэ. Үлэ кыайыытын бөҕөтүн ситиһэн, бары ударник бөҕө буола сылдьыбыттара
Бары да үчүгэйдик олорбуттара. Киниэхэ үлэлиир дьон хамнастара атын куорат үлэһиттэринээҕэр икки-үс төгүл элбэх хамнастаах этилэр. Араас дойдуларынан сынньанан кэлэр этилэр. Олорор дьиэлэринэн хааччыллан олорбуттара. Бары кэриэтэ массыыналаах этилэр. Ол барыта кинилэргэ босхо тэрилтэ суотугар бэриллэрэ. Онон бу концернҥа үлэҕэ киирии куорат олохтооҕор улахан чиэс этэ.
Онтукалара биир күн иһигэр “кистэниллибит кооператив” үлэһиттэрэ аатыран үлэтэ суох хаалан хаалбыттара. Тойоннорун Асланы күлүүс хаайыытыгар уһун сылга ыытан кэбиспиттэрэ.
Ол кэнниттэн кини тэрилтэлэрин государство ылан үлэлэтэ сатаабыта да. улаханнык өнүйбэтэҕэ. Бириэмэ хаамыытынан сэргэ мөлтөөтөр мөлтөөн испитэ. Кэлин олох да сабыллан хаалбыттара.
Ол иһин куорат олохтоохторо төһө да биир киһиэхэ хамначчыт курдук үлэлии сылдьыбыттарын биллэллэр Асланы олус үчүгэйдик саныыллара. Кини кэмигэр бары тоттук олорбуттара.
Онтон Аслан харчы күүһүнэн күлүүс хаайыытыгар өр сыппатаҕа араас үрдүк таһымнаах адвокаттары кэпсэтэн суут быһаарыытын хаста да уларыттаран хаайыыттан эрдэ тахсыбыта.
Онтон ол мунньуммут үбүнэн ити билигин икки куорат киин ырыынактарын атыылаһан олорор. Ол дьон хараҕын баайыы этэ. Дьин-дьининэн ыллахха кини атыыһыт бэрдэ.
Ханна харчы оҥоһуллар сиригэр барытыгар илиитин уга сытар. Атыннык эттэххэ кини билигин баан, тутуу, манна баар улахан промышленнай тэрилтэлэр акцияларын барытын тута олорор “подпольнай миллионер” буолар. Ол үбүн күүһүнэн манна Грузияҕа баар “воров в законе” барыларын Москваҕа эҥэр ыыталаабыта.
Ол бэйэ тириитин харыстаныы этэ. Ол дьон бу эҥэр хаалбыттара буоллар. кинини кытта үтүрүһэллэрэ чуолкай. Онтон билигин кинилэр киниэхэ бары иэстээх сылдьаллар. Сорохторо ол эҥэр тиийэн кыахтарын ыллылар. Бүтүн Союз үрдүнэн баһылаан олороллор. Онон Москва да тойотторун кытта кэпсэтэр чэпчэки буолла. Барытын биир звонок быһаарар.

Биир да киһи тыыныгар бэйэтин өйүн санаатынан тура илик бу харчы туһугар үтүрүйсүүгэ айыыта-харата элбэх буолуо. . Ол гынан баран бэйэтин убаастанар уопсастыба быһаардаҕына эрэ ол эрэ кэнниттэн сокуон быһыытынан оҥоһуллар
. Кини билинҥи таһыма оннук. Сирэй харчынан үлэлээбэт. Атыннык эттэххэ дьонтон күүс өттүнэн тиийэн тыынҥар туруом харыгын биэрбэтэххинэ диэн дьаллыгынан үйэтин тухары дьарыктамматаҕа. Киниэхэ харчы күн аайы бэйэтэ таммалыы турар. Кини харчы хаамыытын сокуонун билэр. Бу эҥэр баар туох баар кыахтаах промышленнай тэрилтэлэр акциялара барыта. кини илиитигэр баар. Ол эрэ буолуо дуо!
Кини билигин ити хоту тута сылдьар ниэптэрин хампаанньатын сүрүн хаһаайына. Онтон ниэп диэн өрүс күрдук сүүрдэ сытар харчы буоллаҕа. Ол өрүһү сүүрдүөххэ эрэ наада.
Ити хоту сири киинтэн ыраах диэн ким да тутууга ылсыбатаҕа. Ол табалаах сиртэн ким да тиийэн ол ниэби хостуон баҕарбатаҕа. Ол онно кини өйө тиллэн үп-харчы уган үбүлээн ол хампаанньа нөҥүө тутуу бөҕөтүн ыыта сылдьар. Билигин ол небэ Европаны барытын хааччыйах курдук манҥайгы утаҕа хайыы үйэҕэ Польшаҕа тиийдэ. Онтон билигин бары Европа дойдулара Германия, Франция курдук улахан государстволар бары холбоһобут дии олороллор.
Онтон ол таммалыыр харчыбыт билинҥи да туругунан боростуой киһи өйүгэр баппат үтүмэн элбэх үп кини хармааныгар кутуллан эрэр. Онтон инникитин өссө төһө үп кутуллуон санаатаҕына кини бэйэтин санаатыттан куттанар.
Онон бу дойдутугар ити тирээн турар боппуруоһу быһаараат ,бу дойдутуттан тэйэн биэриэхтээх. Сааһырда. Онон холку соҕус олоххо тардыһан атын сиргэ көһөн биэриэн баҕарар. Дьиэ кэргэнин бүтүннүү билигин күүскэ сайдан эрэр Холбоһуктаах арабскай эмират дойдутугар көһөрбүтэ. Онно неби хостуур хампаанньаны тэрийэн олорор. Онтуката куһаҕана суохтук үлэлээн эрэр. Манна ити Чингиз уол хаһаайынан хаалыахтаах. Ырааҕынан аймаҕа. Биир хаан буоллаҕа.

Биир да киһи тыыныгар бэйэтин өйүн санаатынан тура илик бу харчы туһугар үтүрүйсүүгэ айыыта-харата элбэх буолуо. . Ол гынан баран бэйэтин убаастанар уопсастыба быһаардаҕына эрэ ол эрэ кэнниттэн сокуон быһыытынан оҥоһуллар
. Кини билинҥи таһыма оннук. Сирэй харчынан үлэлээбэт. Атыннык эттэххэ дьонтон күүс өттүнэн тиийэн тыынҥар туруом харыгын биэрбэтэххинэ диэн дьаллыгынан үйэтин тухары дьарыктамматаҕа. Киниэхэ харчы күн аайы бэйэтэ таммалыы турар. Кини харчы хаамыытын сокуонун билэр. Бу эҥэр баар туох баар кыахтаах промышленнай тэрилтэлэр акциялара барыта. кини илиитигэр баар. Ол эрэ буолуо дуо!
Кини билигин ити хоту тута сылдьар ниэптэрин хампаанньатын сүрүн хаһаайына. Онтон ниэп диэн өрүс күрдук сүүрдэ сытар харчы буоллаҕа. Ол өрүһү сүүрдүөххэ эрэ наада.
Ити хоту сири киинтэн ыраах диэн ким да тутууга ылсыбатаҕа. Ол табалаах сиртэн ким да тиийэн ол ниэби хостуон баҕарбатаҕа. Ол онно кини өйө тиллэн үп-харчы уган үбүлээн ол хампаанньа нөҥүө тутуу бөҕөтүн ыыта сылдьар. Билигин ол небэ Европаны барытын хааччыйах курдук манҥайгы утаҕа хайыы үйэҕэ Польшаҕа тиийдэ. Онтон билигин бары Европа дойдулара Германия, Франция курдук улахан государстволар бары холбоһобут дии олороллор.
Онтон ол таммалыыр харчыбыт билинҥи да туругунан боростуой киһи өйүгэр баппат үтүмэн элбэх үп кини хармааныгар кутуллан эрэр. Онтон инникитин өссө төһө үп кутуллуон санаатаҕына кини бэйэтин санаатыттан куттанар.
Онон бу дойдутугар ити тирээн турар боппуруоһу быһаараат ,бу дойдутуттан тэйэн биэриэхтээх. Сааһырда. Онон холку соҕус олоххо тардыһан атын сиргэ көһөн биэриэн баҕарар. Дьиэ кэргэнин бүтүннүү билигин күүскэ сайдан эрэр Холбоһуктаах арабскай эмират дойдутугар көһөрбүтэ. Онно неби хостуур хампаанньаны тэрийэн олорор. Онтуката куһаҕана суохтук үлэлээн эрэр. Манна ити Чингиз уол хаһаайынан хаалыахтаах. Ырааҕынан аймаҕа. Биир хаан буоллаҕа.

Онтон киниэхэ холоотоххо “Гога» букатын атын суолунан барбыта. Аҕалара сэрии хонуутугар охтон, Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн аччык кэмҥэ улааппыта. Бэйэтэ тулаайах биэс оҕолоох ыалга саамай улаханнара буолан, оҕо сааһыгар бэрт эрэйдээх кыаммат суолу ааспыта.
Айахтарын ииттээри, кэлэн сынньанар дьону аралдьытан кинилэри кытта “үс сүүтүгү сүүрдэ сылдьан, онтон хайаларыгар бытархай малы кистээтим ону таай” диэн оонньуунан дьарыктаммыта. Бу оонньуу бары албастарын баһылаан онон кэлии дьону сүүлүүктээн бары онтон аһаан сиэн олорбуттара.
Онтон кэлин түөрт бырааттыылар хороччу улаатан иһэн Турцияттан тирии таҥас аҕалан атыылыыр буолбуттара Ол сылдьан аны борбуйдарын ситээт бандьыыттааһынан дьарыктанан барбыттара. Төрдүөн бэйэлэрин тула саастыылаахтарын, эмиэ кинилэр курдук аччык сылдьар ыччаттары муспуттара. Батуми куоратка суох араас саастаах ыччаттар күүстээх баандаларын тэрийбиттэрэ. .
Кинилэргэ утарсар күүс көстүбэтэҕэ. Ол иһин туох баар атыыһыттары барыларын бэйэлэрин анныгар хам баттаабыттара. Ким эрэ хайдах эрэ хамсанан харчы оҥоробун диэн сананна да, аан манҥай Гогалаахха кэлэн “иэс” үбүн төлүүрэ. Бэрт сотору кэминэн туох баар сокуону тас өттүнэн үп барыта кинилэр илиилэрин далын иһинэн ааһар буолбута. Туох баар сокуону утарар дьаллыгынан барытынан дьарыктанан барбыттара. Турцияттан киирэр бары “контрабанднай табаар” кинилэр илиилэрин иһинэн киирэрэ. Олохтоох морской порт хаһаайыттара эмиэ кинилэр этэ.
Бэрт кылгас кэм иһигэр кыахтарын ылбыттара. Арай бу убайдарын курдук саныыр Асланы эрэ тыыппатахтара. Дьон-норуот ортотугар аһары улахан авторитеттаах этэ. Ол иһин туттуммуттара. Ол гынан баран кэм кэрдиис баран истэҕин аайы бэйэ-бэйэлэригэр утарсыылара улаатан. кэлин бэйэ бэйэлэригэр хаан өстөөх буола сылдьаллар.
Ол кэмҥэ Батуми куорат бириэмэ ирдэбилинэн олох дьиннээх курортнай куоратка кубулуйан иһэринэн бу куоратка интириэстээх дьон элбээбиттэрэ. Олох даҕаны Тбилиси, Москва курдук улахан куораттар мафиялара илиилэрин уунан киирэн барбыттара.
Ол иһин бу бөлөхтөр икки ардыларыгар уоттаах сэрии саҕаламмыта. Гогалаах балачча үптээх-астаах уонна олохтоох буоланнар сүгүн бэринэн биэрбэтэхтэрэ Онто суох бэйэлэрэ даҕаны харса-хабыра суох хамсаныылаах дьон этилэр. .Элбэх хаан тохтуулаах бэйэ икки ардыгар сэрии саҕаламмыта. Ол курдук Москва уонна Тбилиси куорат сүрүн төбөлөрө биир кэмҥэ олорор дьиэлэригэр өлөрүллүбүттэрэ. Онтукалара Союз үрдүнэн улахан айдааны тардыбыта.
Онтон сылтаан воровской сходка бу бырааттыылары суох оҥорорго уураах таһаарбыта. Онтон ылааны кинилэри бары бултаһан барбыттара. Инньэ Гога икки быраатын суох оҥотторн, бэйэтэ ыксаан биир быраатын уонна балтын кытта Турцияҕа көһөн тахсыбыттара. Ол да үрдүтүнэн кини билигин Турцияттан киирэр бары табаары барытын хонтуруоллуу олорор. Олус кыаҕырда. Ол иһин син-биир буккуһа олорор.
Балачча 8г8с кэм устата бэ-бэйэлэрин м8чч8 халты т8с87э сылдьыбыт буоллахтарына билигин муос муостарынан харсы7ан тураллар. *п-харчы инниттэн бэйэ-бэйэлэрин кытта киирсэр буоллулар.

Тимир атын эмиэ улахан таһымнаах уоруйахха такыллыбыт уол. Сема -кулак аннынан быстах кэмҥэ көрдөһүү быһыытынан сылдьыбыт оҕо. Онон бэйэтин хамсаныытын бэйэтэ быһаарар кыахтаах.

Балачча үгүс кэм устата бэ-бэйэлэрин мүччү халты түсүһэ сылдьыбыт буоллахтарына билигин муос муостарынан харсыһан тураллар. Үп-харчы инниттэн бэйэ-бэйэлэрин кытта киирсэн эрэллэр. .
Бу иннинэ кини массыынатын тоҕо тэптэрбиттэрэ. Кини буоллаҕына кыл мүччү тыыннаах хаалан турар. Ону кини иһигэр төһө да сөбүлээбэтэр ,дьиҥ дьиҥинэн ыллахха улахан үп тыаһа суох оҥоһуллуохтаах диэн өйдөбүлүттэн туора тахсан урукку эдэр эрчимнээх саастарын төттөрү эргитэригэр тиийдэ.
Аслан толкуйугар өскөтүн бу уол туһунан кинини кытта бииргэ сылдьар уолаттара кэпсээбиттэрэ кырдьык буоллаҕына. Бу уолу ол Гога сейфэтин аһарга туһаныахха сөп эбит диэн толкуйдуу сылдьар. Ол иһин ол Гога аттытыгар сылдьар бэйэтин киһитигэр сейфа аһыллар кэмин магнитофонҥа уһулан ыытарыгар сорудахтаабыта. Ол суруттарбыт лиэнтэтэ тиийэн кэлбитигэр Тимири ыҥыттаран ылбыта.
-Самурай или сюда! Вы наши порядки знаешь. Я буду Вас держать здесь до тех пор. пока “малява” не придет с Вашей стороны. Проверю твои слова на “вшивость”. Хочу узнать за кем “правда”. А так “на слуху” говорят что Вы “пацан правильный”. И за Вами такие громкие дела. которые даже вызывают уважение со стороны нашей бывалой, лихой братвы. Но сегодня не в этом речь.
Вот прислали “игрушку”. Там запись кода сейфа. Послушай его внимателно и скажи мне какие там цифры. Ол кэнниттэн магнитофонун холбоон эриттэрбитэ.
Ону Самурай истэн баран :- У меня просьба. Дай те мне бумагу и карандаш. С записи убрать лишние звуки. Оставить только те звуки где слышны шельчки и освободите комнату от лишних людей, оставьте меня наедине с этой игрушкой.
Кини көрдөһүүтүн биир тыла суох толорбуттара. Кабинетка соҕотохтуу хаалларан кэбиспиттэрэ. Тимир ол суруттарыыны хараҕын быһа симэн олорон хаста да эрийэн истибитэ. Ол кэнниттэн маннык сыыппаралар эбит диэн кумааҕыҕа суруйбутун Аслан киирбитигэр туттаран кэбиспитэ.

Бэйэтэ соҕотоҕун хаалан баран улахан толкуйга түспүтэ. Өскөтүн бу уол сейфэ кодун сөпкө эппит буоллаҕына хайдах даҕаны урукку толкуйдаммыты олоххо киллэрдэххэ табыллар. Гоганы утары үлэ ыытыллыбыта ыраатта. Аслан ол иһин Аслан!
Кини бу Гоганы атыннартан чорбойоотун кытта үөрэппитинэн барбыта. Бэйэтин кэмигэр биир кэмҥэ кини аннынан манна рыноктары көрөр байыастарга биригэдиирдии сылдьыбыта. Онон уолу үчүгэйдик билэр.
Барытын түргэнник күүс өттүнэн быһаарар идэлээх. Ол гынан баран таҥара илиитин ытыһын иһигэр сылдьар. барытыттан мүччү-хаччы түһэн баччаанҥа дылы ити бөхтөр илиилэрин иһигэр киирбэккэ сылдьар. Ол иһин манна уоруйахтар ортолоругар чыына-хаана суох. онон тыла ыйааһына суох. Ол да буоллар бу орто дойдуга барытын үп-харчы быһаарар. Ол иһин билигин ити орох тэппит Турциятыгар бүгэн олорон бу күн сирин көрбүт дойдутуттан тэйбэккэ сылдьан, сүрүн үбүн син-биир бу эҥэр оҥоро сылдьар. Бу эҥэр үлэлиир Турок фирмлара бары кинини кытта бииргэ үлэлииллэр. .
Ону барытын Аслан өтө көрөн бэйэтин дьонун олох эрдэ ол Гога аттыгар сыһыартаабыта. Ол дьон ол Гога мантан барарыгар кинини кытта бииргэ тутуһан эмиэ Турцияҕа тахсыбыттара. Ол иһин сүнньүҥэн Гога хамсаныытын барытын хонтуруолга илдьэ сылдьар. Ол гынан баран кини билинҥи сүрүн соруга бу тутууга Гога буккуһар хамсаныытын туоһулуур докумуоннар кини илиитигэр баар буолуохтаахтарын ситиһиэхтээх.
Бу Батуми куорат инники дьылҕатын быһаарар улахан тутууга, ол тутуллар туристическай комплекска киирсэр турок фирмалара кини кигиитинэн уонна салалтатынан орооһоллорун дакаастыырга үлэ ыытыллар Ону кыайдаҕына Гоганы бу эҥэр үктэммэт оҥоруохтаах. Ол докумуоннар ол Гога бэйэин тус сейфатыгар сыталлар. Ол олортон хос докумуон оҥортордоҕуна биирдэ эрэ кини тыла ыйааһыннаах буолуоҕа. Бу тыын боппуруос. Ону ситистэҕинэ кини Гоганы биирдэ эрэ “воровской сходка” ыҥыртаран баран ол Гоганы ”кулҕаах тааска” бэрдэрэр кыахтаах Онтукатын кыайбатаҕына бэйэтин кураанах тылыгар эппиэттэтиэхтэрэ. Онон бэйэтин убаастанар уопсастыба иннигэр кини бэйэтин хас биирдии тылын бигэргэтэр докумуоннаах буоллаҕына эрэ бэйэтин сыалын ситиһэр кыахтаах.
Ол сейфэ ханан, хаһыс этээскэ, ханнык хоско Гога офиһыгар хайдах быһыылаахтык турара барыта эрдэ үөрэтиллэн биллэр. Эрдэ хаста да киирэ сатаабыттара кыаллыбатаҕа. Гога уулуссаҕа баар туох баар сирэй киирсиини бары таһымын барытын барбыт уонна үптээх буолан бэйэтин тула байыас бөҕөтүн мунньан олорор. Бэйэтин тула харабыл бөҕө уонна офис иһигэр киирбит –тахсыбыт дьону бэлиэтиир саҥа үөдүйэн эрэр техника сэптэринэн толорон олорор.
Онон көннөрү киһи курдук ол офиска киин уонна кэтэх аанынан киирии кыаллыбат. Онон соһуччу атын киһи үөйбэтэх хамсаныыта оҥоһуллуохтаах

Ити Тимир наһаа боростуойдук сейфэ кодун нүөмэрин быһаарбытыттан сэрэхэчийэн куорат иһигэр баар ааттаах-суоллаах музыканнарын ыҥыттаран ылан ис хоһоонун быһаарбакка эрэ оонньуу курдук таайтарбыта. Дьоно бары тус туһунан этэ сылдьаллар. Ол гынан баран үгүс сыыппараларын сөпкө ааттаабыттара. Ол иһин Тимир эппитэ оруннаах эбит диэн толкуйдаабыта.
Онон ол сейфэни аһан иһин көрөр сорук турбута. Ол сейфэ тоҕус этээстээх дьиэ сэттис этээһэр турар. Онон дьон киирэр тахсар сиринэн ол чыпчылыйбат харахтарга көстүбэккэ халты хааман хайдах да онно бэлиэтэммэккэ тиийбэккин. Ол иһин чугас дьонун кытта сүбэлэһэн баран Гога кабинетыгар быһа киирии толкуйдаммыта. Онно ити уолаттартан Куполы туһанарга быһаарыммыттара. Аттыгар кэккэлэһэ турар дьиэттэн үөһээ тэбэр тэрили туһанан аһаҕас түннүгүнэн уол хоско ыстанан киирэрэ сөп эбит диэн толкуйдаммыта.
Биир сарсыарда уолларын Куполы Аслан ыҥыттаран ылбыта. Ол кэнниттэн Тимирдээх уолларын сүтэрэн бэйэлэрин икки ардыгар айманыы тахсыбыта. Ким да кинилэргэ киһи астынар эппиэтин биэрбэтэҕиттэн дьиксинии ,сэрэхэчийии үөскээбитэ.
Бэйэ бэйэлэрин кытта кэпсэппэт буолан хаалбыттара. Санаалара түһэн ньим баран хаалбыттара.
Хата үһүс күннэригэр уоллара туох да буолбакка илэ бэйэтинэн хоһугар киирэн кэлбитэ.
Туох ханнык буолбутун уолларыттан истэн соһуйбуттара. Уоллара төрүт даҕаны ити кылгас кэмҥэ Стамбулга көтөн тиийэн эргиллэн кэлбит. Ол дойдуга сылааһа бэрт буолан түннүктэрин түүннэри аһаҕас хаалларан кэбиһэллэр эбит. Онон туһанан Купол ол кабинет иһигэр биирдэ баар буола түспүт. Сейфэни аһыы туох да дьиэҕэ суох барбыт. Тимир эппит сыыппарата барыта сөп түбэспит. Онно баар докумуоннары барытын хаартыскаҕа түһэрэн баран онтукатын төттөрү илдьэ тахсыбыт.
Ити кэмҥэ кэтэһиилэх суруктара тиийэн кэлбитэ.
=Малява как поступить с самозванцем
Час добрый! Я Сема –Кулак смотрящий г. Красноярска с Хасаном Татариным бывшим вором в законе подписываемся под своим честным именем ,что находящийся на пересылке у Вас Тимир –пацан. и не вводит в заблуждение достойных воров. Он никогда не был шакалом. Выполните свой воровской долг и поступите так чтобы они в будущем не встречали прописок от нашей братвы. . Дайте этой малявке ходу, чтобы как можно больше смотрящих соленой воды ознакомилось с ней. Пусть при встрече сними поступают как достойными пацанами. Вор Сема- кулак.
Ити суругу билсэн баран Аслан уолаттары ыҥыттаран ылбыта
-За Вас поручились очень достойные люди из уважающего себя Общества! Так что примите мои искренние извинения за предоставленные неудобства. И Вам никто больше никаких прописок не сделает по городам вдоль соленой воды. А сейчас свободны-диэн баран Чингиһы дьаһайан уолаттары тимир суол саалыгар илтэрэн кэбиспитэ.

Уолаттар бу кылгас кэмҥэ дьылҕалара бэрт түргэнник уларыйарыттан, бэйэлэрэ даҕаны улаханнык соһуйан дьиктиргээн сылдьаллар. Бу маннык түҥ-таҥ түһүүттэн сылайдылар даҕаны. Бу сарсыарда хаайыылаах аҥардаах сылдьыбыт буоллахтарына, билигин бу тимир суол саалыгар “Чайка” массыынаҕа тиэллэн кэллилэр. Ону маны көрө илик Тимиргэ бу улахан солун буолла. Бу иннинэ дойдутугар аҕатын “Волгатынан” айаннаһа сылдьыбыта. Бу бүгүнҥү түгэнҥэ дылы бэйэтин толкуйугар онтон ордук массыына суох курдук саныыра.
Дьэ онтон ол “Волгаҕа” холоотоххо , бу тэрилбит килэйэн-халыйан дьэ массыына да массыына. Аҥардас тас көстүүтүнэн, ис киэргэтиитинэн киһи өйүн-санаатын баайар гына оҥоһуллубүт массыына. Массыыналарынан улахан таастарынан тэлгэтиллибит оҥхойдоох-охсордоох суолунан айаннаан кэллилэр да ,олох уунан устан иһэр мотуорка курдук, аргаайдык куоҕаннаан олох дьалкыйбакка бэрт сымнаҕастык сирилэтэн бу тимир суол саалыгар кэлэн түстүлэр.
Уолаттарга Чингиз сыһыана олох уларыйда. Иннилэригэр-кэннилэригэр сүүрэ сылдьар. Сиэтэ эрэ сылдьыбат. Сочига дылы барар билиэттэрин ылан биэрдэ. Киһи да сонньуйуох курдук.

• Это Вам от Аслана гостинцы. А Вот Вам Тимир сберкнижка на предьявителя подарок от Аслана. Он сказал:
• Я не знаю якутов. Но, если у них такой достойного уважения пацан. То я их тоже уважаю. Если что! Пусть Тимир приходить ко мне. Для него мои двери всегда открыты.

Ол кэнниттэн бииргэ сылдьар дьонун дьаһайан хас да корзина бородууктаны поездка кинилэр купеларыгар уктаран кэбистэ Сбербаан киниискэтин Тимир ырбаахытын тас сиэбигэр уган баран:

• Он еще сказал:- Пусть пацаны нынче отдыхают как белые люди, с комфортом. Никто Вам больше приставать, прессовать не будет.

Ол кэнниттэн кинилэр поезтара миэстэтиттэн хоннуор дылы кинилэри маныы-кэтии сырытта.

Уолаттар купеҕа киирэн баран айахтарын атан кэбиспиттэрэ. Ол курдук купеларын иһэ барыта оҕо дьон харахтара туоларын курдук ас эгэлгэтэ бүтүннүү тардыллан турара. Ол курдук хаһан да харахтаан көрбөтөх омуктар оҥорбут эҥин араас утахтара, астара бүтүннүү баар.
Уолаттар бэйэлэрэ эрэ купеҕа баар буолаат:- Дьэ һуу - дии түспүттэрэ. Аччыктаабыттара бэрт буолан бары саҥата суох ас үрдүгэр түспүттэрэ. Аҥараатах да куһаҕана суох аһаталлара да, туох да санаата суох көҥүл сылдьан аһыыр курдук буолуо дуо? Санаа оонньуутуттан эбитэ дуу?Киирбит астара ол курдук туһата суох тахсан баран хаалара. Истэрин аһынан толороот “Тоттум тойон оҕото буоллум” диэбиккэ дылы саҥалара-иҥэлэрэ дьэ аһыллан киирэн барбыттара.
Культя уонна Купол Тимирдэрин үтэн-анньан киирэн бардылар.

• Мы ребята виды видавщие, и у нас порядки тоже жесткие, детдомовские. Поэтому мы с первой встречи примерно представляли какой Вы масти. Но не на столько. Оказывается Вы вообще знаменитость на весь Союз. А вот Аслан насчет какой “пурги”говорил?Откуда у тебя этот воровской амулет?-диэн боппуруос үөһээ боппуруос биэрэн бардылар.

Тимир бэйэтэ да иһигэр татаар Бааската хайдах курдук кини инникитин өтөрү көрбүтүн сөҕө уонна махтана олорор. Барыта кини такыйбытын курдук. Элбэххэ үөрэппит эбит. Ити харысхал курдук биэрбит амулета олох дириҥ ис хоһоонноох харысхал бэлиэтэ буолла. Такыйааччытын аата Хасан буоларын уонна хайдах курдук бу эҥэр убаастанар уруккута “вор в законе” буола сылдьыбытын саҥардыы биллэ. Ол иһин Сема-кулак олох тэҥнээҕин курдук кэпсэтэрэ. Бэйэтин “пиэнсийэҕэ олорор уоруйахпын” диир тылын ис хоһоонун бу билигин кэлэн өйдөөтө. Саас баттаан доруобуйам мөлтөөбүтүнэн олоҕум дьаллыгыттан туораабытым диэн өйдөбүллээх эбит. Кини бэйэтин кыанар кэмнэригэр букатын улахан таһымнаах уоруйах буоларын дойдубар ким да билбэт. Улуу хаартыһыт быһыытынан эрэ билинэллэр. Бу олорон толкуйдаатаҕына ити эдьиийин курдук саныыр “Даама Мааса” аҕата “бодойбо бандьыыта” диир киһилэрэ тугу эрэ ыйдаҥардан билэр быһыылааҕа. Уу тэстибэт доҕордуулар этилэр.

Уол бэйэтигэр сөҥөҥ олороругар аахайбакка Тимир аргыстара кини икки өттүгэр ыбылы олорон Тимири ханна да хамсаабат гына кыбытан кэбистилэр:

• Самурай! Нам самим стало интересно? Хотим до конца знать ?Кто ты такой?Хотим определится насколько безопасно дальше с Вами вот так ездить? Оказывается мы о тебе ничего не знаем. Вот если Аслан правду говорит, то вы у нас совсем “крутой”. Мы же видели как он с с вами разговаривал на равных. А нас вообще людьми не считал. И видно было, что он не хотел Вас отпустить. Мы только сейчас поверили что у тебя дар большой. Раньше считали что Вы “туфту” гонял у нас там в Волгограде. Как это можно ухитрится определить “на слуху” код цифры сейфа. Вот сейчас вроде нас отпустили. А вдруг опять нас закрутят.
  Раньше Мы вместе кантовались без тебя два года ,были всякие истории, но не такого же уровня чтоб вопрос стоял о жизни и смерти! И чтоб нас держали в доме “смотрящего” до прихода малявы! Не их него уровня ребята мы были. Нас просто шпана мордовала. Отбирали деньги и отпускали.
• Ребята! Я не крутой. Все это туфта. Я-“пушка”. Промышлял я чтоб с голоду не помереть. И азарт какой-то был. Я умею только чистить. . Я «Щипач» - умею только красть. Раз – и было ваше, стало наше!

Уол бэйэтигэр сөҥөҥ олороругар аахайбакка, аргыстара кини икки өттүгэр ыбылы олорон Тимири ханна да хамсаабат гына кыбытан кэбистилэр:

• Самурай! Нам самим стало интересно? Хотим до конца знать ?Кто ты такой?Хотим определится насколько безопасно дальше с Вами вот так ездить? Оказывается мы о тебе ничего не знаем. Вот если Аслан правду говорит, то Вы у нас совсем “крутой”. Мы же видели как он с с Вами разговаривал на равных. А нас вообще людьми не считал. И видно было, что он не хотел Вас отпустить. Мы только сейчас поверили что у тебя дар большой. Раньше считали что Вы “туфту” гонял у нас там в Волгограде. Как это можно ухитрится определить “на слуху” код цифры сейфа. Вот сейчас вроде нас отпустили. А вдруг опять нас закрутят.
  Раньше Мы вместе кантовались без тебя два года ,были всякие истории, но не такого же уровня ! Чтоб вопрос стоял о жизни и смерти! И чтоб нас держали в доме “смотрящего” до прихода малявы! Не их него уровня ребята мы были. Нас просто шпана мордовала. Отбирали деньги и отпускали.
• Ребята! Я не крутой. Все это туфта. Я-“пушка”. Промышлял я чтоб с голоду не помереть. И азарт какой-то был. Я умею только чистить. . Я «Щипач» - умею только красть. Раз – и было ваше, стало наше!
  Мой наставник всегда говорил:
• Сдернуть шапку с пьяной головы – много ума не надо. А вот незаметно общ***** чужой карман – это уже мастерство, Да есть за мной грешки. Пришлось “делать ноги” с родных мест. Просто так получилось. Было дело которое ” катится по союзу”. Об этом я дословно Вам не расскажу А то могут за слово за язык повесить. А Вот насчет амулета мне подарил его мой наставник. Я сам только что узнал его настоящее имя. Вот так ребята ! Больше я Вам ничего не расскажу.

Тимир уолаттарын эмиэ кинилэр курдук, бу кэмҥэ эн - мин дэспиттэринэн саҥа ырыҥалаан эрэр. Уолаттар төһө да детдомҥа олордоллор. Бэйэлэрин инники дьылҕаларын ырыҥалаан бу суолунан инники олохпутугар барабыт диэн быһаарыммыт уолаттар сылдьаллар.
Бэйэлэрэ айахтарын ииттэргэ сыркыстара тус –туспа да суоллар буолбуттарын иһин инники өттүгэр бэйэлэрин ааттатар уолаттар. Бэйэ бэйэлэригэр сөп түбэһэр өйдөбүллээх буолан бииргэ сылдьаллар.
Айылҕаттан бэриллибит талааннаах оҕолор. Биирдэстэрэ циркач бэрдэ, атына улуу ырыаһыт буолар санаалаахтар. Ол иһин уоруйахтар өйдөбүллэриттэн тахсан детдом атын оҕолоруттан туспа сылдьаллар.
Уолаттары кытта Тимир чугас билсэн баран Тоҕо бу туустаах муора кытыытыгар кэлбиттэрин саҥардыы ыйдаҥыргатта. Бу курдук сылдьалларыгар сүрүн соруктара диэн араас сылтаҕынан былаас ,норуот билиммэккэ хаалбыт талааннара тус-туспа куораттарга мунньустан бэйэлэригэр кимтэн да тутулуга суох фестиваль тэрийдэхтэринэ, уолаттар ону кэрийэн тыыннарын таһаарыналлар эбит. Ол иһин ити Батуми куоратка ыытыллыбыт фестивалга тиийэн сылдьыбыттар эбит.
Кини курдук олох суолугар эрдиитин сүтэрбит оҥочо курдук устубаттар. Тимир бу аҕыйах хонук устата бу уолаттары кытта бииргэ сылдьан баран: -Бу уолаттары көрсүбүтүм! Мин дьолум эбит- дии сылдьар. Дьэ кырдьык бу уолаттары Волгоградка көрсүбэтэҕэ буоллар, кимнээҕи кытта ханна сылдьыа эбитэ буолла. Ону бэйэтигэр даҕаны сатаан ойуулаабакка сылдьар. Айыы таҥара бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ.

Бу уолаттары көрсүөр дылы кырдьык өйө-санаата букатын атыннык олороро. Кини санаатыгар инники өттүгэр бэйэтин айаҕын ииттэр суолунан уоруйах буолуу суола эрэ диэн өйдөбүллээҕэ. Онтон ол толкуйун бу уолаттар үнтү оҕустулар. Киниэхэ холоотоххо букатын күүстээх санаалаах уолаттар. Төһө да тулалыыр эйгэлэрэ кинилэргэ утары туран олох кытаанах ытарчатыгар ылан кыбыта сылдьарын иһин. олоххо тардыһыылара кинитээҕэр быдан күүстээх. Дьылҕа-хаан охсуутугар бэриммэккэ бу курдук дьылҕаларын уларытарга күүскэ охсуһа сылдьаллар. Киниэхэ холоотоххо бэйэлэрин айылҕаттан бэриллибит талааннарын туһанан айахтарын дьону соролообокко үлэлээн булуна сылдьаллар. Кыһалҕа тирээтэҕинэ хара да үлэттэн туора турбакка үлэлииллэр. Онон манан быччаннаабыттарын да иһин киһилии быһыыларын сүтэрэ иликтэр. Кини курдук эмиэ тулаайахтар. Ол гынан баран кини курдук олоҕун устун сыала суох сылдьар буолбатахтар, олоххо тардыһар соруктаахтар. Биирдэрэ төрөппүттэрин туйахтарын хатаран циркач ,биирдэрэ ырыаһыт буолуон баҕалаахтар. Онтукаларын чочуйа, кырыылыы сылдьаллар.
Онтон кини олоҕор туох эмэтэ ити уолаттар курдук сыаллаах дуо? Суох. Бу кини сүрүн итэҕэһэ эбит. Онтон кини такыллыбыт суола-хаайыы суола. Оччотугар кини ийэтин уҥуоҕар эппит кэс тылларын толорботугар тиийэр. Балтын ким көрөн-истэн олох суолугар сүнньүн булларар?Кини онно хааннаах андаҕар биэрбитэ!Онтон кини уоруйах суолун тутуһан чэпчэки суолу тутустаҕына ,ол тыллара кураанах буоланнар кинини үйэтин тухары хам баттыы сылдьыаҕа.
Тугу гынан? Тугу толкуйдаан? Инники олохпун оҥостобун диэн өйдөбүллэр бу дойдутуттан тэйиэҕиттэн кини төбөтүн дьөлө үүттүү сылдьаллар. Кини билигин такыйааччыта төһө да кинини уоруйах суолугар такыйбытын иһин ,тоҕо арахсар кэмнэригэр киһи буола сатаа дьон олорор олоҕунан олор диэн санаа атастаһан үөрэппит үөрэҕин барытын төттөрү эргитэр гына өйдөбүлү биэрбитин эргитэ саныыр буолла. Мин суолбун батыһыма. Дьоло суох суол диэн этэ сатаата дуу? Тугуй дуу?
Ити курдук Тимир ис тутулугар үнтү бутуллан. Биир сүрүннээх толкуйга киирбэккэ сылдьар.

Тимир ити курдук санаатыгар баттатан ону-маны барытын иһигэр толкуйдуу олордо. Киниэхэ холоотоххо уолаттара көҥүл барбыттарын тутатына биллэрэн үөрэн-көтөн, эн-мин дэспиттэрэ ырааппыт. Омук омуктан атыҥа диэн итиннэ сыттаҕа дуу!Уолаттара бэйэлэрин кытта бу кылгас кэм аҥараа өттүгэр туох буолбутун хайыы-үйэҕэ умнан кэбиспит курдуктар. Онтон кини ол санаатыттан тахса илик.
Онтон эмискэччи өй ылан:
-Культя ! Вы наш предворитель!Поэтому я отдаю Вам эту книжку на предьявителя. Пусть это будет как знак благодарности к Вам обоим за то , что Вы меня приютили. Не оттолкнули от себя. Я чувствую у Вас себя как Вашим родным братом. Будете смеятся , но я вообще без понятия что такое банк? Что такое деньги?Не умею ими пользоватся
Ол кэнниттэн сберкиниискэтин Культяҕа туттаран кэбистэ. Уолаттар омуннарыгар өрө-көтө түстүлэр. Купол сирэйэ-хараҕа турбут аҕай: – Культя! А, ну ка! Посмотри какая там сумма стоит?
Культя долгуйан дуу? Ыйааһыннанан дуу? Балачча өр киниискэтин илиитигэр тутан олордо. Онтон аргаайдык биирдии лииһинэн арыйан киирэн барда.
Эмискэччи илиититтэн киниискэтин чуут мүччү тутан кэбиһэ сыста.
-Ребята! Вы не поверите ,там написано двадцать пять тысяч(по нынешним меркам, где-то полтора миллиона) рублей. Вот это да! Вправду ,нынче будем отдыхать как белые люди.
Уолаттар бары үөрүүлэриттэн купеларын иһигэр куустуһан туран сахалыы күн устарын хоту эргичийбэхтээн ыллылар. Онтон үөрүүлэрин омунугар Тимири икки атаҕыттан ылан өрө көтөҕөн үөһээҥҥи оронҥо олордон кэбистилэр. Тимир бу кэлин быһылааннартан сылайбыта бэрт буолан уонна бу эҥэр өттүн урут кэлэн иһэн сиһилии көрбүтүнэн оронун булаат бэрт түргэнник утуйан хаалла.

Сылайбыта бэрт буолан кытаанахтык утуйбут. Уһуктан кэлбитэ уолаттара төрүт даҕаны саҥардыы утуйбуттар быһыылаах? Ааттарынан биир –биир доргуччу ыҥыран көрбүтүгэр хайалара да уһуктубата. Муннуларын тыаһа сүрдээх “сүүстээх тыраактыр” тыаһын курдук сири-дойдуну барытын ылбыттар.
-Чэ. бээ утуйдуннар- диэн санаан оронуттан аргаайдык тыаһа суох түһэн купеттан көрүдүөргэ таҕыста. Түннүгүнэн өҥөс гынан көрө түспүтэ. Тулалыыр эйгэлэрин сирэйэ уларыйа охсон хаалбыт. Ханна даҕаны халлааны сабардаан турбут хайалара суох. Кавказ хайаларын уҥуордаабыттар. Биир өттө уруккутун курдук муора, биир өттө истиэп. Ол гынан баран биир бөһүөлэк бүттэ да өр-өтөр буолбат иккис бөһүөлэгинэн солбуллан иһэр. Көрбүтүттэн улаханнык соһуйда. Күнэ муора үрдүгэр тахсан уун-утары тыган турар. Бэҕэһээ Батуми куораттан айанныылларыгар күнэ купе диэкиттэн этэ, Бу сырыыга көрүдүөр өттүттэн күнэ тыган турар. Күнэ эргийэн хаалбыт. .Атыннык эттэххэ күннэрэ айаннаан иһэр вагоннарын биир өттүтэн урут тыгар эбит буоллаҕына билигин биир өрүтүттэн тыгар буолбут.
Тоҕо оннук буолбутун быһаарбакка ,олох ыксаабыт киһи быһыытынан “көҕүрэттэр сир” диэки ыстанна. Бэрт кыараҕас дойдуга киирэн санаатын ситистэ. Дьэ “тимир көлөлөрө” дьигиһиннээн уол оҕото эбит. Бэрт нэһиилэ сыыһа-халты туттан туран чэпчэтиннэ. Онтуката быһа олох сиргэ түһэриттэн улаханнык соһуйда. Маннык буоллаҕына дьон сэргэ хайдах санаалара сөп түбэһэн тимир суол аттытыгар олороллорун чөмчөкөтүн иһигэр сытаан киллэрбэтэ. Хас барбыт-кэлбит “киһи куһаҕана” бу курдук суолга ыһыллар буоллаҕына. Тимир аалбыт суола бүтүнүүтэ барыта “дьон куһаҕана” буолуон сөп эбит диэн дьиибэ соҕус бэйэтигэр түмүк оҥостон уолаттарыгар кэллэ.
Уолатара утуйа сыталлар. Аччыктаабыт курду ол иһин фрукталаах корзина үрдүгэр түстэ. Утаҕын туроктар оҥорбут абрикосовай соктарынан ханҥарда.

Махтал Суохтуур буоллаххытына үчүгэй. .Үлэм кыаттарбат. Чөмөхттөннө.
Балачча олорбутун кэннэ , кэм кэрдии кэллэ быҺыылаах. Түгэх орон диэкиттэн Культя –Эй!Самурай дай воды – диир саҥата иһилиннэ.

• Туфту не гони здесь воды нет. Одни соки Если хочешь воды, закажи чая у кондуктора – диэн Купол саҥардыы уһуктубут киһи быһыытынан оронугар олорон дьааһыйа-дьааһыйа эттэ. Ол кэнниттэн атаҕын иннин диэки дьиибэ баҕайытык тэптэ да кыараҕас баҕайы сиргэ сальто тэбээт муостаҕа тура түстэ. Аанньатыгар Культя манҥай билиһиннэрэригэр человек-кошка диэн билиһиннэриэ дуо? Дьэ, кырдьык кыанар уол сылдьар.
• Ребята! Куда мы едем?Я вообще свою ориентацию потерял. Опять кругом степь. А море как был ,так и остался. Вот только солнце не с той стороны светит.
• Самурай не беспокойся. Сегодня закантуемся в г. Симферополе , там узнаем где собираются нестандартники и свой маршрут составим. А так сейчас едем на Таврию, т. е на Крым. А вот скоро Тимир если с обоих сторон будет вода, то это будет Сиваш-перекоп. Исторические места. Во время гражданской и отечественной войны здесь шли большие сражения с белыми и фашистами. И не только! В старые времена это земля была Крымских татар. Они жили под эгидой турков. Здесь их на суше бил Суворов! Знаешь, кто он такой ? Учили наверно по истории. Генералисмусс ,ни разу не проиграл ни одного сражения. А на море их адмирал Ушаков. И после войны с турками Крым стал наш. А вот насчет солнца ответ простой. Мы сейчас обьезжаем Азовское море. А как переедем на Симферополь ,это уже Черное море. –диэн төбө киһилэрэ Культялара Тимиргэ Хайа диэки ?Тоҕо? айаннаан иһэллэрин быһааран биэрдэ. Ол кэнниттэн уутугар-хаарыгар киирэн Крым туһунан бэрт элбэҕи, тугу билэрин барытын кэпсээтэ.

Ону барытын Тимир хараҕар көрбүтүгэр сыһыары тутан Культя кэпсээнин киинэ курдук барытын чөмчөкөтүн иһигэр ойуулан көрө олордо. Инньэ гынан Симферопольга тиийбиттэрин билбэккэ хааллылар.
Уолаттар манна урукку өттүттэн билсибит табаарыс уолаттардаахтар эбит. Уолаттар эрдэ кэпсэтиилэрэ суох буолан тиийтэлээбит хас уоллара суох буолан биэрдилэр. Инньэ гынан куорат кытыытыгар тахсан Громыхало диэн көҥдөй буочука иһигэр лөҥкүнэтэн саҥарар курдук куоластаах ,барыта омук таҥастаах уолга тиийдилэр. Тимир көрдөҕүнэ уолаттар үчүгэйдик билэр уоллара быһыылаах. Үөрдүлэр-көттүлэр.

Ону барытын Тимир туораттан көрө сырытта.
Уоллара кинилэртэн аҕыйах сыл аҕа курдук буолтун иһин үчүгэй таһымнаах олоххо олороро көстө сылдьар. Ол курдук уоллара баһыттан атаҕар дылы тирии таҥастаах-саптаах. Ковбой сэлээппэлээх. Онтукататыгар онон-манан кыһыл көмүс солотуулаах киэргэл тимирдэр күн уотугар кылапачыйаллар. Икки колонкалаах омук магнитофонун санныгар ууруна сылдьар Онтуката бэйэтин куолаһын курдук рок музыканан сири-халлааны хайытар. Эдэр оҕо диэтэххэ бэйэтэ бас билэр массыыналаах. Онтукатын иһэ эмиэ киһи дөйөр музыкатын тыаһа. Кинилэри массыыналар гаражтарын аттыгар көрүстэ. Тимир чуумпуга уонна олох үчүгэйдик тыаһы истэр аналлаах буолан олох уолаттартан тэйиччи сырытта. Бэйэлэрин кытта ыҥырбыттарыгар барсыбата кулҕааҕын диэки ыйан баран сапсыйан кэбиспитин өйдөөтүлэр быһыылаах моһуоктаспатылар.
Ол күүстээх рок-музыкаларын тыастарын быыһыгар уолаттар ыһыытаһан хаһыытаһан наадалаарын быһаарсан кэллилэр.
-Самурай! Два-три дня перекантуемся здесь. Отдохнем. Приведем себя в порядок. Порепетицируем. Потом дальше поедем на Ялту. А у “Громыхало” здесь недалеко дача. Поедем туда. А у него времени нет. Он работает здесь “взломщиком”. Открывает людям двери. Если они забыли свои ключи от квартиры , своих автомашин. Зарабатывает неплохо. Увидел как он живет. А музыка это его хобби Все у него гремит и грохочет. Поэтому у него такая кличка “Громыхало”.
Бу эҥэр дьон барыта кини дьокуускайыгар курдук наар автобуһунан айанныыллар. Тохтобулга тахсан биир автобуска олорон куорат кииниттэн тэйэн өссө ыраатан биэрдилэр. Ханнык эрэ даачалар дэриэбинэтигэр кэлэн өссө сатыы туора хаамтылар. Ол сылдьан олох сабыс саҥа ылыллыбыт учаастакка тиийэн кэллилэр. Учаастак иһигэр икки этээстээх гараж уонна туалет эрэ тутуллан турар ону кытта онно-манна строй материаллар сыталлар. Аттыгар баар учаастарга ким даҕаны улахан тутууну ыыппат. Арай тэйиччи соҕус биир учаастакка үлэ барара иһиллэр.
Иккис этээскэ кирилиэһинэн тахсан киириэх буолбуттара. Ааннара киһи төбөтүн саҕа ампаар күлүүһүнэн ыйанан хатанан турар. Онуоха Тимир хайдах бу манна киирэбит диэн муодаргыан икки ардыгар Купол саҥата:
-Самурай! Смотри на меня я тебе покажу фокус-диэн баран илиитин ол ампаар күлүүс үрдүнэн сарбаммытыгар күлүүһэ аһыллан кэллэ. Тимир саха, халыҥ тириилээх буоларынан соһуйбутун таһыгар биллэрбэтэ. Арай кэлин дьиктиргээн били күлүүһүн төттөрү хатаан баран илиитигэр ылан эҥин араастык аһан көрдө да кыаттарбата.
-Купол! Все сдаюсь. Покажи как это Вы этот замок открыли? – диэн Куполтан көрдөстө. Онуоха Купола иҥиэттэн өссө ыараан туох кистэлэннээҕин кэпсээн биэрбэтэ. Ону көрө сылдьан Культя:

• Самурай там никакого секрета нет. Это магнитный замок. А в руках Купола был простой обыкновенный магнит. Вот этим магнитом он и открыл. В прошлом году таким же способом наш Громыхало удивил.

Дьиэ иһэ син балачча оҥоһуулаах ып –ыраас. Ол гынан баран дьиэ хаһаайына туох дьаллыктааҕын киһи көрдө көрөөт сэрэйэр. Ол курдук хос түгэх диэки өттүгэр кыра «сцена” курдук үрдэтии баарыгар гитаралар, барабан уонна пианино курдук тэриллэр ,олор ойоҕосторугар икки улахан саҥаны улаатыннарар колонкалар тураллар. Онтукатын быыс таҥаһынан сабан кэбистэххэ, бэтэрээ өттүн Тимир бэйэтин холбукатыгар гараһы үүтээнҥэ майгыннатта. Орону кытта аһыыр остуол турар. Биир истиэнэҕэ бүтүннүүтүгэр магнитофон запиһа бөҕөтө кыстанан турар.
Бу эҥэр балаакканан сытарга табыгаһа суох эбит. Айылҕа көстүүтүн хамсааһына олох хаппырыыс дьахтар майгытын курдук. Ону Тимир манна үктэнээт этинэн-хаанынан биллэ. Бу сарсыарда күн чаҕылыччы тыган турара, туох ааттаах үтүө күнэ үүммүтэй диэххэ дылы санаабыта, ол санаатын дорҕооно бүтүөн икки ардыгар хайа кэнниттэн кып-кыра былыт быган тахсаат ардах бөҕөтүн курулаччы куппутунан киирэн барбыта. Өр-өтөр буолбатаҕа барытын мэлдьэһэн эмиэ күн тыган кэлбитэ. Ити курдук биир күн устата айылҕабыт көстүүтүн хамсааһына киһи сөҕүөн курдук түргэнник уларыйталаата. Ол иһин уолаттар хонук сирдэрин була бу манна тиийэн кэллэхтэрэ. Билигин төбөлөрүн үрдүгэр хаппахчылаахтар. Онон ардахтан аны куттамматтар.

• До тех пор пока “Громыхало” не придет. Мы здесь порепетицируем свою программу. Самурай, а может у тебя есть что-то оригинальное, чтоб народ удивить. Оригинальное , которого здешний народ никогда не слышал.
• Не, у меня нет ничего такого. Но, в старину у моего народа было горловое пение. Я сам лично этим пением не увлекался. Но примерно представляю. Когда я учился в музыкальной школе. Был преподаватель музыки ,который считал себя потомком шамана. Он и дал мне первичные понятия о горловом пении. По его рассказам якуты самый старинный народ, а на это указывает наш вид вероисповедания “тенгри”, которую исповедует мой народ. Мы преклоняемся силам природы. По его рассказам горловое пение это звуки самой природы. Как –то давным давно наш предок услышал это находясь в высоких горах, когда он заблудился и был в плену сильных ветров. И чтобы повторить эти звуки нужно петь с необычной артикуляцией в глотке или гортани. Обычно горловое пение состоит из основного низкочастотного тона “жужжания” и верхнего голоса , т. е натурального пения. По нашему называется “хабарҕа ырыата”. Это пение обладает большой лечебной способностью. Поэтому этим способом пения у нас обладали основном шаманы. После их насильственнего устранения этот вид пения начал исчезать. Но в памяти народа сохранился. Могу попробовать.

Эмискэччи Культя олорор сириттэн сулбу ыстанан турда Тимиргэ ойон кэллэ:

• А ну-ка! Попробуем ,что для этого нужно?-диэн боппуруоһу сирэйинэн туруорда.
• В принципе ничего не нужно ,все у нас есть. Я беру барабан, им буду пользоватся как бубен. А Вы берите гитару и играйте однотонно на низких тонах.

Уолаттар “Громыхало” хаһаайыстыбатыттан наадалаах тэриллэрин ыллылар да дьарыктаммытынан бардылар.

Ити курдук сахалар төрүт “хабарҕабыт ырыата” былыргы Таврдар олорбут Крымнарыгар ылланна. Тимиргэ урукку өттүгэр музыкальнай оскуолаҕа үөрэммитэ олох буолла уонна учуутала биирдэ эмэтэ ыллыырын уонна үөрэппитин санаан ону үтүктэн ыллаан, манҥай утаа сыыһа-халты туттан баран кэлин бэйэтин санаатыгар син майгыннатан киирэн барда. Онтон Культя олох үөрүүтүттэн өрүтэ ойуоккалыы сылдьан:

• Самурай Знаешь с этим номером мы здесь всех удивим. Здесь такую песню еще ник то не пел. Я сам лично впервые слышу. И вы меня научите к тому что сами умеете. -дии-дии олох Тимиртэн арахсыбакка кини ыллыырын үтүктэ сырытта.

Итинник дьарыктана сылдьан түүн үөһээ хаһаайыннара “Громыхало” тиийэн кэлбитин билбэккэ да хааллылар. Уоллара кэлэн балачча кэмҥэ интириэһиргээн кинилэр ыллыылларын истэн турда уонна саҥа таһаарбытыгар биирдэ уолаттар кини кэлбитин биллилэр.

• Я не понял. Как это Вы такие звуки издаете? Давайте ребята я с Вами отрепетирую эту песню- диэн баран уолаттарга кыттыспытынан киирэн барда. Ити түүн уолаттар “хабарҕа ырыатынан” үлүһүйэн уонна ол быыһыгар бэйэлэрин икки ардыгар ону –маны кэпсэтэн бу түүн утуйбатылар. Күн тахсыыта биирдэ хаптайдылар.

Тимир туох эрэ куугунуур тыаһыттан уһуктан кэллэ. Куполлаах, Культя хоонньоһон баран утуйа сыталлар. Арай “Громыхало” суох.
Тимир сарсыарда аайы уһугуннаҕын аайы дойдутун ахтан санаан баран турар. Хайдах да эргит-урбат, бу кэмнэргэ үгүс сири көрдө. Элбэх араас өйдөөх, дьаллыктаах дьону –сэргэни кытта эҥэрдэстэ. Бу эҥэр дьон олохторун таһымын кытта билсистэ. Кини “Сэбиэскэй Союз” диэн ааттанар дойдута киэҥиттэн, дьоно үгүһүттэн улаханнык салла сылдьар. Үгүс араас майгыннаах тус туһунан өйдөөх-санаалаах омуктар биир дьиэ кэргэн оҕолорун курдук эйэлээхтик олороллорун этинэн-хаанынан биллэ. Өйө санаата да сайынна. Толкуйа дьэ саҥардыы оннун булан эрэр.
Айыы таҥара баар быһыылаах бу уолаттары көрсүбүтэ. кини дьоло эбит. Бу уолаттар төһө да бэйэлэрин олохторугар кини курдук оҕустарбыттарын иһин дьылҕаларыгар бэриммэккэ киһи быһыытынан сирэйдэрин сүтэрбэккэ олохторун инники суолун дьэнкэтик көрөн сылдьаллар. Олоххо тардыһыылара киниэхэ холоотоххо быдан күүстээх.
Куполлаах, Культя кэпсээннэринэн ити бэҕэһээ билсибит уолларын дьылҕата эмиэ оннук. “Громыхало” туспа идэлээх уол. Олоҕун суола эмиэ кинилэргэ майгынныыр. Билигин килиэбин “күлүүс” оҥоруутунан уонна “аан аһааччынан” айаҕын ииттэн олорор. Аҕата идэтинэн тимир ууһа амбаар күлүүстэрин оҥоруутунан дьарыктанар идэлээх эбитэ үһү. Онтон кини хос –хос эһэтэ Екатерина вторая Крымҥа бэйэтин намеснигынан анаабыт Потемкиныгар хааһынаны араҥаччылыыр амбаар күлүүстэрин оҥорооччунан сылдьыбыт.
Онон олох ыраах төрдүлэриттэн саҕалаан эҥин араас күлүүстэр ис оҥоһуктарын кистэлэнин ымпыгын - чымпыгын барытын этигэр хааныгар иҥэринэ сылдьар уол эбит. Аҕата сэриигэ ылбыт бааһырыытыттан ыалдьан эрдэ өлбүт. Онон уолу биир кэмҥэ дьиэ, кыбартыыра халааһынынан дьарыктанар уоруйахтар туһана сылдьыбыттар. Хата ол дьону кэмигэр милииссийэлэр тутаннар хаайыыга ыыппыттар. Онтон уол үөрэх ылан, куһаҕан дьаллыгыттан тэйэн ,ол оннугар сокуон иһинэн төрүттэриттэн кэлбит билиитин туһанан билигин ийэтин, чугас дьонун барытын кини үлэлээн хамнастанан иитэн олорор эбит.
Ону барытын көрө истэ билэ сылдьан Тимир , дьэ билигин кэлэн такыйааччыта татаар Бааската олоҕун тухары дьаллык оҥостубут идэтин утаран “дьон курдук олор” диэн эппит тылларын дириҥ ис хоһоонун дьэ төбөтүгэр киллэрэн эрэр. Ол суол ымпыктарын барытын муннунан тыырбыт татаар Бааската олоҕун кэлин кэрчигэр тиийэн баран “мин суолбун батыһыма”, ”мин сыыһабын хатылаама” “киһи дьоло” атын өйдөбүллээх диэн этиитэ кини толкуйун сырыы аайы үнтү үүттүү сылдьар.
Кини иннигэр икки суол баар. Биирэ уоруйах суола. Ол суол хабырын ,кыргыс суола буоларын дойдутуттан тэйээт да этинэн –хаанынан биллэ. Киһи олоҕо кэппиэйкэҕэ да турбатын илэ хараҕынан көрбүтэ. Онтон сүрэҕэ хайда сылдьар. Иккис суол бу уолаттар курдук олоххо тардыһан, тугу эрэ тобулан инники олоҕун оҥостуохтаах. Ити курдук Тимир ону маны эргитэ саныы сытан аллараа этээскэ туох эрэ тыас баарын истэн онно түстэ.
Тимир адьас да атын өйдөбүллээх сылдьар эбит. Тимир бэҕэһээ массыыналар турар сирдэрэ диэн көрбүт дьиэтэ дьининэн мастарыскыай эбит. Арай көрбүтэ “Громыхало” токарнай станокка туран тугу эрэ оҥоро сылдьар.
Тимир сөҕүөн иннигэр гараж истиэнэлэригэр бүтүннүү эҥин араас күлүүстэр ыйанан тураллар. Биир истиэнэ олох былыргы мастан оҥоһуллубут ытаһа күлүүстэртэн саҕалаан киһи төбөтүн саҕа амбаар күлүүстэринэн туолбут уоннааҕылар аныгы билиҥҥи кэмнээҕи омук ,бэйэбит оҥоһуубут күлүүстэринэн симиллэн ыйанан тураллар. Олору Тимир дьиктиргээн бииртэн биир музей экспонаттарын курдук көрүтэлээтэ.
Кини кэлбитин кэлбитин көрөн Громыхало үлэлии сылдьарын тохтотон Тимиргэ кэллэ.
-Самурай! Это наследство от предков. Мои предки все кузнецы. Но они все занимались замками. Когда русские завоевали Крым, здесь кузнечное дело не так развита была. А местные использовали в основном деревянные засовы. А мой предок сюда прибыл как служивый. В то время служили на 2ҕ лет. И как то в одно время его поставили охранять запасы полкового зерна. Но в следствии военных действий забыли. Вспомнили через месяца три.
И видят что все в сохранности. А он за это время от нечего делать , заменил все детали деревяного засова на железные. К его счастью рядом стоял передвижной кузнечный цех русской армии. И командование увидев, что он солдат головастый. Назначили его мастером по изготовлению замков. С тех пор это искусство все передавалось по наследству.
И я вот продолжаю дело своих предков, сейчас меня местные все знают. Так что заказов полно.
В жизни могут произойти самые различные и порой даже непредвиденные ситуации. Часто при спешке на работу вы можете забыть ключ от входной двери внутри квартиры, потерять его или даже сломать, оставив приличный кусок в дверном проеме. Что делать в такой ситуации?
Всегда можно, конечно, вызвать слесаря таких как я, который сможет за дополнительную плату помочь с возникшей проблемой. Но в большинстве случаев, по моему убеждению любой человек в вполне может выпутаться из сложившейся ситуации самостоятельно, применив смекалку.
В наше время любой вид замка это самообман. Хоть сколько штук замков различной сложности ставь на входную дверь для умеющего человека это отнимет всего на всего несколько минут. А почему твою квартиру не воруют причина одна, потому что вы бедный.
Профессиональный «вор –домушник» не хочет мотать срок из-за ерунды. И за чем ему против себя «народ» выставлять. Когда воруешь у богатых «народ» считает тебя за «народного мстителя».
В одно время я с ними вместе работал, жизнь заставила. Отец рано умер. А у меня мать больная, братишка и сестренка маленькие. Как то надо было выжить. Потом их поймали, пересадили. А меня как малолетнего отпустили,

Так что я их повадки очень хорошо знаю. Они разделяются на «правильных» и «хамов».
«Правильные» воры-домушники со стажем — это не просто какие-либо негодяи, а настоящие джентльмены, как они сами себя называют. Они отличаются от современных молодых грабителей, которые хотят всё и сразу и вместо продуманного плана кражи предпочитают банальный и быстрый грабёж при помощи грубой физической силы – «пришёл, увидел, грабанул». «Порядочные» всегда действую аккуратно, а «хамы» порой больше сделают бардака, чем украдут.
Как воры – домушники находят жертву? Это на самом деле отработанная система. Сейчас легко определить по виду квартиры о состоятельности её хозяев. Хоть сколько хитрых штучек сделай, смекалка у опытных воров развивается также стремительно, как системы защиты квартир от постороннего проникновения. Они используют различные методы, начиная от слежки и заканчивая знакомством с родственниками и соседями, вплоть до завязывания отношений с дочерьми потенциальных жертв. Романы заводят исключительно чтобы более детально прощупать материальное положение жертвы, и ничто не помешает им сделать дубликат ключей.
Даже если не удалось найти что-то стоящее, что можно с собой прихватить, с пустыми руками вор не уйдёт.
Воры-домушники определяют жертву по разным критериям: по автомобилю, одежде, обуви, сумочке и прочим аксессуарам, которые говорят сами за себя. Дальше остаётся лишь проследить за объектом до самого дома, после чего налаживается регулярная слежка за домом или квартирой: как часто хозяев не бывает дома, куда уходят и во сколько приходят. Вор может познакомиться с завистливыми соседями или просто любителями выпить, угощает их спиртным, входит в доверие и выманивает всю необходимую информацию.
Другие методы: воры действуют внимательно, тщательно выискивают подходящую для кражи квартиру, высматривая её по внешним признакам. Обращают внимание на то, как обустроены балконы, какие установлены окна, какие шторы висят на окнах. Заходят в подъезды и присматриваются к дверям. Так они могут определить, стоит ли игра свеч и есть ли в квартире что-нибудь ценное. Чтобы определить время для воровства.

В дверных щелях вверху устанавливают спичку или приклеивают волосок между дверью и наличником, подсыпают пепел под коврик или закидывают рекламные листовки в почтовый ящик, а затем по несколько раз на день приходят проследить, возвращались ли домой хозяева или нет. Таким образом воры определяют время для кражи. Одна такая слежка за квартирой может осуществляться до ҕ-6 месяцев, пока не будет собрана вся необходимая информация и не составлен чёткий и максимально безошибочный план действий. Один из изощрённых методов квартирных «профессионалов» — заслать своих привлекательных подельниц для выманивания данных.

Бывает так, что воры действуют по «наводке». Тогда они заранее обладают всей необходимой информацией: когда хозяев не будет дома, сколько их не будет и, главное, где нужно искать деньги и драгоценности. В таком случае «дело» занимает значительно меньше времени, но, если воры знают, что в запасе у них его много, сперва взяв то, что было указано по «наводке», они могут и дальше наводить «шорох» в поисках ещё чего-то ценного. В первую очередь они сметают всё, что находится на видных местах в шкатулочках и сервантах. Обычно это золото и другие драгоценности. Затем ищут в подушках, матрасах, сливных бачках, под раковиной, ванной, под плинтусами. Простукивают плитку, стены, ищут в книгах, под картинами, за шкафами и в других труднодоступных местах. Иногда даже в холодильниках и газовых плитах.

Обычно домушники устанавливают себе время для «дела» 7-10 минут, иногда 1ҕ. Но, если есть информация, что хозяева в отпуске и отдыхают где-то на курорте или за границей, тогда могут значительно задержаться, как и в случае с наводкой. Для опытного вора достаточно легко определить объект кражи, стоит только обойти район и внимательно присмотреться.
Но, какой бы опытный вор не был, он никогда не полезет в квартиру, где есть сигнализация. Обычно охрана хорошо выполняет свою работу и через 10-1ҕ минут грабитель будет задержан и на этом все его поползновения закончатся. Но не каждый себе может позволить охранную систему, поэтому пространства для преступной деятельности все же более чем достаточно.

А вот «хамы» грабят далеко не только состоятельных граждан. Зачастую, больше квартирных краж происходит в домах пенсионеров и простых работяг, так как в эти помещения проникнуть гораздо проще и безопаснее, в них чаще установлены китайские недорогие двери и замки, которые порой легко открыть простой отвёрткой. Собаки для многих тоже не помеха, особенно, если при себе есть огнестрельное оружие. Однако, при виде их домушники стараются покинуть квартиру.

8 марта
:)))
ээ даа газкын бырага туьууй! “СОВОК” кэмигэр ханнык кытайскай аан? Суруйуугар бу ааьа барыы элбэгиин.

8 марта
Бабаҕа Баатыр
Ааҕааччым сөпкө бэлиэтээбиккин “гаазтаах” буолан үйэм тухары сирэйгэ анньыллан кэллим. .Олохпор бу курдук суруйуунан дьарыктаныам диэн төбөбөр да суоҕа. Кыратык “үөрдэххэ " ол оннугар балачча үчүгэйдик ону маны сэһэргиэххэ сөп этэ. Ону биир улахан суруйааччы ити кэпсииргин сурукка киллэр диэбитин быһа гыммакка суруйбута буолабыт. Онон сыыһа -халты туттуу баар. .Эн эппиккин манна оригиналыгар ылан кэбиһиэхпит.

8 марта
Бабаҕа Баатыр
Ааҕааччыларга быһаарыахха “СОВОК " диэн ол кэмҥэ, Сэбиэскэй былаас саҕана диэн өйдөбүллээх.

8 марта
Сибиэтэ
ББ ааҕарга наһаа да чэпчэкитик суруйаҕын, нууччалыы да сахалыы да, кытаат, суруйан ис. Билигин маннык суруйар дьон аҕыйах, үнүр эмиэ кинигэ бөҕө ылбытым да, хайаларыгар да санаам сыппата.

8 марта
ити
наа “совок” кэмигэр тимир аан баарын ейдеебеппун. Мин бултаьар кэммэр онон чэпчэки этэ. Калиткалар хатааьыннара уксулэрэ англичаниннарынан туннуктэр шпингалянан ининнэриллэр буоланнар киьи бэйэтин дьиэтигэр киирэр курдук сылдьара. 90-стар дьону хатанарга куьэйбиттэрэ. Билигин пакет уйэтэ кэлэн форточкалыырга ыарахан. Даа ити ейдеетуннэр диэн киьилии суруйа сатаатым. Билигин балаганна ыалдьыты элбэх сюрпризтар кэтэьэр буолуохтарын сеп. Араастаан бэтиэхэлэнэллэр. Ол да буоллар тиьэх муода электроннай сээбэстэрдээгэр дилетант подарогы хаалларааччылар ордук сэрэхтээхтэр. Ити моднявай причиндаллары билэр буолан атыллаан ааьыахха сеп буоллагына чиэьинэй фраер отой да судургуга хапкааннатыан сеп. Итиннэ холобурдуум ыраах командировкага барбыт киьи кини суогар аанын арыйдахха хаьыытыыр гына олус улахан тыастаах судно сиренатын холбоон хаалларбыт. Ону кере сылдьан домушник хатаны кетегерге санаммыт. Бог в помощь отмычка сволочь кеметунэн дьиэгэ киирэн агыйахта атыллаатын били тэрил тогус этээстээх дьиэ бутуннуу дьигиьийэ туьуер диэри уегулээн саайар. Домушник эрэйдээги соьуччута бэрдиттэн кондрашка саайар сонно миэстэтигэр хаатынкатын куурдар. Дьэ ситинник рисковай оттон мааьа кати гыннагына фартовай ээ биьиги идэбит. Уйэ уларыйар наука сайдар ону кытары тэннэ сиэттиьэн профессионализм улам урдээн иьэр. Дьэ Бабага кытаат воровской кодла ологун дэлби бичий. Библия буолан тагыстагына сибис гынаар. ээх были времена какие были фраера всё в масть и в тему мать вашу

8 марта
Күлүк
Мээнэ тыллаһар мөлтөх киһи суруйбут, ҋаавнай бөх👆🏻.

А моя история простая. Им нужен был «ключник». На меня вышли , кто-то наводку дал. «Ключник» это такой специалист , который занимается вскрытием замков и выведением из строя других систем защиты входных дверей.
Я был взломщиком , не входящим в “штат” группировки, т. е я в квартиры не заходил — вскрывал жилье и тут же удалялся. Гонорар получал позже. Потому что резон был простой: даже если меня поймают по горячим следам и будет доказано, что дверь взломал именно я, то мне грозило практически символическое наказание за умышленную порчу чужого имущества.
В нашей группировке было несколько человек. Была Даша – брюнетка. Занималась выбором “объекта” наводчица, которая вычисляла “мишень». Она использовала так называемый хоровод. Вначале она расклеивала в подъездах объявления следующего содержания: “Уважаемые жильцы! 16 ноября будет проводиться дезинфекция мусоропровода от грызунов и насекомых”. Далее жильцам предлагалась обработать входные двери и отдушины имеющимися средствами от тараканов. В указанной дате она ходила по квартирам и повторяла объявление. Такая процедура никого не удивляет: жильцы предупреждены заранее. Минутного разговора и мимолетного взгляда на дверное устройство достаточно, чтобы определить финансовое положение семьи, тип входных замков, наличие сигнализации и т. п.
Часто она работала под представителя власти, скажем, милиционерши, которая предлагала жильцам установку сигнализации. С человеком в форме принято беседовать не на лестничной клетке, а, как минимум, в коридоре. “Засветить” такой “хоровод” непросто: наводчики знают телефоны службы охраны и действующие расценки на установку сигнализации. Тем более, что и вневедомственная охрана действовала подобным же образом, поручая сотрудникам агитацию своих услуг
. После выбора объекта ,она свои функции передавала Кольке- санитару.
Тот устанавливал наблюдение. По адресным данным вычислял номер телефона; производил слежку и собирал сведения о составе семьи, наличии домашних животных, режиме рабочего дня.
После этого звонили мне, я им открывал в назначенное время входные двери от квартир. От полученной информации я выбирал способ проникновения в помещение.
Есть три способа проникновения в помещение. Первый из них - подбор ключей или отмычек, называемых в блатной среде мальчиками. В последние годы, однако, появились замки, открыть которые с помощью отмычки и “чужих” ключей почти невозможно.
В таких случаях ,есть второй путь - взлом. Воровской арсенал фомок (их ласково называют “абакумыч”) очень богат. Но он меркнет перед хитроумными приспособлениями, позволяющими распечатать любое помещение. Иногда , если трудно одной фомкой открыть толстую дверь приходилось взламывать домкратом. Один раз проникли в кавртиру разрушив стену с другой соседней квартиры.
Наконец, существует возможность проникновения через форточки, окна и балконную дверь. Этим промышляют «очкисты» или «ветрянщики».
А Кольку –санитара даже присутствие хозяев не смущал. Он даже чистил квартиру под их храп. Вот такие кражи, которая зовется “С добрым утром!”, он совершал на рассвете, когда сон особенно крепок. И над ними кто-то командовал я его никогда не видел.
Похищенные вещи они сдавали барыгам – скупщикам краденого. Работали по всему Крыму, потом их арестовали кто-то из своих сдал. А я после этого вот занимаюсь делами предков. Работа не пыльная. Заработок достойный. Что еще мне надо.

• А я вот вижу заинтересовался замками?
• Да. Я вот заинтересовался деревянными засовами. А мои предки вообще то обходились без засовов вместо этого когда уходили из своего жилища к двери вставляли что –то из подручных средств. Это что угодно может быть: полено, лопата, простая палка и. т. д. И даже сейчас в глуши так поступают.
  Как то с отцом мы съездили на рыбалку. И рядом с местом рыбалки недалеко от него было брошенное жилище и рядом стоял амбар. Вот у него было такой же деревянный засов. Как вот этот экспонат. Вот такая жердина с зубьями был прикреплен к двери амбара железными обручами. И я тогда у отца спросил: Как этот механизм работает?
  Тогда отец достал из своего кармана железную метровку, который для удобства был разделен на десять частей и эти части были соеденены между собой заклепками. И эти части метровки сгибались, разгибались вокруг этих заклепок. И он мне показал механизм работы таких засовов, была дырочка в двери амбара и он засунул туда эту метровку с этой стороны загнул одно колено метровки и он касался одним концом этих зубьев и отец начал крутить с той стороны свою метровку. И тогда это жердина сдвинулся с места и застопорил дверь к амбару. И тогда отец мне сказал: - что наши предки использовали вместо этой метровки как ключи деревянные палки, которые имели такие же колени.
  И я вот стою и удивляюсь. Что все эти замки можно открыть без ключа?
  -Самурай! Еще раз повторяюсь. Замки то не боги ,а люди делают. Раз так открывать можно все. Только вот технология идет впереди. Разные хитрости придумывают. Но оно будет хитростью до тех пор ,пока его кто-то не раскроет. И это обязательно будет. Нужно только время.
  Я вам сейчас несколько способов открытия замков.

Бэйэтэ уола хайдах хамсанан аспытын көрбөккө да хаалбыта. Тимир онтон соһуйан арааһа ааспыт сырыыга хатаммакка турбут дуу дии санаан бэйэтэ илиитинэн –атаҕынан тутан, ол сейфэтин иккистээн бэйэтин күлүүһүнэн хатаата уонна уолун үтэн анньан көрөргө сананна.

• Громыхало! Покажи еще раз. Только медленно, чтоб мне понятно было.
• Каждый считающий себя уважаемым “ключником” носит всегда с собой набор “мальчиков”-диэт Громыхало кэтэ сылдьар ырбаахытын сиэҕин өрө тардыбыта. Икки илиитин харытыгар иккиэннэригэр аналлаах кистиир гына тигиллибит тэриллэргэ, ол этэр отмычкаларын кэтэ сылдьар эбит.

Выбери какой замок нужно открыть?
Тимир улаханнык толкуйдуу барбакка иннигэр турар икки күлүүһүнэн аһыллар бэйэтин саҕа үрдүктээх сейф турарыгар кэлэн, саамай уустук күлүүстэрдээх сейф буолар диэн өйдөбүллээҕэр тирэнэн уонна бэйэтин санаатыгар икки күлүүстээх буоллаҕына аһарга ордук ыарахан буолуо диэн толкуйуттан:- Если считаешь себя таким умельцем, открой этот сейф. - диэн тарбаҕынан ыйда.
-Ну, ладно! Голова у Вас в правильном направлении работает. Мне понятно почему вы выбрали сейф. Такие замки для сейфов раньше делали в Германии ,но после победы над фашистской Германией наши скопировали их нюю технологию. Не хуже их начали делать. Но, его очень легко открыть Для умеющего человека ,это раз плюнуть. Нужно только иметь соответствующие отмычки- “мальчиков”. Вот смотри как это делается.
Ол кэнниттэн Тимир уола чохчос гынан төнкөйөн эрэрин эрэ көрбүтэ. Сөҕүөн иннигэр сейфатын аана аһыллан кэлбитэ. Тимир бэйэтэ уола хайдах хамсанан аспытын көрбөккө да хаалбыта. Тимир онтон соһуйан арааһа ааспыт сырыыга хатаммакка турбут дуу дии санаан бэйэтэ илиитинэн –атаҕынан тутан, ол сейфэтин иккистээн бэйэтин күлүүһүнэн хатаата уонна уолун үтэн анньан көрөргө сананна.
-Громыхало! Покажи еще раз. Только медленно, чтоб мне понятно было.
-Каждый считающий себя уважаемым “ключником” носит всегда с собой набор “мальчиков”-диэт Громыхало кэтэ сылдьар ырбаахытын сиэҕин өрө тардыбыта. Икки илиитин харытыгар иккиэннэригэр аналлаах кистиир гына тигиллибит тэриллэргэ, ол этэр отмычкаларын кэтэ сылдьар эбит.

-Вот видишь набор «мальчиков». Их делают кустарно разной формы из пилок ножовки для железа. А рассказывают, что сейчас «на западе» их делают на промышленной основе. Вот такая «мольба» пошла среди нас ключников. Кто-то у кого-то видел. Если так скоро и здесь будут. Потому что все основные морские порты Черного моря находятся здесь на Крыму.
А если по «теме», сперва изучаю какие замки стоят на сейфе. Исходя из замков сейфа беру нужные «мальчики». Мы эти сейфы между собой называем «конторщик», потому что такие сейфы стоят в кабинете каждого руководителя предприятий и учреждений. Подойдут вот эти отмычки. Отобрал по четыре отмычки на каждую руку. Вот видишь в на моем в каждой руке по четыре отмычки и держу их между пальцами по «штучке». И начинаю орудовать над замками. Левая рука на верхном , правая рука на нижнем замке. А остальное дело техники, на первое место выходит чувствительность пальцев. Вот видишь открылись.
Тимир Громыхало биир да тылын сыыска түһэрбэккэ, хас хамсаныытын кыраҕытык аахтара көрдө. Ол гынан баран уола сейфаны олус түргэнник арыйбытыттан улаханнык соһуйда. Ол Тимир соһуйбут сирэйин көрөн Громыхало улаханнык астыммыта көһүннэ. Онтуката туттарыгар-хаптарыгар ойууланан таҕыста. Тыла-өһө да атын буола түстэ.
-Вот бери моих “мальчиков” и попробуй открыть сейф?
Тимир бэйэтэ даҕаны интириэһиргээн турар уол, уолун этиитин хатылаппакка Громыхалоны үтүктэн сейфэни аһа сатаата да онтуката олох кыаллыбата. Ону барытын туораттан Громыхало көрө сылдьан күлү-күлэ тыл быктарда.

• Вот видишь, с ходу открыть не получится, чтобы открыть нужны опыт, знание предков и определенный уровень сноровки и ума.
  -Я увидев как Вы так легко открываете эти замки ,я подумал что и я смогу.
  -А в принципе правильно говорите здесь ничего трудного нет. Из любого человека можно сделать среднего уровня “ключника”, только нужно его чуть-чуть подучить. Вот у меня имеется “портфель медвежатника” Здесь находится весь инструмент “ключника”. И такой арсенал инструментов бывает у каждого “ключника”, и я поссмотрев на этот “портфель медвежатника” определяю сразу какого уровня “ключник”.
  Все навесные замки штампуются в металлургических заводах от некачественного железа. Хоть там, хоть здесь у нас то в основном все навесные замки штампуются по одной технологии ,отличаются только по своим размерам и формой. В магазинах стоят копейки. Поэтому я с ними не церемонюсь для навесных замков я пользуюсь “фомкой”, т. е. применяю грубый метод открывания двери. В данном случае, главной целью будет открытие замка.
  Грубый метод открытия замков подразумевает использование профессиональных инструментов Обычно достаточно для открытия простого замка иметь пару обычных гаечных ключей для закрутки болтов, используя их как рычаг делая упор на душку замка можно взломать боковину замка.
  В последнее время навесные замки начали делать с хитринкой, по народному мы их называем английскими замками.
  И самым слабым местом в таких замках является та часть, где вставится ключ, оно у нас называется личинкой. Самый простой способ открытия таких замков: на личинку закручиваешь шуруп и применяя гвоздодер можно вынуть всю личинку или его просверлить насквозь дрелью. Способов открытия замков очень много , поэтому на один присесть все не раскажешь – диэн баран Громыхало кэпсээбитин барытын хайдах буолуохтааҕын Тимиргэ көрдөрөн истэ. Сатыыр киһи тутуннаҕына барыта олох боростуой курдук көстөр. Тимир урут дойдутугар сылдьан дьиэлэрин аттытыгар баар мас сарайын аанын маннык күлүүһүнэн хатаатаҕына ким да киирбэт ыттааҕар кытаанах харабыллаах курдук сананара. Онтуката бу сатыыр дьон төрүт тулуппат тэриллэрэ эбит. Күлүүс ыйаабатах да ордук диэбиккэ дылы буолан тахсар. Дьоммут суобастаах буолан барыта тыытыллыбакка турбут эбит.

Ити курдук Тимир баччааҥҥа дылы илдьэ сылдьар боростуой өйдөбүлүттэн бэйэтэ даҕаны сонньуйда. Күлүүс күлүүһү сатаан аһар дьон илиитигэр киирдэҕинэ, күлүүс диэн оҕо оонньуута ,кинилэргэ көннөрү уруһуй буолар эбит. Оннук толкуйдуу турдаҕына Громыхало саата:

• Выйдем на улицу. Я тебе покажу, как можно вскрыть двери автомашины. Если Вы по какой то причине забыли свои ключи внутри автомашины. Вот моя автомашина “жигули –шестерка”. Вот мы сейчас попробуем открыть его без ключа. Машина вещь дорогая ,поэтому самое главное здесь мы не не должны повредить товарный вид корпуса автомашины. В таких случаях тоже много различных способов для вскрытия. Но, я здесь пользуюсь обычной веревочкой. Подойдет всякая веревочка, но лучше взять веревочку которым пользуются при отправлении посылок на почте. Показываю пошагово. Делаю посередине веревочки петлю. Подхожу к машине со стороны водителя и между рамой и верхним углом двери воткну кусочек твердой картонной бумаги или линейку. Это делается для того чтоб веревка свободно проскочило между рамой и дверью. Вот так, пропускаю за ним веревочку, опускаю веревочку с обоих сторон двери вниз до тех пор пока она не дойдет до уровня стопорной кнопочки для вскрытия двери изнутри. И все искусство заключается в том, что петлю надо надеть на стопорную кнопку. Если надел то дергаю за оба конца веревки до тех пор пока петля крепко не схватила стопорную кнопку. После этого дергаем вверх и дверь открыта. В принципе ничего трудного в этом нет. А ну сами попробуйте –диэн баран ол быатын Тимиргэ биэрдэ уонна массыына аанын сабан төттөрү хатаан кэбистэ.

Тимир Громыхало көрдөрбүтүн курдук хамсанна. Балачча өр мачайданан, бэрткэ эрэйдэнэн туран аанын бэйэтэ аста. Ханнык баҕарар киһи аһыан сөп курдук. Саамай уустуга туомту баайбыт быаҕын стопорнай кнопкаҕа кэтэрдии эбит. Тимир ааны аспытыттан бэйэтэ бэйэтиттэн астынна. Уола да кинини түргэнник астын диэн хайҕаата.

• Я же вижу у тебя очень чувствительные пальцы, не каждый так сходу с первой попытки можеть открыть дверце автомашины. У тебя способности.
  О себе ничего не рассказывай, ребята до меня уже довели. Почему я все это Вам показываю. У меня работы непочатый край. Нужен напарник, хочу расширится. И за чем тебе туда-сюда мотаться. У меня бизнес неплохой. Конкурентов не много. Народ меня знает. И имя есть. Слава предков.
  Нужно отметить, что государственные службы вскрытием замков по просьбе владельцев помещений не занимаются. Даже у ЖКХ не имеет возможности помочь в решении этой достаточной неприятной ситуации. То есть человеку остаётся только обращаться к таким как я, которые могут решит проблему, но, естественно, за деньги. При этом оказаться запертой может автомобиль или сейф, которые тоже нужно вскрыть максимально аккуратно и желательно быстро.
  Мы профессиональные взломщики в состоянии справиться практически с любой задачей.
  Подобная деятельность, впрочем, не всегда может быть самостоятельным видом бизнеса, особенно в небольших городах, потому что там не так много людей теряет свои ключи ежедневно. А у нас Симферополь город большой –столица Крыма. И сколько туристов приезжает-уезжает. Так что голодать точно не будем.
  Если специализироваться на вскрытии самых простых устройств, то можно охватить очень значительное количество целевой аудитории, но вот вскрытие кодовых электронных систем несколько сложней, и не все решаются заниматься подобной деятельностью.
  А я планирую развиваться. Хочу чтоб у меня был напарник по взлому электрических схем и закупить соответствующее оборудование. Потому что , сейчас все “уважаемые люди” начали переходит на электронные запорные устройства.
  Однако и сейчас существует немало простых приспособлений, которые могут вскрыть электронный замок «бескровными» методами. Всё зависит от принципа устройства, потому что к электрическим относят замки, устроенные совершенно по-разному. И, как показывает практика, вскрываются такие системы порою до безобразия просто – направленным ударом сильного заряда. Заряд выводит систему из строя, и взломщику остаётся уже механически отпереть запорный механизм ,а иногда и этого не требуется, потому что обесточенная система настежь сама распахивает дверь.
  А магнитные замки вообще вскрываются пусть и относительно долго, но легко путём подбора магнитов и выявления последовательности запирающего элемента Также существуют биометрические или дактилоскопические, то есть требующие отпечатка пальца и кодовые замки. Вряд ли владелец квартиры забудет код или потеряет палец, но даже в таких экстренных случаях вскрыть замок – не проблема. К слову, мы опытные взломщики и такие продвинутые системы обводим вокруг пальца. Впрочем, с такими вызовами вряд ли придётся столкнуться.
  Также хочу закупит передвижное оборудование, которое изготавливает ключи. Можно включить в свои услуги изготовление ключа на месте, если у клиента не осталось дубликата. Устройство для изготовления ключей весит не больше ҕ0 килограммов и может работать от аккумулятора, поэтому, если имеется небольшой фургончик, можно прямо в нём оборудовать мастерскую. У меня на заметке бывшая в употреблении «Икарус», которую можно покрыть рекламой. И дёшево, и эффективно.
  Но привычные всем нам замки ещё не скоро перестанут быть востребованными, поэтому их вскрытие – львиная доля заказов. Я сам специализировался бы по этой части, это мне привычней. В этой части я специалист высшего класса, но по электронке я хромаю.
  Отдельно стоит кадровый вопрос. Проблемы в нахождении изготовителя ключей не будет, этим может заняться любой из нас. Но вот найти именно таких людей которые вскрывали электронные – достаточно трудная задача. Ведь человек должен уметь вскрыть любой замок без применения грубой силы ,это всё-таки самая крайняя мера, и этому можно обучиться.
  У меня напарником в Ялте работает знакомый с погашенной судимостью. Такие люди, «завязав с криминальным прошлым» имеют очень и очень богатый опыт взлома замков , поэтому эффективно справляются с любой системой защиты. В конце концов, этим они зарабатывали себе на жизнь. Конечно, наём хоть и бывших, но криминальных элементов – это риск, но именно они являются самыми лучшими специалистами. И как раз он является специалистом по интеллектуальным замкам. Но, у него проблемы со здоровьем, болеет он. Если я его попрошу, он не отказался бы обучить новичка, не имеющего желания применить свои знания в преступлении.
  Одним словом ,мне нужен напарник с головой. С твоими природными данными нетрудно было бы научится к этому делу. С этими ребятами “кувыркаться” будешь только на это лето. А со мной “коренным Крымчанином” будешь. Так что думай. Ребята это сами подсказали.

Ити кэнниттэн Громыхало остуол биир тардыытыттан балачча элбэх күлүүс биир чөмөх баалла сылдьалларын илиитигэр ылла уонна айаҕа хам буолбакка истэ.

• Ладно, я не хочу чтоб Вы решение приняли сейчас. По ка , думайте. А сейчас пойдем посмотрим как изготавливают дубликаты ключей.
• Если задумаешь когда то заниматься этим делом. Главное в этой работе, не попасть на конфликтные ситуации , т. е не иметь нежелательные контакты с силовыми структурами. Вам надо сразу уточнить такие выражения, как «подобранный ключ», «поддельный ключ» и «отмычка».
  В комплект каждого замка, изготовленного на предприятии, входят обычно два-три ключа. Их называют ключами, “предназначенными» для данного замка.
  Однако замки, возможно отпирать, и подчас без серьезных затруднений, не только предназначенными для них ключами, но и другими предметами: ключами, предназначенными для других замков; ключами, не входящими в комплект данного замка, но изготовленными специально для его отпирания; различными иными предметами.
  Если ключ, предназначенный для отпирания одного конкретного замка, используется для отпирания другого замка, то в отношении этого другого замка он будет являться «подобранным». Следовательно, чтобы ключ считать подобранным, необходимы два условия: чтобы этот ключ был предназначен для какого-то конкретного замка и чтобы он использовался для отпирания другого замка, применительно к которому ключ и будет считаться подобранным.
  Если ключ не входит в комплект данного либо другого замка, но изготовлен для отпирания конкретного замка с преступными целями, он будет считаться «поддельным».
  В справедливости такого суждения может возникнуть сомнение, поскольку ключи для имеющегося замка в обиходе нередко изготовляются в слесарных мастерских не в криминальных целях, а для того, чтобы увеличить комплект ключей, либо заменить утраченный ключ. По этому поводу следует заметить, что такие понятия, как «подобранный», «поддельный», существуют не отвлеченно: они применяются для совершения преступления и характеризуют конкретный способ совершения преступления.
  Всем этим юридическим премудростям я научился, когда меня таскали мусора на суд. Так что мне пришлось учится в этих юридических понятиях не от хорошей жизни.
  Так что, слушайте меня внимательно. Помимо подобранных и поддельных ключей, замки могут отпираться и другими предметами. Среди них можно различить две группы.
  К первой группе относятся так называемые отмычки. Они у меня всегда под рукой. Вот они.
  Характерным для любой отмычки является то, что она предназначена для отпирания не какого-либо конкретного замка, а замков определенного типа, определенного размера, т. е. г р у п п ы з а м к о в. В соответствии этим существуют отмычки для отпирания сувальдных дверных замков, сувальдных мебельных замков, цилиндровых замков со штифтами в цилиндре и т. д.
  Ко второй группе относятся разнообразные предметы, которые для отпирания замков вообще не предназначены, но используются в этих целях. Например, вот шила ! Основное назначение шилы - прокалывание отверстий; но в то же время с помощью шилы отпираются многие пружинные замки, а иногда и сувальдные. То же самое следует сказать и о других предметах, нередко используемых для отпирания замков: толстых иглах, мелких напильниках с тонкими хвостовиками и т. п. Поэтому все подобные предметы целесообразно выделить в отдельную группу и назвать их случайными предметами. Таким образом, всего имеется четыре группы предметов, которые не являются ключами, предназначенными для данного замка, но могут быть использованы преступниками для его отпирания: подобранные ключи, поддельные ключи, отмычки, случайные предметы.
  Для этих предметов характерно то общее, что все они действуют в замке, в конечном счете, так же, как и ключ для данного замка, причем так же, как и ключ, все они вводятся в скважину замка. Но, их для простоты можно отнести к одной группе, а назвать ее - посторонние предметы, используемые для отпирания замка.
  Второе, причем главное, что вызывает необходимость разграничивать рассматриваемые предметы, состоит не в терминологии, а в существе вопроса. С чисто технической точки зрения во многих случаях действительно безразлично, чем было отперт замок - ключом, шилом или гвоздем. Однако для расследования дела это обстоятельство нередко может играть первостепенную роль.
  Поэтому когда изготовляешь ключи вы должны всегда иметь в виду, чем это может аукнется.

В отличие от подобранного поддельный ключ изготовляется специально для
отпирания какого-то конкретного замка, обычно для отпирания замка сложной конструкции,
которую я не могу отпереть путем подбора ключа.
Подделку ключа я произвожу либо непосредственно по ключу, предназначенному для
данного замка, либо приблизительно определяя особенности запирающего механизма замка.
Первый способ более надежен, но применить, его он может только тогда, когда есть
оригинал. В этом случае я делаю ключ по имеющемуся образцу в токарном станке, либо
получаю оттиск с ключа, либо измеряю ключ и составляю эскиз, а затем делаю ключ по
оттискам или эскизу. Оттиски делаются на пластилине, мягком воске, мыле, хлебном мякише и
других подобных материалах, а также на обычной бумаге.
Онтукатын барытын тугу кэпсээбитин барытын аттыгар турар токарнай станокка хайдах
оҥоһулларын барытын биир хамсаныытыгар тиийэ көрдөрдө. Ол туран айаҕа син-биир хам
буолбакка турда.
-Если я не имею возможности пользоватся подлинным ключом, я подделываю ключ
иногда непосредственно на месте. В таком случае я беру с собой несколько ключей или
болванок и напильники.
Болванкой называют заготовку для ключа, имеющую, как и готовый ключ, головку,
стержень и бородку, а болванки для ключей к сувальдным замкам, либо болванки для ключей
к большинству замков с цилиндровыми механизмами. Однако в отличие от готовых ключей
бородки и стержни болванок никаких уступов и пропилов не имеют.
Когда приходишь к месту открытия бородку или стержень какого-либо ключа или
болванки, которые соответствуют замку данного типа, покрываю тонким слоем воска,
парафина или иного подобного вещества, либо закапчиваю над спичкой, свечой. Затем
болванку или ключ ввожу в скважину и поворачиваю до упора. На бородке при этом остаются
следы ригеля и сувальд, а на стержне при отпирании цилиндрового замка - штифтов или
пластинок цилиндра. Подпиливая бородку или стержень в необходимых местах, я пробую
отпирать замок, неоднократно продолжая подпиливать болванку или ключ до тех пор пока не
открою. Я как искусный слесарь могу даже делать копии ключа по его фотографии.

Тимир Громыхало хамсаныытын барытын аахтара көрдө. Бу маннык “ключник” идэлээх дьон ханнык баҕарар күлүүһү талбыттарынан олох кылгас кэмҥэ оонньуу, көр-күлүү курдук аһалларын көрөн Тимир сөҕүү бөҕөтүн сөхтө. Бу орто дойдуга араас да дьарыктаах , талааннаах дьон баар буолар эбиттэр.
Громыхало бэрт кыра кылгас кэмҥэ бэйэтин талаанын, дьикти дьарыгын билсиһиннэрбитигэр, Тимиргэ бэйэтэ соһуйуон иһин урукку өттүгэр төрүт даҕаны төбөтүгэр оҕустарбакка сылдьар өйдөбүллэрэ төбөтүгэр эриллэн киирдилэр. Бу уолу Громыхалоны кытта төһө да кылгас кэмҥэ билсистэр бэйэтиттэн күүстээх санаалааҕын уонна төрүт дьонун сатабылларын өссө чиҥэтэн бэйэтин сатабылынан, өйүнэн тиритэ-хорута үлэлээн туох баар чугас дьонун ийэтин ,балыстарын иитэ сылдьарын көрөн Тимир тас өттүгэр тыл таһаарбатаҕын да иһин иһигэр уолу күүскэ биһирээтэ.
Бэйэтин оҕотук санаатыгар боростуойдук, кэнэнник да толкуйдуур эбит. Олох уустугун дьылҕа-хаан чыпчахайа этин аһыппытын кэннэ биирдэ саҥардыы удумаҕалатан эрэр. Ханнык да омукка, ханна баҕарар, дойду ханнык баҕарар уһугар тиий. Кини курдук оҕолор үгүстэр эбит. Бу көрсүбүт уолаттара бары тулаайах хаалбыт оҕолор уонна онно бэриммэккэ хайдах курдук олоххо тардыһыылара күүстээҕий? Бу тускул-тэскил сылдьан көрсүбүт уолаттара улахан омук сыдьааннара буолан дьылҕа –хаан охсуутугар бэриммэккэ инники дьылҕаларын хайдах оҥосто сатыы сылдьалларын көрөн өйө-санаата бөҕөхсүйэн барда. Кини тулаайах халаат тус санаата самна сылдьыбыта. Аймах хаан суох, балтыбын кытта олох олорон бүттүбүт. Аны ким кэлэн биһигитини ким өрө тардыай дии саныыра. Ол кэнниттэн биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай диэн толкуйунан салайтаран бу атах-балай баран сылдьар. Билигин санаата уларыйан турууластакка , өһөстөххө, олох иһин охсустахха бэйэ күүһүнэн даҕаны бу үөһээттэн ыйыллан кэлбит олоҕум суолун уларытыахха сөп эбит диэн толкуйга киирдэ.

Ол курдук кини кэнники кэмҥэ хас күн аайы иллэҥ буолла да төбөтүн үнтү үүттүүр боппуруоһугар бу сарсыарда эппиэт ылбытыттан дуоһуйуу, астыныы иэйиитэ кинини ыбылы кууспута. Кини билигин туох да иһин аҕата арахсарыгар эппит тылларын сүрэҕэр илдьэ сылдьарынан ийэтин уҥуоҕар биэрбит андаҕарын булгуччу толоруохтаах. Ол инниттэн төттөрү дойдутугар тиийэн бу уол курдук балтытын иитэн киһи оҥоруохтаах. Ол кини билинҥи олоҕун сүрүн сыала буоларын дьэҥкэтик өйдөөтө. Ити кэнниттэн өйө-санаата чөмөхтөнөн ити курдук күүстээх санаа иэйиитэ киирэн этин –хаанын ыбылы тутта. Бу түгэнҥэ дылы олох ымпыга-чымпыга хайдах кыбыппытынан сылдьыбыт буоллаҕына, кини билигин инники суолун хайысхата хайдах буолуохтааҕар бу сарсыарда эппиэт ылла.
Ити курдук, бу сарсыарда өйө-санаата аһыллан сааһыланан , толкуйа чөмөхтөммүтүгэр , бу бииргэ сылдьар уолаттарыгар махтана санаата. Хас түгэн аайы саныыр, ити Культяны уонна Куполы кытта көрсүспэтэҕэ буоллар ханна тиийэн, ким буолан сылдьарын туох билиэ баарай?
Ол кэнниттэн Громыхалоттан тэйиччи туора хааман күн тыгар сиригэр таһырдьа тахсан сиргэ тобуктаан туран моонньугар иилинэ сылдьар Татаар Бааската биэрбит харысхалын илиитигэр ылан күн диэки уунан туран үрдүк айыылартан кинини араҥаччылыы сылдьалларыгар махтанна уонна инникитин даҕаны араҥаччылыы сылдьалларыгар ,бэйэтигэр ылыммыт соругун толороругар күүс-уох биэрэллэригэр көрдөстө.
Ону көрө сылдьан аны Громыхало уолун дьиктиргээтэ:
-Что с тобой? Со здоровьем, проблемы? -дии –дии соһуйбут харахтарынан Тимири көрдө уонна уҥа илиитин хонноҕун анныттан ылан өрө тардан өйөөн туруору тарта.
-Громыхало! Не беспокойся. У нас за веру принято тенгрианство. Мы преклоняемся силам природы. Мы, якуты, дети солнца. Мы всегда восхваляем солнце, за то, что оно нам даёт тепло и свет! Если у нас возникают какие-то проблемы в жизни. Мы вот так всегда просим у него помощи ,чтоб он дал силы для преодоления этих проблем.

Итинник бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэ сырыттахтарына атын уолаттар туран кэллилэр. Культя санаата олох букатын атыннык олоро сылдьар эбит. бэҕэһээҥҥи иэйии долгунун ыһыктабакка турбут. Биир да киирии тыла суох барыларын хабарҕалаабытынан барда.
-Ребята? Вчерашнее что мы начали надо довести до ума. А вчера мы начали изучать технику исполнения гортанного пения. Пока не очень хорошо получается. Но, поняли что можно спеть песню таким способом.
-Но , чего то не хватает. Нам не только петь надо, а нужно все это представить в виде спектакля. Самое главное есть идея. Например, как американские индейцы или африканские народы. Петь и танцевать. Потому что о чем мы поем никто не поймет. А мы содержание песни покажем с помощью танца. Самурай расскажи нам смысль, содержание песни , которую мы вчера пели.

• У нас у якутов есть олоҥхо, сказание наших предков о происхождение нашего народа, о его богатырей которые защищают срединный мир от темных сил и много чего там рассказывается ,все это не перскажешь. Но, вчера мы пели песню богатыря Ньургун боотура-стремительного. Чтоб понятно было по Вашему песню Илья Муромца.
  Тимир ити кэпсээнин истээт Культя бэйэтэ туспа майгыннаах уол эбит. Уолларын хамсаныыта эрчимирэн, тыла өһө сытыырхайан киирэн барда. Чөмчөкөтүн иһигэр тугу эрэ киллэрбит буоллаҕына биир сиргэ олорбот өрө биэрэ сылдьар уол эбит.
  Дьэ. доҕоор! Дьаһал үөһээ дьаһал буола түстэ.
  -Громыхало! У тебя голос как у Зевса бога молнии и грома, так что будешь Ньургун боотуром! И вид соответствующий. А Вы Купол богатырем темных сил. Будете друг с другом биться. А я буду петь. А вы Самурай берешь тот маленький барабан, будете шаманить и иногда будем петь песню вместе.
  Культя дьаһалынан бары оруолларын үллэстэн аһыылларын да умнан туран харахтарын хайа тардаат дьарыктаммытынан бардылар.

Ити курдук уолаттар өйдөрө санаалара биир дьыалаҕа түмүллэн манна Громыхало олоҕор хас да хонук нүөмэрдэрин бэлэмнээтилэр. Эрдэ бэлэм буолуох дьону ол бу танҥар таҥастара, туттар тэриллэрэ суоҕа моһуоктаата. Ону барытын олохтоох киһи Громыхало онон-манан сүүрэн булуталаата. Ол түмүгэр Крымҥа олохтоох татаардар драматическай театрдарыгар тиийэн туох баар туһаныллыахтаах тэриллэрин барытын уларыстылар. Тимир саамай соһуйбута бу манна олохтоох татаардар, кинилэр сахалар хомустарын курдук быһыылаах үүдүкчү хомустаах эбиттэр. Атына диэн быһыытын сабардама кыра уонна тыла кылгас. Ону музейга сирдиир кыыс оонньоон көрдөрбүтүгэр көрдөххө, көннөрү кэтэҕиттэн тылын охсон оонньоотоллор эбит. Төһө да боростуой дорҕооннор тахсыбыттарын иһин туһааннаах киһиэхэ олус дьикти тыас буолан иһилиннилэр.
Тимир ол хомус тыаһын истэн ис иһиттэн долгуйда. Хайдах эрэ Саха сириттэн ким эрэ киниэхэ бэйэтин истиҥ бэлэҕин ыыппытын курдук санаата. Эмискэччи дойдутун ахтылҕанын иэйиитэ өйүн санаатын хам кууһан хараҕыттан уу таммахтара тахсыбыттарын өйдөөбөккө да хаалла. Ону уолаттарыттан кистии-саба туора соттон кэбистэ. Ол кэнниттэн уоскуйа түһээт Тимир Громыхало үрдүгэр түстэ.
-У нас у якутов такой же музыкальный инструмент имеется. Хомус называется ,только с размером чуть побольше будет. Мы же такой музыкальный инструмент как этот хомус в твоей кузнице можем же сделать. Для горлового пения без такого инструмента не обойтись. Ол кэнниттэн Культяҕа бу инструмент туохха туһалаах буолуохтааҕын быһааран бэйэтин диэки тарта. Ол кэнниттэн иккиэн көмөлөөн Громыхалоны үнтү күөйэн бэйэлэрин тылларыгар киллэрдилэр. Онуоха кэлэн Громыхало ол хомуһу хайдах оҥорбуттарын бэрткэ сирийэн көрдө.

• В этом ничего трудного нет. Все сделано очень примитивно. Это мы можем сделать с ходу. Но, для получения качественного звука придется эксприментировать.

Ити курдук уолаттар өйдөрө санаалара биир дьыалаҕа түмүллэн манна Громыхало олоҕор хас да хонук нүөмэрдэрин бэлэмнээтилэр. Эрдэ бэлэм буолуох дьону ол бу танҥар таҥастара, туттар тэриллэрэ суоҕа моһуоктаата. Ону барытын олохтоох киһи Громыхало онон-манан сүүрэн булуталаата. Ол түмүгэр Крымҥа олохтоох татаардар драматическай театрдарыгар тиийэн туох баар туһаныллыахтаах тэриллэрин барытын уларыстылар. Тимир саамай соһуйбута бу манна олохтоох татаардар, кинилэр сахалар хомустарын курдук быһыылаах үүдүкчү хомустаах эбиттэр. Атына диэн быһыытын сабардама кыра уонна тыла кылгас. Ону музейга сирдиир кыыс оонньоон көрдөрбүтүгэр көрдөххө, көннөрү кэтэҕиттэн тылын охсон оонньоотоллор эбит. Төһө да боростуой дорҕооннор тахсыбыттарын иһин туһааннаах киһиэхэ олус дьикти тыас буолан иһилиннилэр.
Тимир ол хомус тыаһын истэн ис иһиттэн долгуйда. Хайдах эрэ Саха сириттэн ким эрэ киниэхэ бэйэтин истиҥ бэлэҕин ыыппытын курдук санаата. Эмискэччи дойдутун ахтылҕанын иэйиитэ өйүн санаатын хам кууһан хараҕыттан уу таммахтара тахсыбыттарын өйдөөбөккө да хаалла. Ону уолаттарыттан кистии-саба туора соттон кэбистэ. Ол кэнниттэн уоскуйа түһээт Тимир Громыхало үрдүгэр түстэ.
-У нас у якутов такой же музыкальный инструмент имеется. Хомус называется ,только с размером чуть побольше будет. Мы же такой музыкальный инструмент как этот хомус в твоей кузнице можем же сделать. Для горлового пения без такого инструмента не обойтись. Ол кэнниттэн Культяҕа бу инструмент туохха туһалаах буолуохтааҕын быһааран бэйэтин диэки тарта. Ол кэнниттэн иккиэн көмөлөөн Громыхалоны үнтү күөйэн бэйэлэрин тылларыгар киллэрдилэр. Онуоха кэлэн Громыхало ол хомуһу хайдах оҥорбуттарын бэрткэ сирийэн көрдө.

• В этом ничего трудного нет. Все сделано очень примитивно. Это мы можем сделать с ходу. Но, для получения качественного звука придется эксприментировать.

Онтон ыла Тимир өйө-санаата хомус оҥоруугар түмүлүннэ. Бу өйдөбүл кини төбөтүгэр олус күүскэ киирдэ. Бу хомуһу оҥорор кэмигэр хайдах эрэ дойдутугар ,балтын ,чугас дьонун ахтыыта уҕарыйан, аччаан ылар курдук. Онтон манҥайгы оҥорбут хомуһуттан төрүт тыас дорҕоонноро тахсыбытыгар, бэйэтэ да билбэтинэн атын турукка киирэн түүл -бит быыһынан дойдутун ,билэр оҕолорун ,дьонун барыларын көрөн ылла. Бу түгэн төрөөбүт сириттэн тэйиччи сылдьар киһиэхэ дойдутун ахтылҕанын иэйиитэ эбии күүһүрэн өйүн-санаатын ыбылы кууһан өссө эбии күүркэттэ. Громыхало эппитин курдук, кини салалтатынан тимирдэрин көрүнүн уларыта сылдьан хас да хомуһу оҥордулар. Олортон биирдэстэрэ син табылынна. Оонньоотоххо дорҕоонноохтук тыаһыыр хомуһу оҥорон таһаардылар. Санааларын ситэн олус үөрдүлэр. Ол быыһыгар Громыхалоҕа киирбит сакаастарга Тимир көмөлөстө. Бу дойдуну көрө илик буолан интириэһиргээн уолун батыһан онно-манна барытыгар тиийэ сырытта. Аҥараа уолаттар холку соҕустук бэйэлэрэ туспа соруктанан хас да ырыаны бэйэлэрэ бэлэмнэнэ сырыттылар. Куоратка киирэллэрин ыарырҕаталлар. Киэһээ бары мунньустан бииргэ дьарыктаналлар.
-Нынче, центровым номером будет горловое пение. Так что , надо основательно подготовить этот номер – диэн баһылыыр-көһүлүүр киһилэрэ Культя сүгүн олордубат. Бу сырыыга Тимир уолаттарга хомуһугар оонньоон көрдөрдө. Дьин дьининэн ыллахха Культя бу хомус инструменыгар улахан суолта биэрбэтэҕэ. Байаан, пианино курдук элбэх дорҕоону киһи ылбат тэрилинэн ааҕан аҥардас бу эҥэр дьонҥо экзотичнай биллибэт инструмент буоларынан эрэ суолта биэрэ сатаабыта. Онтон уола бөрөлүү улуйан, ат туйаҕын тыаһын иһитиннэрэн, күөрэгэй чыычаах ырыатын дьылыратан, хопто көтөр хаһыытын таһааран уонна кэмиттэн кэмигэр бараабынан доҕоһуоллатан хабарҕа ырыатын ыллаан барбытыгар соһуйан сиргэ олоро сыспыта. Кырдьык даҕаны, итиннэ үрүн уонна хараҥа күүстэр баатырдарын охсуһууларын кытыннардахха, букатын атын көстүүлээх дьону бэйэтигэр тардар нүөмэр буолуон сөбүн көрдө.
Ол кэнниттэн Тимиртэн хомуһун ылан бэйэтэ боруобалаан охсон көрдө, боростуой эрэ дорҕооннорун таһаарда.

Омуннаах уол үөрүүтүттэн дуу? Долгуйуутуттан дуу? Өрүкүнүйэн биир сиргэ турбат, оннун булбат. Биир кэм биир уолтан биир уолга сүүрэкэлии сылдьар буолан хаалла. Ол сылдьан уҥа илиитин тойон тарбаҕын астыммытын биллэрэн чочоннот да чочоннот буола сырытта.
Ол кэнниттэн хомуһу ылан бэйэтэ Тимир хайдах хомуска охсубутун үтүктэн боруобалаан охсон көрдө. Төһө да манҥайгы оонньуута буоллар улаханнык манныйгатта, боростуой дорҕооннору эндэппэккэ таһаарда.
Ол кэнниттэн итэҕэйбэтэхтии хомуһу илиитигэр эргитэн көрө-көрө иэйиитин тулуйбакка , күүскэ эрчимнээх соҕустук төлүтэ биэртэлээн саҥа таһаарда:
-Я, не думал, что из такого примитивного простого инструмента можно издать такие необыкновенные звуки и еще его так ловко совмещать под горловое пение. Никогда бы не подумал. -диэн санаатын атастаста.
Аны бу эҥэр кинилэри тутар туох да суох курдук. Онон эрдэ соруктаммыттарынан Крым курортарын киинигэр Ялта куорат диэки хайысхаларын туттулар. Эрдэ кэпсэтии быһыытынан Культя Громыхало туох баар ороскуотун барытын уйунар быһыынан үбүн харчытын барытын эрдэ төлөөбүтэ.
Инньэ гынан, бары Громыхало массыынатыгар симиниллилэр. Онно Ялтаҕа тиийэн эмиэ Батуми куоратка курдук ырыаһыттар, музыканнар күрэхтэригэр кыттыахтаахтар.
Громыхало бэйэтэ эмиэ үөрүү бөҕөтө.
-Если Вас не было, что я в Ялте делал бы. Сейчас у меня отпускные. Деньги есть ,заработал. Маму и сестренок обеспечил необходимым. Так что проблем нет. Отдохну нормально, как белые люди. Поплаваю на Черном море, давно не был. А то суета. Дом –работа-диэн айан устатын тухары айаҕа хам буолбакка истэ.
Ялта Симферопольтан олох чугас турар эбит. Баара суоҕа аҕыс уонча эрэ килэмиэтр. Ол гынан баран Тимир көрдөҕүнэ суоллара кутталлаах, хайа уонна муора биэрэгин устун айанныыр буолан эргиирэ элбэҕэ, массыыналар бэйэ бэйэлэрин утарыта көрүстэхтэринэ бэрт нэһиилэ кыбырыйсан ааһаллар.

Ол иҺэн Тимир массыыналар аасыҺыыларыгар кутталыттан дуу? Соһуйан дуу? Хаптас гынан истэҕин аайы күлүү гына-гына Громыхало олохтоох киьи быьыытынан дойдутун Крым туьунан кэпсии истэ: -Если хочешь узнать о Крыме надо совершить некий экскурс хотя бы в недалекое прошлое этого края.
Если рассмотреть историю, Крым не так давно реально проник в жизнь России. Для выхода на Средиземное море против войны с Турцией Черное море для Российского государства стало стратегической.
В то время Крым населяли татары которые совершали опустошительные набеги и становились не только противниками, но и союзниками царей, гетманов и воевод. А в славные екатерининские времена произошло «покорение» Крыма или его присоединение к России, и он на два с лишним столетия стал своеобразной провинцией, а затем и курортом, небедной и достаточно спокойной губернией.
Как отец рассказывал :-Советское время вписало в историю Крыма немало героических, но еще больше — трагических страниц.
Крым потрясли несколько волн террора в Гражданскую, тридцатые годы и Великую Отечественную.
Здесь по лесам и степям рыскали банды и проносились карательные отряды, вырезавшие хутора и деревни под корень, не щадя даже дворовых собак.
Здесь сотнями и тысячами расстреливали сдавшихся под честное слово офицеров и цвет русской интеллигенции.
Здесь бросали под ежовский и бериевский каток большевиков, коминтерновцев, интернационалистов, здесь оборвали жизнь М. В. Фрунзе.
А потом во время Великой Отечественной войны страшный разгром армий в Восточном Крыму и кровавая севастопольская страда, безнадежный героизм десантов и непередаваемая агония Аджимушкая, карательные отряды немцев и татар — и вновь «зачистки», репрессии, кровь, коснувшаяся каждого дома… Т. е над Крымом нависает груз трехтысячелетней крови и боли; подобных мест на земле не много ,наверно.
В сознании крымчан нанесла серьезный удар насильственная депортация целых народов (крымских татар, греков, болгар, немцев, армян). В одночасье, росчерком сталинского карандаша, люди были выброшены из родного дома. С ними ушли традиции и ремесла, хозяйственные навыки и — самое тонкое и самое главное — культура; а возвращается с ними обида и ожесточение, недоверие и нищета, криминальные навыки и бескультурье, связанные с полувековыми скитаниями вне родины.
А сейчас , это громадная масса «возвращенцев» просто не могут в одночасье стать самодостаточной и самообеспечивающей, и их присутствие и их проблемы еще больше подтолкнула население на межэтнические конфликты , но и дальнейшей криминализации…
А так же у нас имело неоднократное изменение административного статуса Крыма. То мы были и Крымской республикой, и автономией в составе РСФСР, и областью Украины, республикой в составе Украины, и автономной республикой. Власть как хотела так и вертела. Я вот как житель Крыма не знаю, в каком статусе я сейчас живу.

В Крыму постоянно присутствуют крупные воинские формирования. Прежде всего, конечно, это Черноморский флот. А кроме флота, на полуострове базируются множество воинских частей различной принадлежности. Поэтому любой если хочет найти оружие может его запросто приобрести на рынках.
Так что доступ к оружию и взрывчатым веществам не представляет особой трудности. Помимо того, здесь еще от военных времен осталось вдоволь отечественного и трофейного оружия.
Слава богу в Крыму нет крупных «зон», тюрем и лагерей , с этим скорее связано отсутствие здесь традиционной криминальной элиты, воров в законе, а следовательно, и соблюдаемых ими «правил», «понятий» уголовной жизни. Но криминал здесь присутствует, со всех сторон Советского Союза приезжают. Поэтому очень часто воюют с местными.
Мы жители крымского побережья и отчасти Симферополя прежде всего в основном занимаемся обслуживанием курортов и отдыхающих. В сезон совершенно неизбежно происходит тесное, ежедневное общение с людьми, имеющими деньги и жаждущими развлечений.
Общее количество курортников, туристов в 4–ҕ раз превышает численность местных.
В Крыму хорошая транспортная инфраструктура. Через несколько морских портов, в том числе Керченский, Феодосийский, Ялтинский, Севастопольский и Евпаторийский, происходит торговый, туристский и деловой обмен с зарубежьем. Через международный аэропорт, и довольно приличный, и пять аэропортов поменьше, в том числе военных, сейчас успешно совершаются транспортные и даже пассажирские перевозки. Действует паромная переправа Крым — Кубань и переправы нелегальные, на рыбацких лодках и шаландах, по Азову вообще практически неограниченные, но возможные и по Черному морю.
Здесь происходит сравнительно большой оборот денег и иностранной валюты — при общем невысоком, мягко говоря, уровне жизни населения. Официальные доходы не превышают общий уровень, но по стоимости жизни впереди Крыма только Москва, где средний уровень доходов заметно выше. Так что, Тимир поступай ко мне на работу. Нормально будешь жить. Заработаешь деньги. Домой часто ездить будешь.
Онтон Тимиргэ бу дойду барыта саҥа ,ол иһин уолун кэпсээниттэн биир да тылы сиргэ түһэрбэккэ барытын истэ олордо. Уолга санаатын этиэн икки ардыгар. кинилэргэ Культя кэлэн кыттыста:
-Ну. что ребята! Скоро Ялта! Столица Черноморских курортов Крыма! Громыхало нынче где будем останавливаться. Сразу двинем на Набережную?

-Культя? Нынче Вы хозяева. Раз ,все оплачено, Я сегодня просто на роли таксиста. куда скажите? Туда и доставлю.
Ити курдук кэпсэтэ олордохторуна эмискэччи массыына суолун биир эргиирин кэнниттэн иннилэригэр балачча үрдүк хайа тайаан сытара көһүннэ. .Уолаттар бары өрүө өрүкүнэһэ түстүлэр.
-Это гора Аль-Петри, это уже Ялта -диэн Купол көбдьүөрэ түстэ.
Бу кэнниттэн Громыхало өссө уутуугар-хаарыгар киирэн ,аны Тимиргэ Ялта куорат туһунан сырдатан киирэн барда.

• Мы вот сейчас подьезжаем в город Ялта. Я сейчас Вам расскажу вкратце о городе Ялта. Общеизвестный факт, что Ялта - столица южного берега и самый известный город Крыма. Это морской курорт, куда летом на отдых приезжает огромное количество людей. Поэтому Ялта стала одним наибольших центров культурной жизни, где проводятся широко известные фестивали театра и кино, эстрадные и музыкальные конкурсы. Вот поэтому мы и приехали сюда. Вот Культя в будущем хочет стать певцом, а Купол циркачом. Вот они и хотять здесь завестись с нужными людьми, знакомится с знаменитостями и себя показать. В школе на уроках истории Вам, наверно рассказывали об истории возникновения города.
  Первое письменное упоминание о Ялте относится к XII веку, Хотя найденные здесь следы человеческих поселений датируются еще Бронзовым веком. Ялта была основана греками, вероятно, в I веке. Легенда гласит, что сбились во время бури с пути греческие мореплаватели долго блуждали в поисках берега, и когда, наконец, увидели берег («ялос»), то решили так и назвать основанное на месте высадки поселение. В средние века город входил во владения Римской Империи, княжества Феодоро и было известно под именами Ялета и Джалита. В отличие от Алушты и Гурзуфа, Ялта никогда не была крепостью или важным военным опорным пунктом. С 147ҕ по 1774 годы, когда южный берег Крыма был частью Османского государства, Ялта входила в его состав. После выселения христианского населения Крыма в Приазовье, осуществленного в 1778 году по распоряжению Российского правительства и массовой эмиграции крымских татар, Ялта практически обезлюдели и до конца века была маленьким рыбацким селом.
  В 1837 году гравийная дорога связала Ялту с Алуштой и, а в 1848 году была построена дорога на Севастополь. Городом Ялта стала в 1838 г. , а с 1860-х, когда известный терапевт проф. С. П. Боткин нашел климат южного берега Крыма целебным и рекомендовал царю Александру II приобрести здесь усадьбу, началось ее быстрое развитие как курорта.
  Ялта - большой современный город, население которого сегодня - более 80 000 жителей.
  В нем много достопримечательностей. Очень известны Ливадийский, Воронцовский, Массандровский и многие другие дворцов нашего города. А также заложен еще в 1812 г. Никитский ботанический сад, собравший в своей коллекции более 28 000 экзотических растений со всего света. Сама Ялта интересна уникальным сочетанием архитектурных памятников, вписанных в горный ландшафт. Есть множество красивых (хотя не всегда в хорошем состоянии) зданий конца XIX - начала XX веков. Интереснейшими местами в Ялте являются следующие: городская набережная, отреставрированная в 2003-2004 годах, армянская церковь, построенная архитектором Тер-Микаелян, расписанная внутри выдающимся армянским художником Вардгеса Суренянсом, римско-католическая церковь Непорочного зачатия Девы Марии, ялтинская канатная дорога, ведущая на холм Дарсан, с которого открывается панорама города, храм Иоанна Златоуста с златоверхий колокольней, построенный в стиле готического замка дворец Эмира Буарського, зоопарк «Сказка» и дом-музей Леси Украинский в мавританском-стиле. Кроме того, очень много старинных дач и усадеб теперь превращены в жилые дома или корпуса санаториев, но не потеряли оригинальности и привлекательности. В Ялте также расположен прекрасный парк Массандровский , где каждый может отдохнуть, узнать много интересных вещей и просто полюбоваться необычайно красивым городом на берегу Черного моря. Так что, Тимир ! Добро пожаловать!На столицу курортов Крыма.

Онтон Тимир уол кэпсиирин истэ сылдьан , тэҥҥэ тула өттүн олус болҕомтолоохтук көрө-истэ олордо. Дьэ, кырдьык муора диэн киһи хараҕа ыларын тухары көҕөрөн көстөр түҕэҕэ биллибэт киэн нэлэмэн уу буолар эбит. Тимир төһө да бу муораны тула эргийдэр олох төбөтүн иһигэр сытаан киллэрбэккэ сылдьар. Хантан бачча элбэх уу кэлэрин?. Бу сылдьарын тухары ама хаар, ардах бачча элбэх ууну биэрэрэ буолуо дуо?- диэн толкуй кини чөмчөкөтүн үнтү үүттээбитэ ыраатта. Кини да дойдутугар балачча хаар, ардах түһэр да тоҕо муора суоҕун муодарҕыыр. Аҕата урут хоту ыраах Муустаах акыйаан баар диэн кэпсиирэ. Ону эмиэ көрбөтөх буолан төбөтүгэр киллэрбэтэҕэ. Онтон хайаны танҥары түһэн иһэн Ялта куората ытыска ууруллубут курдук көстүбүтүгэр, уолаттар былдьаһа-былдьаһа кэпсииллэрин истэ-истэ тула өттүн өссө болҕомтолоохтук сирийэн көрдө. Тулалыыр эйгэни уонна Ялта куоратын көрөн баран Тимир хайдах эрэ бэйэтин Дьокуускай куоратын санаан ылла. Ол курдук Туймаада хочото мырааннарынан төгүрүллэн турарын курдук Ялта куората эмиэ тула өттүнэн эргимтэлии таас хайаларынан анньыллан турара уонна ити Аль-Петри диир хайалара биһиги Чочур-Мурааммыт курдук атын хайалартан туспа өрө чөрөйөн турара дойдутун санатта. Уолаттар кэпсииллэринэн бу куорат эргэ уонна саҥа Ялта диэннэ арахсаллар эбит. Көрдөххө да оннук курдук. Куорат муора диэки өттүгэр эргэ дьиэлэр. Онтон арыыйда үөһээ хайалар диэки халлаан диэки тарбачыспыт саҥа дьиэлэр тутуллан эрэр оройуоннара көстөр. Оннук маннык толкуй киириэн икки ардыгар бэрт кылгас кэм иһинэн куораты ортотунан быһа охсон муора биэрэгэр биирдэ астаран тиийэннэр Ялта куоратын саамай киин Сэбиэскэй болуоссатыгар, Ленин пааматынньыгын утары Киин почтамп аттыгар тиийэн массыыналарын тохтоттулар. Манна Тимир эмиэ Ленинҥа аналлаах пааматынньыгы көрөн баран эмиэ бэйэтин куоратын санаан кэллэ. Үү –дьүкчү! Туох да атына суох. Арай тас көстүүтүнэн сабардамынан эрэ улахан.
Тимир Ленин пааматынньыгын аймаҕыргыы көрө турарын Купол бэлиэтии көрөн – Этот памятник вождя на фоне гор является визитной карточкой набережной Ялты. Сама набережная носит его название. Вот этот постамент из красного мрамора и высоченная бронзовая статуя смотрятся действительно монументально-диэн эмиэ бэйэтин санаатын атастаста.
Культя толкуйа букатын атын быһыылаах, туох да эн мин дэһиитэ, саҥата суох гитаратын үрдүгэр түспүтүнэн барда уонна уолаттар ону маны олоотуу туралларын сөбүлээбэтэх киһи быһыытынан – Чего на памятник уставились. Скоро здесь народу полно будет. Надо найти благоприятное место для выступления, а то опоздаем и будем где-то на краю набережной. Ити кэнниттэн уолаттар тустаах малларын ыланнар Культяларын батыһан муора кытыытын кэрийэ сатыы дьон хаамалларыгар аналлаах уулусса устун хаампытынан бардылар.

Ол иһэн Громыхало бу бэйэтин дойдута, олоҕун сорох тускуллара бу Ялта куораты кытта сибээстээҕин быһыытынан син- биир оруолугар киирэн аан маҥҥай бу куораты көрөр Тимиргэ тугу билэрин кэпсии сырдата истэ.

• Я расскажу, что тут надо обязательно посмотреть и попробовать. Это набережная г. Ялты, «Главная по прогулкам» в городе. Набережная Ялты протягивается почти на километр вдоль живописного берега Чёрного моря. Это одна из старейших улиц города, что свидетельствует о том, что ялтинцы и гости города уже не первый век предпочитают дышать свежим морским воздухом. Ни для кого не секрет, что жизнь в приморских городках кипит возле моря.
  Центральная набережная Ялты – сердце города, а шум прибоя отбивает его ритм. Это центр города, к которому спускаются все дороги, улицы, улочки, туристы и местные. И на каждый десяток метров найдётся что-то, достойное внимания.
  Свою историю ялтинская набережная ведёт с 1886 года, До конца 19 века городская набережная Ялты была ничем иным, как скромной прибрежной полосой, единственными ценителями достоинств которой были местные рыбаки и их верные спутники коты.
  Но популярность Ялты как курорта для аристократов стала быстро расти, и город нуждался в благоустройстве. В числе мероприятий и была спроектирована полноценная набережная — приподнятая над уровнем моря, укреплённая строительными блоками и облицованная гранитом и порфиритом. Со стороны моря набережную и чрезмерно весёлых гуляющих предохраняли кованые перила, создававшие иллюзию борта корабля.
  Ну а в 1961 году к набережной добавили второй уровень- «ступень». Благодаря этому шторма не разрушают саму набережную и здания на ней, а у любителей острых ощущений есть возможность спускаться на нижний ярус во время шторма и пытаться убежать от десятиметровых фонтанов из брызг.
  Со стороны города набережная обрамлена пушистыми веерными пальмами, по центральной линии размечена чередой фигурных фонарей в старинном классическом стиле, а со стороны моря здесь устроены облицованные деревом ступени, на которых столь приятно посидеть и помечтать, глядя на вечно неспокойные морские просторы.
  Набережная вымощена натуральным камнем — светло-серым порфиритом и красным гранитом и очень живописна, здесь получаются отличные фотографии.
  На набережной сконцентрирована большая часть достопримечательностей города. В первую очередь здесь стоит увидеть Купальни Роффе построенный в 18 веке, Главпочтамт которую мы только –что прошли и здание Международного морского клуба. Далее — историческое здание гостиницы «Таврида» 187ҕ года, некогда бывшей самой престижной в Ялте. Обрати внимание на мемориальные доски с упоминанием немалого количества известных имён.
  Ещё одно историческое здание — старинный маяк 19 века, по которому и сегодня ориентируются корабли.
  Неподалёку расположена нижняя станция канатной дороги на гору Дарсан. «Древнегреческий» корабль, дрейфующий на водах у набережной — ресторан «Апельсин», а напротив него — огромный ҕ00-летний платан, носящий имя Айседоры Дункан.
  Легенда гласит, что именно здесь танцовщица встречалась с Сергеем Есениным. Ещё на набережной Ялты стоит зайти в часовню в честь Собора Новомучеников и исповедников Российских.
  Айседора Дункан, Некрасов, Бунини, Чехов, Горький — вот лишь немногие известные люди, запечатлевшие набережную Ялты в своих произведениях — и своей жизни. Наконец, все лучшие рестораны и дискотеки также располагаются на ялтинской набережной. Здесь же собираются люди со всех сторон нашей необьятной страны для демонстрации своих талантов художники певцы, артисты, циркачи. Кого только нету.
  Все это в эти мы обойдем и посмотрим.

Уолаттар кэпсээбиттэрин курдук бу муора кытыытынааҕы сатыы дьон сылдьар сирдэригэр дьон –сэргэ халҕаһалыы устар, олор быыстарыгар эҥин араас идэлээх, талааннаах дьон биһиги киэҥ, сүдү дойдубут бары уһугуттан уонна туора да дойдулартан кэлэн мустаннан тыыннарын таһаарар сирдэрэ эбит.
Маҥҥай утаа художниктар түөлбэлээн мунньустар сирдэрин аастылар. Ким эрэ иннигэр холст тардынан баран муораны, ким эрэ муораҕа көхсүнэн туран халлаанҥа чарбачыспыт балачча тэйиччи турар Аль-Петри хайаны уруһуйдуур. Олор быыстарыгар сорохтор бэрт түргэнник эн мөссүөннүн харандааһынан тарда охсон бэйэҕэр атыылыы охсоллор.
Эҥин араас фотографтар дьону сүгүн хаамтарбакка ,олох кыбыстыбакка сиэххиттэн тардыалыы сылдьан бэйэлэрин өҥөлөрүн сыҥалыыллар
Онтон мас, тимир уустарын оҥоһуктарын нөнүө түстүлэр. Олор кэннилэриттэн күндү таастартан, көмүстэн, араас кыыл муостарыттан уонна да матырыйааллартан оҥоһуллубут ювелирнай оҥоһуктары атыылыыр лавкалар түөлбэлээн турар сирдэрин курдаттыы ааһан уолаттар биэрэк устун хаамсан сыаллаах-соруктаах сирдэригэр, бу дойду саамай киинигэр турар Юбилейнай концертнай саала дьиэтин аттыгар тиийдилэр.
Олох биир да күн иллэнсийбэккэ тигинэччи үлэлии турар концертнай саала буоларын Тимир туох баар Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн билэр ырыаһыттарын барыларын афишалара ыйанан туралларыттан сэрэйдэ. Хас биирдии күн, чаас былдьаһыга быһыылаах.
Онтон кинилэр курдук дьон, бу дьиэ иннигэр балачча кэҥэс, киэҥ соҕус болуоссат баарыгар мунньустан ким хайдах толкуйдааҕынан , кыахтааҕынан уонна талааннааҕынан миэстэ булан турдулар да ыллаабытынан ,туойбутунан бараллар эбит. Дьон эйиэхэ быһар сыанабыла диэн сүрдээх боростуой эбит. Ханнык ырыаһыты сөбүлээбиттэринэн кини аттыгар мунньустан истэллэр уонна кини иннигэр ууруммут иһитигэр эбэтэр төбөтүгэр кэтэр тэрилин уурбут буоллаҕына онно, бэйэтин кыаҕынан харчы уурар. Төһөнөн үгүс харчы киирэр да соччонон эйиэхэ сыана быһаллар.
Дьэ манна Культя бэйэтин эйгэтигэр кэлбитэ билиннэ. Биирдэ дьаһал үөһээ дьаһал буола түстэ. Болуоссат биир муннугар үтүрүйсэн туран миэстэ таһаарынан музыкальнай нүөмэрдэрин хайдах толкуйдаабыттарынан толорбутунан бардылар.

Уолаттар толорор нүөмэрдэрэ, бу эҥэр мустубут дьон ортотугар Культя эппитин курдук олус сонуннук иһилиннэ. Бэрт үгүс киһи кэлэн кинилэр тула мунньустан аттыларыгар ыллыы турбут хас да ырыаһыттары ,бөлөхтөрү үтүрүйэн кэбистилэр.
Хабарҕа ырыата ,айылҕа төрүт дорҕоонноро бу кып-кыра ытыс иһигэр сылдьар хомустан доҕуһуолланан дьон сэргэ бэйэлэригэр хаачылана сылдьар төрүт уйгуларын уһугуннаран барыларын бу уолаттары тула муста.
Кырдьык бу Ялта куоратка биһиги сүдү, муҥура суох улахан Сэбиэскэй Сойууспут бары норуоттара сөбүлээн сынньанар сирдэрэ буоларын туоһутунан Тимирдээх тула эмискэччи эҥин араас омук дьоно кэлэн мунньустан кинилэр толорууларын бэрт болҕомтолоохтук иһиттилэр.
Онтон уолаттар санаалара эрдийэн Культя хамаандатынан бииртэн биир нүөмэри куултан хостоон эрэр курдук ороон таһааран истилэр. Манна Купол дьону сэргэни ыҥырар чуор куолаһа, араас акробатическай нүөмэрдэрэ сөрү сөп түбэһэн өссө киэргэтэн биэрдэ. Онтон Громыхало бу кэмҥэ эдэр ыччат кумирдара буола сылдьар Битлстар ырыаларын суон куолаһынан ыллаан линкинэппитэ, онтукатын хара мөссүөннээх тас омуктар культураларын тарҕатан эҥин араастаан хамсана –хамсана ыллаабыта эмиэ соннуннук көһүннэ.
Ол курдук күнү күннүктээн төһө да дьон –сэргэ кэллэр –бардар ,хамсыы турдар. Кинилэри тула норуот быстыбакка муһунна. Бэрт үгүс киһи сэргээн көрдүлэр. Ол түмүгүнэн бытархай харчынан да буоллар, балачча үгүс үп уолаттар хармааннарыгар киирдэ.
Ол гынан баран Тимир бэйэтин ис санаатыгар бу дьон ортотугар бэйэтин биир дойдулаахтарбын көрсүөм дии санаабыта да, кыаллыбата. Ол оннугар манна баар олохтоох татаардар, алтаецтар, тувиннар, буряттар, каракалпактар, ногаецтар кэлэн
– Вы, откуда ?- диэн Тимиртэн ыйыталаһан аймаҕырҕаан ааһаллар.

• Мин сахабын –диэтэҕинэ сүрдээҕин муодарҕыы истэллэр. Сорох сорохторо оннук омук баарын ити кэмҥэ билбэттэр да эбит. Эбэтэр олох дьиикэй эһэни ,бөрөнү кытта бииргэ үҥкүүлүү сылдьар омук курдук өйдөбүллээхтэр.
  Онтон Культялаах, Купол олох ууларыгар-хаардарыгар киирэн сылы быһа муспут толкуйдарын олоххо киллэрэн тыыннарын таһаардылар. Тимирдээх, Громыхалоны бу күн төрүт да аһаппакка моһуоктаатылар.

Ити курдук манҥайгы күннэрэ олох биллибэттик ааста. Крымҥа күн-түүн уларыйыыта олус түргэн. Күн хайа кэннигэр түһээтин кытта хабыс хараҥа буола түстэ. Олохтоох сокуон быһыытынан мантан киэһээ тустаах сынньалан эрэ тэрилтэлэрэ үлэлииллэрэ көҥүллэнэр. Ол иһин уолаттар тыас хомунан дьиэлэригэр төттөрү Симферопольга айаннаатылар. Аара түүнҥү Ялтаны, муораны көрөн аастылар.

Биир чааьы кыайбатынан Симферопольга олохтоох сирдэригэр тиийэн кэллилэр.
Уолаттар бэйэлэрэ да бу күннэриттэн улаханнык астыннылар. Ордук Культя киирэн хаалбыт туругуттан тахсан биэрбэккэ өрө өрүкүнэйэ сырытта. Сылы быһа сорук оҥостон ыра санаа оҥостубут толкуйа олоххо киирэн бүгүн кыната эрэ суох. Көтө-дайа сылдьар. Өйүн-санаатын барытын үүйэ-таайа суох хам ыла сылдьыбыт суон кирис быатын төлө тутан бүгүн олох атын турукка киирэн туох баар билэр –билбэт ырыатын барытын ыллаата. Ити хабарҕа ырыата дьон болҕомтотун сүрдээҕин даҕаны бэйэтигэр тардарыттан улаханнык соһуйда. Ол курдук тула өттүлэригэр дьон –сэргэ убаатаҕына ити нүөмэрдэрин толордулар да, дьон сэргэ мунньуста түһэр. Түҥ былыргы бары омук төрүт дорҕооммут эбит. Ол туоһутунан бар дьон ханнык да омугуттан тутулуга суох бары сэргээн иһиттилэр. Итинник бар дьон омугуттан, сааьыттан тутулуга суох бары кэлэн биир киьи курдук болҕомтолоохтук биир ньыгыл истиэнэ буолан истэн турбуттарын Культя бэйэтин олорбут олоҕун устата бу саҥа көрдө.
-Тимир! Я же говорил, что твоя песня “хабарга” будет популярен, я до сих пор удивляюсь ! Что, стольку народу как один человек стояли и слушали нашу песню. Я здесь в Крым третий год приезжаю, и в наших номерах стольку народу как сегодня никогда не было. Я в принципе преклоняюсь классической музыке, но я сегодня в восторге от этого маленького, примитивного и простого музыкального инструмента как хомус. Умеющему человеку ,этот инструмент просто дар бога. Тимир! Как Вы сыграли топот копыт лошадей, вой волка, крик чайки и песню жаворонка у толпы был почти экстаз. Мы же сегодня выступили в знаменитом месте возле концертного зала “Юбилейный”, где проходят выступления звезд российской эстрады И наше время придет, и мы там выступим! -диэн бүгүнҥү куннээҕи дууһатын туругун аҕыйах тылынан биирдэ этэн кэбистэ.
Ити кэнниттэн уолаттар бүгүнҥу күн түрүлүөнүттэн сылайбыттар быһыылаах бары биир –биир охтон утуйан хааллылар.

Бу Крым бэйэтэ сылаас муора кытыла, кэрэ экзотическай айылҕалаах, эмтээх минеральнай уулардаах сир-дойду буоларынан ыраахтааҕы былааһын саҕаттан государство үрдүкү салалтата сынньанар сирэ уонна курортнай зона буолан бу эҥэр уруккуттан күүстээх өрүттэр, күлүк тэрээһиннээх бөлөхтөрүн утары күүстээх үлэни ыыталлара. Ол иһин манна Ялта куоратка төһө да кини сынньанар –эмтэнэр сир туллубат киинэ буолбутун иһин күлүк өрүттэр тэрээһиннээх бөлөхтөрө бу эҥэр кыахтарын ылбакка , ыраахтан арыылаах килиэпкэ тиксибэккэ тиистэрин -уостарын туора-маары сотто, ымсыыларыттан салбана олорбуттара.
Хара муора уонна Крым куораттарын үгүстэрэ муора биэрэгэр турар буолан үксүлэрэ портовой куораттар этилэр. Бу портар нөҥүө Сэбиэскэй Сойууска киирэр тас дойдулар табаардарын аҕыс уон бырыһыаннара ааһара. Манна төрүт былыргыттан еврейдар мафиялара илиитин уган олороро. Үгүс уһун кэм устата, хас да үйэ устата чочуллан туох баар кэтэх өрүттээх хара дьыалалар бүтүннүү хаан тохтуута суох, барыта харчы көмөтүнэн ,билиҥҥи өйдөбүлүнэн коррупция нөҥүө оҥоһуллара. Былаас дьонун кытта бииргэ биир кэлимсэҕэ үлэ ыытыллара. Онон күлүк үп-харчы барыта боростуой үлэһит , сынньана кэлбит дьон күннээҕи олохторун аймаабакка онно кыттыспакка сабыылаахтык, тыаһа-ууһа суох оҥоһуллара.
Ол оннугар дойду араас муннуктарыктан сайынҥы сынньалан, эм-сөтүө кэмигэр араас маастаах «хаамаайы» быстах биирдиилээн ааттаах-суоллаах күлүк өрүттэр чөмчөкөлөрө охсуллан дьалхааннах аймалҕаннаах быһыыны майгыны үөскэтэн ааһаллара. Ону үксүгэр кэмигэр хам тутан иһэллэрэ.
Ол гынан баран ,бу ааспыт биир сыл иһигэр Сэбиэскэй сойууһу салайар Коммунистическай партия Киин комитетыгар, кини Генеральнай секретара Брежнев Леонид Ильич доруобуйата мөлтөөтүн кытта үрдүкү былааска сылдьар дьон ортотугар былаас былдьаһыыта саҕаламмыта. Ол дьалҕаана бу сири Крымы эмиэ таарыйбыта.
Крым Компартиятын обкома үөһээҥҥи былааска баар бөлөхтөр бэйэ бэйэлэрин кытта киирсэн, ханнык бөлөх баһыйа тутан бэйэтин киһитин былааска олордорун кэтэһэ олорбута. Онтон сылтаан миэстэтигэр биир чиҥ былаас кыаҕа мөлтөөбүтэ, урукку курдук бары күүстээх тэрилтэлэр биир чаһы курдук үлэлиир ситимнэрэ ыһыллан бары тус туһунан бэйэ-бэйэлэрин утарса сылдьар күүстэргэ кубулуйбуттара. Олохтоох миэстэҕэ киин былаас ытарчатын былааһа мөлтөөтүн кытта күлүк өрүттэр чыпчылыах түгэн иһигэр кэтэх, хара үп эргийэр сиригэр бэйэлэрин илиилэрин укпутунан барбыттара.
Онон бүгүнҥү Крым, былырыынҥы Крым буолбатах этэ. Бу кэмҥэ туох баар араас хайысханан эргийэр үп барыта тус туһунан күлүк өрүттэр бөлөхтөрүн илиилэригэр киирэн барбыта.

Итинэн сибээстээн ,быйылгы сынньалан кэмэ саҥа олох сокуоннарынан салаллан барбыта. Ол курдук Ялтаны хас да күлүк өрүттэр бөлөхтөрө тутан олороро. Муора пордун син –биир уруккутун курдук еврейдэр баһылаан олороллоро. Атыттары ол үптээх-астаах сиртэн, туох баар бары сидьи да быһыылары да туһанан туран кими да чугаһаппатахтара. Ол оннугар онтон атын хайысхаларга сынньалан, эмп, сөтүө уонна куорат ис олоҕор хохоллар, Москубаттан-киинтэн салаллар күлүк өрүттэр бөлөхтөрө, олохтоох нууччалар уонна бу кэмҥэ казахстан, урал истиэптэригэр Аҕа дойду сэриитин кэмигэр көһөрүллүбүт крым татаардара төттөрү Крымҥа көһөн кэлэн олохтоох миэстэлэрин булбакка криминалга охтубуттара. Ол бэйэ икки ардыгар улахан айдааны тардан, эҥин араас эн-мин дэһиигэ тиэрдэн хааннаах сэймэктэһиигэ тириэрдиллэн үгүс киһи тыына толук ууруллан ханнык күлүк бөлөх туохха эппиэттиирэ быһаарыллан дь э саҥардыы оннун булан эрэр кэмэ этэ.
Ити уолаттар киирэн хабарҕа ырыатын ыллаан - туойан барбыттара, бэйэлэрэ да билбэттэринэн тустаах дьонҥо мөккүөрү таһаарбыта. Ол курдук Юбилейнай концертнай саала иннигэр баар болуоссакка киирбит хас биирдии киһи, бөлөх бэйэтин талаанынан оҥорбут үбүн уон бырыһыанын уопсай каассаҕакүлүк өрүттэргэ нолуогун угуохтааҕа. Ол оннук быраабыла инники өттүгэр суоҕунан Культя дьаһалтатынан уолаттар киирэн ыллаан туойан баран өлөрбүт үптэрин барытын туппутунан тахсыбыттара. Ол саҥа олохтоммут быраабыланы куруубайдык кэһии этэ.
Ол гынан баран уолаттар ону хантан билиэхтэрэй?Инники дьылга хайдах сылдьыбыттарай да, ол курдук дьаһаммыттара.
Дьин-дьиҥинэн уолаттары миэстэлэрин булааттарын кытта бэлиэҕэ ылбыттара. Ол гынан баран бу болуоссаты көрөөччүгэ уолаттары тыытыман кинилэр улахан ыйааһыннаах уоруйахтар мэктиэлэрин илдьэ сылдьаллар диэн үөһээттэн дьаһал кэлбитэ.
Ол түмүгэр уолаттар бэйэлэрэ да билбэттэринэн көҥүл босхо сылдьан тахсыбыттара.
Ол гынан баран уолаттары көҥүл босхо ыытан кэбиһэр эмиэ сатаммата. Атын дьон холобур ылан эн-мин диэн туран кэлиэхтэрин сөбө. Ол иһин көрөөччү киһиэхэ хайдах да гын, ити уолаттар кэлэн итиннэ кэлэн ыллыылларын-тохтотуохтааххын диэн кытаанах дьаһал кэлбитэ.
Ол түмүгэр сарсынҥы күнүгэр уолаттар Ялтаҕа кэлиилэригэр кинилэри бэйэлэрин курдук сааһын ситэ илик уолаттар бөлөхтөрө көрсүбүтэ. Олор бэрт кыраттан сылтах булан бэйэ икки ардыгар бөлөхтөр охсуһууларыгар тиэрдибиттэрэ. Бу түгэн эрдэттэн туох хайдах буолуохтааҕа уруһуйдаммыт буолан бэрт түргэнник милииссийэ үлэһиттэрэ кэлэн барыларын хомуйан ылбыттара.
Итинэн бу Ялта куораты көрөн олорор күлүк өрүт чөмчөкөтүгэр ,өскөтүн кэлин кимнээх эрэ бу уолаттары биһиги малява ыыппыппыт үрдүнэн көрбөтүн диэн ыйытык туруордахтарына, эппиэт көҥдөй буола түспүтэ. Итиннэ ханнык эрэ кыра саастаах оҕолор бөлөхтөрүн охсуһууларыгар мин кыттыгаһым суох диэн кэбиһиллиэхтээҕэ.

Итинэн сибээстээн Тимирдээх эмискэччи милиисийэ эҥэрдэнэн хаалбыттара. Утары киирсибит уолаттарын атын массыынаҕа олордубуттара , ол кэнниттэн ол уолаттары кэлин кинилэр көрбөтөхтөрө.
Кинилэри туох эрэ улахан буруйдаахтары туппут курдук бэгэччиктэриттэн былыргылыы эттэххэ хандылылаан - наручниктаан баран милииссийэ манабыллаах автозак диэн ааттанар сабыылаах массыынаҕа уган ,түҥкүр-таҥкыр айаннатан илдьэ бардылар. Ол массыына иһигэр кинилэр эрэ буолбатах ,атын дьон эмиэ бааллар. Олортон биир бас көс киһилэрэ барыта түү сирэйдээх биир саас ортолоох киһи: –За что Вас пацаны забрали?- диэн ыйытта.
Бу сырыыга арыый аҕа саастаахтара Громыхало:
–Мы сами не знаем, как только мы подьехали на Ялту подошла какая –то шпана и стали качать свои права. Мол это их территория, что мы пришлые. Нас хотели отправить подальше. Слово за слово и они организовали драку, ударили меня первым в челюсть. А что нам осталось делать, мы тоже начали кулаками махать и тут подошла милиция и всех забрали.

• Пацаны! Здесь ,что-то не то. В таком случае Вас должна была забрать дежурная машина. А Вас посадили с нами со «статейными». А это непроста! Я это уже проходил. Если менты за что-то будут копать, постараются пришить статью, валите на несовершеннолетного, с ним ничего не будет. А остальные отмахивайтесь , что –мол ничего не знали ,ничего не видели –диэн бэйэтин сүбэтин биэрэ олордо.

Аара суолга ол бу ыйытыктары биэрэн уолаттар төрдүлэрин –төбөлөрүн ыйыталаста. Барытын билэн баран эттэ: -Я, Вася-борода, о Вас где-то слышал. Была «малява» из Грузии недавно. У нас не « почта Союза», наш бегунок быстрее будет. Там просили посодействовать Вам. Сразу понятно, что Вы тоже непростые пацаны если такая «малява» пришла. Но, по моему Вы кому-то дорогу перешли. Поэтому просто решили от Вас избавится.
Тимиргэ бу киһи бэйэтин олоҕор элбэх сырыыны сылдьыбыта сирэйиттэн –хараҕыттан да көстөрө. Аҥардас итииргээн ырбаахытын устан олоругар көрдөххө этэ-сиинэ бүтүннүү эҥин араас татуировка уруһуй. Ити уруһуйдар билэр киһиэхэ бу киһи кимин барытын ыраас лиискэ суруллубут сурук курдук кэпсээн биэрэллэр. Ону кини татаар Бааскатын үөрэҕэр баран турар. Онон Тимир кини иннигэр улахан ааттаах-суоллаах уоруйах олорорун эндэппэккэ билэн олороро. Ол иһин киһитин ыйытыктарыгар биир-икки тылынан эппиэтэһэ олордо.
Итинник эн-мин дэһэ олорон , өр-өтөр буолбата үрдүк олбуор үрдүнэн хатыылаах боробулуоха эргийэ сүүрбүт түрмэтигэр тиийэн кэллилэр.
Кинилэри кытта бииргэ кэлсибит хайыы үйэҕэ сууттанан бүтэн ыстатыйалара ыйылла сылдьар дьону Тимир көрдөҕүнэ сүүрдээх сүүнэ икки улахан массыына холкутук аасыһар, электириичистибэ көмөтүнэн аһыллар хаайыы киин аанын ааһааттарын кытта автозэктан биир –биир таһаартаан ыттаах, аптамаат саалаах саллааттар быыстарынан кинилэртэн арааран ханна эрэ илдьэ бардылар. Кинилэри туспа олох былыргы куораты көмүскүүргэ аналлаах буолан турбут кириэппэс кыараҕас көрүдүөрүнэн илдьэн хас да үйэлэргэ түрмэ буолан турбут сир биир хаамыратыгар уган кэбистилэр. Амырыын аһыы сыт муннуларыгар саба биэрдэ. .Тимир урут манныкка түбэспэтэх киһи барытын синийэ көрдө. Кып-кыра кыараҕас хос иһигэр түөрт наара орону кытта бэтэрээ аан аттыгар чохчойор, көҕүрэттэр сир барыта бииргэ буолар эбит Чохчойор сир хаамыра иһигэр бииргэ баарыттан сиргэнэ быһыытыйда. Ойоҕос истиэнэлэргэ иккилии орон этээһинэн ,кинилэр икки ардыларыгар тимир остуол кытаанахтык хамсаабат гына туттарыллан тураллар.
Былыргы кириэппэс хаайыыта буолан хаамыраҕа утары истиэнэттэн киһи төбөтө батар- баппат хайаҕаһынан сырдык барбах киирэр. Киһи өй-санаата хам баттаныллан киирэн барар дойдута буолла.
Манна киирээт уолаттар бэйэлэрин икки ардыгар маннык түгэҥҥэ хайдах эн-мин дэһэллэрин сүбэлэһэн киирэн бардылар. Бу маннык түгэннэргэ урукку өттүгэр түбэһэ сылдьыбыт болдьохтоох (усулуобунай)үлэнэн көннөрүнэр уураахтаах сылдьар уонна билигин суут иннигэр эппиэтиир кыахтааҕын иһин Громыхалоны ханнык да түгэҥҥэ бу дьыалаҕа сыһыарбат гына сүбэлэстилэр. Атаҕастаммыт, сирэйгэ охсуллубут эрэ быһыытынан көрдөрөргө сөннөстүлэр. Онтон атынын балаһыанньа хайдах ирдииринэн хамсанарга быһаарыстылар. Өр – өтөр буолбата доппуруоска ыҥыран киирэн бардылар. Биир –биир ыҥыртаатылар ,саамай кыраларыттан эбэтэр атын омук диэн буолуо Тимиртэн саҕалаатылар. Хаамыраттан тахсаатын кытта, икки саллаат кинини нэндьийээт, икки илиитин тиэрэ тардан баран, бэйэтин умса анньан синньигэс көрүдүөр устун сэлиэстийэ хоһо диэнҥэ илтилэр. Онно киирбиттэрэ арай биир милииссийэ капитана олорор.
-Омугунан кимҥиний? Бу эһиги кыра уоруйах оҕолор бөлөххүт хаһан тэриллибитэй? Онно « бугоргыт» кимий? Тоҕо олохтоох оҕолору атаҕастыыгыт?-диэн араас боппуруостары биэртэлээтэ.
Тимир сэрэхэчийэн «сахабын» диэтэхпинэ уруккубун-хойуккубун барытын хостоон таһаарыахтара диэн бэйэтин докумуонугар туох сурулла сылдьарынан бүрээппин, Арбаев Валера диэммин диэн бэйэтин билиһиннэрдэ. Бэйэтин быһаарыытыгар олохтоох оҕолору кытта охсуһууну хайдах буолбутунан, төттөрүтүн кинилэр биһигини атаҕастыы сатаатылар диэн көрдөрбүтэ.
Бэйэтин нууччалыы олох өйдөөбөппүн ,ыарырҕатабын диэн сэлиэдэбэтэл сорох боппуруостарын олох өйдөөбөт курдук тутунна. Инньэ гынан киһитин сылатта быһыылаах. Балачча өр Тимири сордоон баран:
-Манна эн соҕотох бүрээт буолбатаххын, эн биир дойдулаахтарын эмиэ бааллар- диэн баран, остуолун тардарыттан хас да кэнбиэрдээх суругу таһааран баран: –Переводи?-диэтэ. Бу маннык хааһына дьиэтигэр хаайыылаахтарга кэлэр суруктары барытын арыйан ааҕаллар.
Пул-пал это. .. .. значит. .. . это слово по- русски не знаю диэн ,оруолугар киирэн нууччалыы үчүгэйдик билбэт киһи быһыытынан тылбаастаан муҥнанан эрдэҕинэ ,тохтотон кэбистэ. Ол быыһыгар ити хаамыраҕа бииргэ сытар уолаттарын тугу кэпсэтэллэрин биһиэхэ этиэхтээххин диэбитин Тимир кыккыраччы аккаастанан кэбистэ. Нууччалыы үчүгэйдик билбэппин диэн куотунна. Тимир бэйэтэ сахалыы иитиллиитинэн уонна хоту тымныы дойдуга дьон бэйэ-бэйэлэригэр боростуойдук, көнөтүнэн сыһыаннаһар сиригэр үөскээбит оҕо буоларынан бэйэтин өйдөбүлүгэр киһини хобулаан биэрэн дьону уган биэрэр кыдьыктаах дьону ис иһиттэн абааһы көрөрө.
Итинник түгэн буолуохтааҕын татаар Бааската эмиэ үөрэтэн турар. Хааһына хаһаайыттара эйиигин үтэн анньан көрөн баран сексот диэн хобуоччу оҥосто сатыахтара. Онно сөбүлэстэххинэ үйэҥ уһуо суоҕа диэн такыйбыта. Хаайыы олоҕор бары сексоттары өлөрдүү абааһы көрөллөр. Сөптөөх түгэн түбөстөҕинэ өлөрөн да кэбиһиэхтэрэ. Ол кэриэтэ чиэһинэйинэн, көнөтүнэн сырыт диэн өйдөбүлү иҥэрбитэ.
Хаамыратыгар төннөрүн кытта ,бу иннинэ онно манна эриллибит киһи быһыытынан Громыхало
-Ну, что там дубак спросил?-диэн тоһуйда. Хаайыыны харабыллыыр сержаннары, эписиэрдэри дубактар диэн ааттыыллар.
Онуоха Тимир кинини хобуоччу оҥороору гыммыттарын кистээтэ, онтон атынын барытын хайдах баарынан уолаттарыгарт кэпсээтэ. Ол икки ардыгар уолаттары биирдиилээн ол милииссийэ сэлиэдэбэлитигэр илдьэн доппуруостаатылар. Уолаттар сүбэлэспиттэрин курдук олох бэйэ-бэйэлэрин уган бэрсибэккэ. Олохтоох уолаттар бэйэлэрэ саҕалаабыттара. Биһиги буруйбут суох. Атаҕастаары гыммыттарыгар эппиэттэспиппит диэн биир өйдөбүлү биир киһи курдук этэ сырыттылар. Сэлиэдибэтэл кэлин тиһэҕэр бэйэтэ да сылайда быһыылаах, күн ортотуттан киэһээ көстүбэтэ. Арыый олохтоох балаһыанньаны дьэнкэтик өйдүүр Громыхало ону-маны ырытан көрөн баран уолаттарга бэйэтин санаатын үллэһиннэ.
-Я думаю, что нас нарочно подставили. У нас здесь в Крыму с прошлого года идут войны между криминальными группами из-за разделения черного бизнеса. Все СМИ говорят об этом. Крым это морские ворота Советского Союза, через порты Черного моря доставляются все иностранные товары , продукты западных стран вплоть до наркотиков. Это очень большие деньги. Раньше все тихо и скрыто было. Криминальные группы все держали под контролем. И силовые органы были довольны.
И вот в наше время Компартия СССР начинает терять свою силу. Как наша держащая рука ослабла ,все поперло наружу. Криминал поднял свою голову. Московская мафия начала давить через подставных лиц на местных. А местные начали воевать между собой. В связи переселением татаров на свою историческую родину, вообще стало неспокойно. А они кроме криминальных ,вставили перед властью и политические вопросы.
Я полностью согласен с Бородой. Он правду говорит почему с нами должен заниматся структура УФСИН. Здесь что-то не так. Скорее мы кому –то перешли дорогу и нас просто тихо убрали. Потому что шпана местная точно знала, когда и куда мы приедем.
И сразу затеяли с нами драку без каких либо причин. И их здесь почему то не видно. А их в наших глазах забрали и отнесли в другое место. Почему? Раз мы в одном деле ,то мы должны были находится здесь все вместе. Скорее их потом отпустили. В деле фигурируется только их заявление, а их самих не видно. А если так ,то нас должны скоро отпустить. Просто у них резона нет нас здесь долго содержать. Главное держатся на своем , что местные начали драку сами. Мы не виноваты.
Бу кэмҥэ сэлиэдибэтэл уолаттары хаста да доппуруоска ыҥыра сырытта. Ол кэнниттэн буруйа суоххутунан босхолоноҕут диэн уонна бу Ялта куоратыттан суутка, атыннык эттэххэ сүүрбэ түөрт чаас иһинэн атын сиргэ барыахтааххыт диэн докумуонҥа илии баттатан баран ыыталаан кэбистэ.
Дьин-дьининэн ыллахха, бу күлүк уонна күүстээх өрүттэр быһа кэпсэтиилэрэ этэ. Итинэн Ялта куоратын сууттаммыт дьону быстах кэмҥэ тутар күлүүс хаайыытын салайааччыта күлүк өрүттэри кытта бу уолаттары быстах кэмҥэ олордон баран түөрт аҥы ыыталаан кэбиһээр диэн кэпсэтиилээҕин толорбута. Уолаттар бэйэлэрэ да соһуйан хааллылар. Биир түгэнинэн көҥүлгэ баар буола түстүлэр.
Громыхало:

• У меня есть условное. Как я понял, здесь спокойно жить не дадут. Поэтому я не хочу здесь остаься и связываться с силовыми структурами. Поеду домой. У меня предложение. Если хотите можете поехать со мной. До осени еще время есть ,поработаете со мной, а потом поедете на свой детдом. Работы на всех хватит. А если Тимир захочет остаться дальше со мной ,я не против. У него очень чувствительные пальцы. А самое главное у него голова на месте. По моей части очень большим специалистом стал бы.
  Для этого у него все есть. Хорошим напарником был бы.

Уолаттарга кэмигэр саамай сөптөөх этии этэ. Кинилэргэ билигин ханна, кимиэхэ баҕарар тиийэн олороллоро син-биир буолан хаалбыта. Ол иһин бэйэлэрин икки ардыгар санааларын атастаһаат үөрүүнэн Громыхало этиитигэр сөбүлэһэн кинини кытта барсыбыттара.
Итинтэн ыла уолаттар онно манна тэлиһийбэккэ Громыхалоҕа илии-атах буолан барбыттара. Громыхало дьаһалынан бары тус туһунан хайысханан үлэлээн киирэн бардылар.
Сытыы-хотуу киһи Культя клиеннары аҥардас Симферополь куоратка хааттарбакка Крым бары куораттарынан көрдөөччүнэн, Купол күлүүс оҥорооччунан онтон Тимир аан аһааччынан бэйэлэрин үлэлэрин хайысхаларынан таланнар бары биир тэрилтэ үлэһиттэрин курдук үлэлээбитинэн бардылар.
Громыхало эппитин курдук күлүүстэрин сүтэрэн ааннарын аспакка олорор сирдэригэр киирбэккэ моһуоктанар дьон Крым куораттарыгар, нэһилиэнньэтэ сынньалан уонна эмп кэмигэр эмискэччи эбиллэринэн, элбэх буолан үгүс буолар эбит. Тимир бииртэн биир ыҥырыыга ааҥ-маҥҥай Громыхалоны кытта бииргэ, онтон кэлин ааннара боростуой күлүүстээх буоллаҕына соҕотоҕун сылдьар бырааптанна. Громыхало үөрэҕинэн уонна такыйыытынан күнтэн күн аастаҕын аайы бу идэни баһылаан бэйэтин таһымын балачча үрдүк таһымҥа таһаарынна. Ол курдук «мальчиктар – отмычка» көмөтүнэн английскай күлүүс диэн ааттанар күлүүстэри олох тулуппат буолла. Олох кылгас бириэмэҕэ аһар. Маҥҥай аспатах сейфэтигэр күн аайы дьарыктанар. Громыхало курдук олох чыпчылҕан түгэҥҥэ да аспатар, кэлин олох тулуппат, талбытынан аһар гына таһымнанна. Үлэтэ да интириэһинэй. Крым куораттарын барытын кэрийэр. Хантан сакаас киирбитинэн. Крым сиринэн-уотунан дойдутун Сахатын сирин биир улууһун сирин-уотугар да тиийбэт. Онон массыыналаах дьон Крымы биир гына кэрийдилэр. Ити курдук үлэлии сылдьан сайыҥҥы кэм бэрт түргэнник ааһа охсубутун уолаттар билбэккэ хааллылар. Халлаан тымныйан сөтүө кэмэ ааһан эмискэччи дьон кэлиитэ-барыыта аччаан Крым куораттара улахан дэриэбинэлэргэ кубулуйан хааллылар. Ордук бу көстүү дьон сынньанар-эмтэнэр курортнай куораттарыгар киһи хараҕар биллэр гына көстөр.
Онон үөрэх дьыла саҕаламмытынан Куполлаах, Культя уолаттартан арахсар кэмҥэрэ тиийэн кэлбитэ.
Кылгас да кэм буоллар биир сайын иһигэр бэйэ- бэйэлэрин олус үчүгэйдик билсэн , төһө да омуктарынан ,өйдөрүнэн-санааларынан араҕысталлар олох араас охсууларыгар тус бэйэлэрин сирэйдэрин сүтэрбэккэ эн-мин дэһэннэр, ол түмүгэр олус истиҥ сыһыаҥҥа киирбиттэрэ. Биир дьиэ оҕолорун курдук буолбуттара. Убай-быраат курдук санаспыттара.
Омуннаах –төлөннөөх уол Культя этии киллэриитинэн ,бары онно сөпсөһөн бэйэ-бэйэлэригэр «хааннаах баппыыска» бэрсэн уонна андаҕар этэннэр «хаан бырааттыылар» буолбуттара. Инникитин олох эриллэҕэс суола ханна да тиэрдибитин иһин бэйэ-бэйэлэрин өйөһөргө тылларын бэрсибиттэрэ. Манна уолаттарын Культя соһуппута. «Хааннаах баппыыска» бэрсиигэ ааҥ маннай бэйэ хаанын таһаарыы этии киллэрбитинэн Культяҕа бэриллибитэ. Онуоха Культя быһаҕы ылаат хаҥас илиитин быһаҕынан тобулу охсон кэбиспитэ. Атын уолаттар бары соһуйан өрө көрө түспүттэрэ. Онтон уоллара оҥоһуу (протез) илиилээҕин өйдөөннөр күлэн тоҕо барбыттара.
Дьининэн ону аата да этэ сыттаҕа.
Биир сылааҥы ыраас күһүҥҥү күн Куполлаах, Культя кыһынҥы кыстыктарыгар бэйэлэрэ үөрэнэ-такылла сылдьар детдомнарыгар айанныыр түгэннэрэ буолбута.
Уолаттар бары да аймаммыттара, харах уута тахсыылаах, ис иһиттэн истиҥ долгутуулаах түгэн тахсан кэлбитэ.
Тимир уолаттарыгар түгэнинэн туһанан өксө төгүл махтаммыта:
-Если я Вас в Волгограде не встретил, где я сейчас был бы не знаю. Это мой «Тенгри» направил Вас на меня. Познакомили меня с Громыхалой. Все мы сироты. Мы по жизни можем надеятся только на себя. Никто нам со стороны не поможет. Я с Вас беру пример! Вы перед уготованной перед Вами судьбой не сломались. Имеете цель в своей жизни. Вот Громыхало уже работает. Свой кусок хлеба достает своим трудом. Не только обеспечивает себя, но и свою семью - мать и сестренку. А Культя после девятого класса пойдете на музыкальное училище. В будущем станете знаменитым певцом на всю страну. А Купол уже «профессиональный циркач» и «родной цирк» его ждет. Ему нужна только корочка диплома какого-то учебного заведения.
Главное я понял, что я должен сейчас делать! Вы мне показали какой путь я должен выбрать по жизни! Я здесь подработаю с Громыхалой и скоро поеду на родные края. Тоже решил учится. Для этого я должен попась на детдом, но только на своей родине. Я перед могилой матери дал клятву ,что буду защищать и воспитывать свою сестренку. Поэтому Громыхало пусть не обижается. Я помогу своей сестренке если буду только с ней рядом. Для этого я должен быть «правильным человеком». Только я сейчас понял истинный смысль слов своего наставника.
Культя уонна Купол Тимиргэ бэйэлэрин истиҥ эмиэ махтанар тылларын, санаатын түһэрбэтигэр уонна сорук оҥостуммуккун ситис диэн баҕа санааларын эттилэр.
Ити кэнниттэн поездка киирэн Волгоград диэки айанныы турдулар. Поезд түннүгүн икки өттүнэн харах уулаах уолаттар сирэйдэрэ бэйэ-бэйэлэрин сайыһа хааллылар. Ким билииэй? Дьылҕа-хаан биирдиилэрин хайдах дьаһайыан?
Ити кэнниттэн Тимир, Громыхалолыын бэрткэ тапсан үлэлии сырыттахтарына эмискэ ыраас күн «этиҥҥээх ардах» түһэрин курдук Громыхало аатыгар олорор сирин военкоматыттан аармыйаҕа ыҥырар бэбиэскэ тиийэн кэлбитэ. Итинэн сибээстээн Громыхало доруобуйатынан чиҥ буолан Хара муора флотун мотроһа буолар дьылҕаланна.
Онон олохторун холбообут ыллык суоллар арахсар буоллулар. Громыхало мин кэлиэхпэр дылы мин дьоммун кытта олор диэбитин Тимир олох ылыммата. Кини толкуйугар бу курдук кимтэн да тирэҕэ суох, олох билбэт атын дойдутугар бэйдиэ сырыттаҕына хаһан эрэ саҕатыттан харбатан син-биир күлүүстээх хааһына дьиэтин киһитэ буолуохтаах. Ол иһин олох дойдубун булуннахпына сатанар диэн толкуйга киирэн Громыхалоҕа :
-Я, Вам и раньше говорил, что хочу поехать на родину. У меня там сестренка. Ей без меня по жизни очень трудно будет. Хочу ее на ноги поставить. Об этом, я перед могилой матери клятву дал. Лучше посоветуй как мне на родину попасть- диэн санаатын атастаспыта.
Ити кэпсэтии кэнниттэн аҕыйах хонон баран Громыхало кэлэн:
-Тимир! Мне «солидные люди» посоветовали что тебе надо с соседней Молдавской республики попасть во внимание силовых структур или социальной опеки. Говорят ,что у них законы помягче к несовершеннолетним, чем у нас. Могут отправить домой за счет казны. Если согласен ,я это могу все организовать.
Тимир бииргэ сылдьыспыт уолаттарыттан олох тускула араарарын быһыытынан уонна инники дьылҕата бүтэй истиэнэҕэ иннибит киһи курдугун иһин:
-Если нет других путей попасть на родину, что я могу сделать?Согласен.
Ити кэпсэтии дорҕооно да сүтэ илигинэ, сарсыҥҥы күнүгэр массыынаҕа олордулар да Севастополь, Одесса нөҥүө айаннаан Украина уонна Молдавия кыраныыссатын ааһаат күннээх Молдавия сиригэр үктэннилэр. Бу эҥэр эмиэ кавказ омуктарын курдук олохторун харчытын отонноох мастар араас көрүҥүн үүннэрэн булуналлара көстөр. Ол курдук киһи хараҕа ыларын тухары бүтүннүү отонноох мастар садтара.
Громыхало кэпсэтиилээх киһитин булан үгүс мучумаана суох бу уол мин садпыттан дьаабылыка уора сылдьарын туттум диэн сайабылыанньа бэрдэрэн милииссийэлэргэ туттаран кэбистэ. Милииссийэ дьиэтин таһыгар уолаттар эрдэ санааларын атастаспыт буолан саҥата суох харах уулаах араҕыстылар.
Тимир эмискэччи кыырпах да былыта суох халлаантан тырымныыр чап-чаҕылхай ,күлүмэх күн сардаҥалара эҥин араас отонноох мастар сэбирдэхтэригэр күлүбүрүү тохто турар сып-сырдык таһырдьаттан хабыс хараҥа ,никсик сыттаах уон биэс хонуктаахтар сытар хаамыраларыгар киирэн баран улаханнык соһуйда уонна ытырыктатта: «Бу мин таба дуу?Сыыһа дуу?Дьылҕабын дьаһанным?Тоҕо манна бэйэм баҕабынан киирдим? Ханна эрэ тиэрдэллэр», -диэн санаа охсуллан ааста. Эмискэччи охсуһан, быһахтаһан ,үксүлэрэ хаайыттан тахса-тахса , арыгылаан баран айдаарсан төттөрү киирэ турар иэдээннээх дьон ортотугар биирдэ баар буола түстэ.
Хаамыра дьоно кыра саастаах оҕо, кинилэртэн букатын атын сирэйдээх омук уола киирбититтэн бэйэлэрэ да соһуйдулар быһыылаах.
Тимири тугу оҥорон бу дойдуга түбэстиҥ диэбиттэригэр , биир киһи саадыттан дьаабылыка уоран түбэстим диэбитин итэҕэйбэккэ: «Ама ол эрэ иһин эйиигин манна уктахтарай? Атын тугу эрэ оҥорбутун буолуо, манна киирбиттэр бары буруйбут суох дии сатыыллар», –дэстилэр.
Ол кэнниттэн хантан сылдьарын, туох омугун ыйыталаластылар. Муустаах акыйаан аттыттан ,Саха сириттэн сылдьабын диэбитигэр дьоно бары да дьиибэргээтилэр. Үгүстэрэ төрүт да истибэтэх, билбэтэх дойдулара буолан биэрдэ. Арай кинилэр ортолоруттан биир аҕам саастаах киһи кэлэн: –Покажи свою ксиву? -диэн төрөөбүт туоһу суругун ылан көрдө.
Онтон саҥата суох тиийэн, иккис ярустан биир киһи таҥаһын туора садьыйан баран:- Вот здесь твоя нара будет-диэн баран бэйэтэ кини анныгар баар ороҥҥо сытынан кэбистэ.
-Земляка своего встретил- диэн түмүк тылын этэн кэбистэ.
Итинэн уолу үтэн анньыы түмүктэнэн хаалла. Кэлин билсэн билбитэ. Кинини бэйэтин анныгар ылбыт киһитэ Петя-сахалинский диэн ааттаах –суоллаах эбит.

Эҥин араас сирдэринэн сылдьымахтаабыт аҕай. Төрөөбүт куоратыгар үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьан актыбыыс бөҕө эбит. Ол сылдьан Комсомольск-на Амуре куорат Бүтүн сойуустааҕы комсомольскай тутуутугар тиийэн баран, киһи эчэйиилээх охсуһууга түбэһэн, Сахалин арыытыгар хас да сыл балык собуотугар күлүүс хаайыытыгар сыппыт. Онтон тэбиллэн олоҕун оннун кэлин булбатах. Көҥүлгэ тахсаат төттөрү киирэн иһэр эбит.
Ол Сахалиҥҥа хаайыы дьаһалтатын кытта тапсыбакка ,күүстээх хара үлэттэн уонна аҥардас балык аска үөрэммэккэ олох киһи аатыттан ааһан мөлтөөн сытар кэмигэр ,арай биир саха киһитэ кинини бүөбэйдээн киһи хара оҥорбут. Ол күлүүс хаайыытыгар туох эмэ кэлиэй. Күн сириттэн суох буоллаххына үөрэллэр эрэ. Эйиигин көрүүгэ көрүллүбүт үп сыл устата ким эрэ туһатыгар тиксэр буоллаҕа.
Ол саха киһитэ аттарга сыһыаннааҕын иһин онно баар аттары тутар сиргэ (конюшняҕа) аттары көрөөччүнэн сылдьыбыт. Ол киһи кинини аҥардас кымыс иһэрдэн, онон эмтээн атаҕар туруорбут.
Ол иһин саха сириттэн сылдьабын диэни истээт бэйэтигэр чугаһаппыт эбит.
Бу кэмнэргэ Тимири аттыгар илдьэ сылдьан бэйэтин билиһиннэрэр. Кини билигин дьэ саҥардыы көнөр суолга турар санаалаах ,дьалҕааннаах сирдэртэн тэйэн бу сылаас дойдулаах Молдавияны булбута хас да сыл буолбут ,ол уруккутун санаан манна олохтоох Гагаузтарга (Хара оҕустар-түүрдэр) сылгы собуота баарыгар үлэҕэ киирэн баран кини бэйэтэ сирэй туруорсуутунан кымыс оҥорор сыах астарбыт. Онно маҥҥай боростуой үлэһитинэн киирбит. Кэлин собуот салалтата үлэһитин сыаналаан сэбиэдиссэй оҥорбуттар. Билигин кинилэр оҥорор кымыстарын Крым эмтиир тэрилтэлэрэ бары билэр буолбуттар. Онон кымыс оҥоруута собуотка харчыны киллэрэр биир сүрүн салааҕа кубулуйбут.
Ол гынан баран урукку олоҕун тускула тардан кэмиттэн кэмигэр кыра быстах дьайыыларга сууккаланар хаалар , ол да буоллар собуот салалтата ону тарбах быыһынан көрөр эбит. Тоҕо диэтэххэ? Бу Петя- Сахалинскай сытыы-хотуу буолан тэрилтэлэри кытта кэпсэтиигэ кыайыылаахтык-хотуулаахтык кэпсэтэн барыстаахтык дуогабар оҥосторун ,ону сыаналыыллар үһү.
Тимиргэ сүбэ биэрэр: -Дойдугар тиийиэххин баҕарар буоллаххына, ити төрөөбүтүн туһунан илдьэ сылдьар докумуоннун кистээбэккэ көрдөр уонна Сахам сиригэр дойдубар барыахпын баҕарабын диэн этэ сырыт. Дойдугар ыйытык сурук ыытыахтара. Онно эйиигин бигэргэттэхтэринэ. Сокуоннай сааскын ситэ иликкинэн, тулаайах буоларын быһыытынан ханнык эрэ детдомҥа аныахтара. Ону кэтэс. Ол кэнниттэн аҕыйах хонугунан суукката бүтэн таһааран кэбистилэр.
Күн уота хаайыы дьиэтин иһигэр тыкпатын кэриэтэ, өрүү хараҥа, кирдээх-хохтоох, парашаттан иик сыта аҥкылыйар, сытыган сыттаах хаамыра ол онно кыраттан да сылтаан өлөрсөр-өһөрсөр кыахтаах кыыллыйбыт дьон. .. .Хата арай Тимиргэ бааспаттар. Петя-Сахалинскай:- Бу уолу тыытыман, ким тыыппыт миигин кытта аахсыа- диэбит тыллара киирбит- тахсыбыт дьоҥҥо кэпсэнэр. Киһитэ бу эҥэр ,бу эйгэгэ биллэр-көстөр, ыйааһыннаах буоларынан Тимир бэйэтэ-бэйэтигэр сырытта.
Тимири бу дойдуга хас да хоммутун кэннэ доппуруоска ыҥырдылар. Арай Тимир көрдөҕүнэ бэйэтэ сирэйэ - хараҕын олоруута норуоттар доҕордоһууларын бэлиэтин барытын илдьэ сылдьар, , тас өттүттэн көрдөххэ улахан, бөдөҥ төрөлкөй, киппэ көрүҥҥээх, сирэйин -хараҕын олоруута хайдах эрэ кавказ- орто азия омуктарыгар майгынныыр, харатыҥы -кытархай бааһынай дьүһүннэээх , хара нуучча диэтэххэ оннук, милииссийэ капитана уонна үлэһитэ буолан бардырҕас саҥалаах, түөрт уонуттан саҥардыы тахсан эрэр киһи олорор.
Тимир киирбитигэр соһуйда быһыылаах:
– Кто такой? Откуда? Какой национальности?, - диэн ыйыппытынан барда.
Тимир Петя-Сахалинскай такыйбытынан:
– Я, Арбаев Валера из Якутии. По национальности бурят –диэт бэйэтин кытта илдьэ сылдьар төрөөбүтүн туһунан туоһу суругун уунна.

Милииссийэ капитана докумуону ааҕа олорон хаста да Тимир диэки болҕомтолоохтук уолу үөрэтэрдии көрдө.
Өссө да итэҕэйбэтэхтии :
– Случайно, не татарин Крымский? Я бы поверил если Вы были мужчиной. А тогда в Вашем возрасте ,как к нам попали?

• Родители умерли. Остался сиротой. Рядом никого нет. Удрал из детского приюта. Думал найду в Бурятии своих родственников. Не нашел. Там в станции железной дороги встретил “бывалых ребят” сели на поезд и одним махом приехали на Крым, но скоро зима ,где-то кантоваться надо. Ребята посоветовали податся на Молдавию ,где более-менее тепло и говорили что здесь много “ богатых куркулей” где на зимовку можно устроится на работу сторожами садов.
• Ладно, складно складываешь. Проверим. Пока до принятия какого-либо решения будете находится у нас- диэн Тимир дьылҕатыгар уураах таһаарда. Онтон билиэн-көрүөн- баҕата баһыйа тутта быһыылаах:
• От нас Якутия находится очень далеко. Здесь служивщие ребята на Дальнем Востоке рассказывали , что у Вас очень холодно и вроде Ваши медведи прямо посреди деревни ходят?-диэн аны Саха сирин туһунан ыйыталаһан барда. Ити кэнниттэн киһитин хас да ыйытыытыгар Тимир дойдутун ахта сылдьарынан үөрэ-көтө бэйэтин таһымынан тугу билэрин кэпсээн биэрдэ.

    Ити кэнниттэн Тимири уон биэс сууккалаахтартан арааран соҕотох киһи сытар хаамыратыгар көһөрдүлэр. Кэлин билбитэ. Бу сытар сирэ зонаҕа барар дьону мантан сүүмэрдээн арааран ыытар сирдэрэ буолан биэрдэ. Күҥҥэ биирдэ киэһэ таһырдьа таһааран хаамтараллар. Бэрээдэк кытаанах дойдута. Хаайыылаахтары ыстатыйаларынан араартаан хас да сиргэ, тус туһунан киһи сөмүйэтин саҕа суоннаах тимирдэринэн оҥоһуллубут күрүө устун төгүрүччү хаамтараллар. Санаа атастаһыаххын баҕарар буоллаххына, иннигэр уонна кэннигэр иһэр эрэ киһини кытта эрэ кэпсэтиэххин сөп. Кини туһунан маҥҥайгы эрэ күнүгэр ыйыталаһа сылдьыбыттара, онтон кэлин ким да наадыйбат.
Үлэһит илии-атах тиийбэт быһыылаах Тимири манна сүгүн сытыарбатылар. Биир күн үлэҕэ аныыр старшина: -Арбаев в хозобслугу!-диэн дьаһайда.
Бу дьаһалынан хаһаайыстыбаннай чааска үлэҕэ ананан ,Тимир олох даҕаны хаайыы тас өттүгэр сылдьар буолла. Имик –симик хараҥа хаамыра ньиксик иик сыттаах салгыныгар холоотоххо ыраас, сибиэһэй уонна сииктээх салгын туохтан да күндү буолар эбит.
Маҥҥай куукунаҕа иһит сууйааччы диэн дуоһунастанна. Сарсыарда ким хайа иннинэ туран остолобуойга барар. Иһити сууйуу улахан сылаалаах үлэ буолуо дии санаабат бэйэтэ, тыһыынча хаайыылаах аһаабыт иһитин соҕотоҕун сууйуу киһини илиһиннэрэр дьыала буолан биэрдэ.
Аһаабыт миискэлэрин үс улахан баҕайы ваннайга бииртэн атыҥҥа быраҕаттаан хлордаах ууга сууйан бүтэрэн. эркиҥҥэ уутун-хаарын саккыраппытынан кэккэлэтэр. тута эбиэт буолар. онно аһаабыттарын сууйаргын кытта –киэһээҥи аһылык. Ип-итии паарынан бургучуйар ваннайдар үрдүлэригэр туран тиритии-хорутуу бөҕөтө буолар, илиитин тириитэ ньылбы барар. аһыйар ,киэһэтигэр атаҕар уйуттубат курдук быстар. Куукунаҕа киниттэн ураты повар. кини көмөлөһөөччүтэ. икки балаанда таһааччы уонна рабочай бааллар. Хас да хонук бу курдук сылдьыбытын кэннэ, ким дьаһалынан дуоһунаһын уларыталлара эбитэ буолла. Сотору иһит сууйааччытыттан үрдэтиллэн куукуна рабочайа буолла.
Маҥҥайгы дуоһунаһыгар холоотоххо , онно олох ырай олоҕор тигистэ. Бу үлэтигэр хаайыылаахтарга миин өрүүтүгэр күҥҥэ сүөһү аҥарын аҕалбыттарын эттиир. Ол сылдьан лоскуй эти быһа сотон ылан, буһарынан сиир. Саха эт аһылыкка үөрэммит уолугар ,дьэ дьалбараҥ кэм кэллэ. Дойдутуттан тэйиэҕиттэн бу курдук эти тото-хаҥа сиэбэккэ сылдьар.
Онтон эт эттиири оҕотук да буоллар улаханнык ыарырҕаппата. Киһини өйдүөҕүттэн аҕатыгар илин-кэлин түһэн, кини эт эттиирин көрөн аҕай кэлбитэ. Онтуката улахан үөрэх эбит. Маҥҥай сыыһа-халты туттан баран, кэлин олох эндэппэккэ бэрт түргэнник сүөһү уҥуоҕун сүһүөхтэринэн быһыта охсон уон аҥы араартыыр.
Бу курдук сылдьара ,күнү быһа соҕотох киһи олорор хаамыратыгар олоруохтааҕар быдаҥ ордук. Инньэ гынан кинини бу курдук ким үлэҕэ аныырын билбэтэр даҕаны ,ол киһитигэр Тимир олус махтанар. Онтукатыгар кинини доппуруостаабыт капитан туох эрэ сыһыаннаах буолуохтаах диэн ол киһитин кэлин көрбөтөр даҕаны эмиэ үчүгэйдик саныыр.
Сотору кэминэн Тимир дуоһунаһа өссө улаатта -аны балаанда таһааччы буолла. Бааҕы ортотунан суон боробулуоханан баайан баран, ол аннынан ураҕас уган ,икки өттүттэн сүгэллэр. Онтон мантан халты-мүччү тэбинэн, охтумаары араас үөһээ-аллараа түһэр кирилиэстэринэн, көрүдүөрүнэн, бэрт сэрэҕинэн хаамтаххына табыллар. Улахан эппиэттээх үлэ. Алҕаска тоҕо түһэрэн кэбистэххинэ, аччыктаабыт хаайыылаахтар бууннуохтарын сөп. Бииргэ сылдьар киһигин кытта биир кэлимсэ буолуохтааххын. Үлэтин уустуга диэн бииргэ сылдьар дьоно сотору-сотору уларыйан иһэллэр. Кэннилэриттэн автоматтаах саллааты кытта повар көмөлөһөөччүтэ батыһа сылдьаллар.
Оннук икки улахан баахха кутуллубут хааһыны, миини бииэс этээстээх түрмэ тухары сүгэ сылдьан. хаамыраттан хаамыра ааныгар тириэрдэн уурабыт, повар көмөлөһөөччүтэ миискэлэргэ биирдии хамыйаҕы кутан, чуолҕанынан хас хаайыылаах ахсын биэрэр.
Бу үлэтигэр Тимир балачча өр сырытта. Күҥҥэ үстэ балаандалары таһан ,баахтары сүгэн, кирилиэһинэн этээстэн этээскэ дабайыы. хаамыралары аахтара кэрийии.
Үөрэнэн бардахха ,соччо куһаҕана суох үлэ. Күнү тура сүгэ сылдьартан ураҕас саннытын быһа түһэрин сымнатаары , ол –бу өрбөхтөртөн санныгар ууруллар сыттык оҥоһунна. Инньэ гынан повартан хайҕанна:
-Никто, до Вас до этого не додумался-диэн буолла.
Тимир манна көрдө. Хаайыыга киирбит аны киһи диэн аата сууйулларын, суох буоларын. Ким баҕарар кинини кырбыыра, үөҕэрэ-үтүрүйэрэ, охсоро-тэбэрэ көҥүл. Хаайыылаах туох да бырааба суох- кини кырбанара, ыалдьара, өлөрө кими да долгуппат.
Бу дойдуга киһи кэбэҕэстик кыылга кубулуйа охсорун. Бэл, биир бөппүрүөскэ төрдүгэһин былдьаһан, хаанынан-сиининэн хардырҕаһыахха диэри охсуһууну, хаппыт быһыы килиэп инниттэн тугу да кэрэйбэккэ түсүһэн, өлөрү-тиллэри билбэккэ биликтэһэр дьаабыны, өлөрөллөрүнэн-өһөрөллөрүнэн аатырбыт өлөрүөхсүттэргэ, ханна эрэ баар сокуон иһинэн уоруйахтарга үҥүүнү-сүктүүнү.
Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри охсуһуу-этиһии, маат-муут кытаанаҕа, аччыктыыр алдьархайа, күүһүнэн баһыйда да, суута-сокуона суох тугу баҕарар оҥороро көҥүл түптүрэ. Күн сириттэн арахсан ,олох туспа сууттах-сокуоннаах сиргэ түҥкэлийэн хаалыыны.
Кырдьыгы көрүөхтээх , итэҕэйэ ,сүгүрүйэ үөрэммит сууппут-сокуоммут, былааспыт, партиябыт манна сыттара да суох буоларын.
Тимир бу «соччо ырааҕа суох дойдуга» сылдьан биллэ, бу дойдуттан дьон эбэтэр олох бүтэһиктээхтик бүтэн, киһи аатыттан ааһан, эбэтэр дьэ «куһаҕан-үчүгэй» диэн тугун эттэринэн-хааҥҥарынан билэн тахсалларын.
Онтон аҕыйах нэдиэлэнэн Тимир бэйэтин дуоһунаһын эмиэ уларытта. Тэллэй курдук үүннэ-повар көмөлөһөөччүтүнэн ананан, аны хааһы кутааччы буолла. Повара суобастаах, үлэтигэр кыһамньылаах уолга түбэһэн астынарын биллэрэр:
-До Вас еще никто так быстро у нас такую карьеру не делал. От простого посудомойщика дорасти до помощника повара за несколько недель, я в своей жизни встречаю впервые.
Дьэ, бу саамай мааны ,ыраас ,тотоойу үлэ. Ити сылдьан Тимир араас хаайыылаахтары көрдө. Ол курдук араас хаайыылаахтары кытта аан чуолҕанын нөҥүө да буоллар сирэй көрсүтэлиир.
Эҥин араас таһымнаах хаайыылаахтар –бугордара(хаайыылаахтар бас-көс дьонноро)өлүүлэрин эптэрэ сатыыллар. Туох баарынан, кыаллар түгэнигэр ол көрдөһүүлэрин көрөн эбэр. Ол да буоллар баайсар хаайыылаахтар үгүстэр. Мааты-кууту кытта саныы бөҕөтүн истэр. Ыстатыйалаах уол курдук көрөллөр. «Зонаҕа тиийдэхпитинэ көрсүөхпүт, онно маннык кэччэйбиккин иэстэһиэхпит-кэһэтиэхпит», – дииллэр.
Сорохтор миин хойуутун куппатыҥ диэн мыыналлар, аныгыскы сырыыга чуолҕаны аһарын кытта, кураанах миискэ кыырайан кэлэн иһэрин аһарталаан биэрэр. Аны хаамыраттан хаамыраҕа малява диэн ааттыыр суруктарын тастарараары гыналларын аккаастанабын. ол аайы үөҕүү-үтүрүйүү кытаанаҕа. Ити туһунан эрдэ сэрэппиттэрэ. Ити суругу таһа сылдьан түбэстим даҕаны. хаамырабар төттөрү угаллара чуолкай. Көҥүл –босхо сылдьар баҕа баһаам.
Тимир повар көмөлөһөөччүтэ дуоһунастаммытынан бу түрмэ «святая святых»дьуолаҕыйыгар маҥҥайгы этээскэ ,күн олох көрбөт умуһахтыҥы (подвальнай)сир анныгар турар хаамыраларга соҕотоҕун сытар ытылларга ууруллубут ыар буруйдаахтарга киирэр кыахтанна.
Ытылларга ууруллубуттар, чуолҕанынан көрдөххө , килиэккэҕэ хааттарбыт тигрдэр курдук , хаамыраларын иһигэр күнү быһа төттөрү-таары хааман тиргиллэ сылдьар буолаллар, эн уурбут аскар да наадыйбат курдуктар. Аҕыйах хонугунан бу орто дойдуттан арахсар дьон өйдөрө-санаалара хамсыыра чуолкай.
Күҥҥэ түөрт билииккэ чэй кэлэр. Итинтэн повар дьаһалынан үһэ хаайыылаахтарга, төрдүһүһн аҥардаан баран ,биирин остолобуой эҥэрдээхтэр бэйэлэрэ иһэллэр, иккиһин куукуна үлэһиттэрэ үллэстэллэр, сороҕор балаанда таһааччылар хаайыылаахтары кытта табахха эргинэллэр.
Кэтэ сылдьар эриэн таҥастарынан улахан ыстатыйанан түбэспиттэрин сэрэйэр хаайыылаахтарын чифирь(олус хойуу чэй) оҥостон иһээри элбэх чэйгэ наадыйаллара. Ону поварбыт бэйэтин сибээстэринэн хаайыылаахтары кытта улахан кутталынан ылсар бэрсэр. Тимири хата оҕо диэннэр буолуо ,бу маннык түгэннэргэ кыттыһыннарбатахтара. Ханнык баҕарар эписиэр, эйиигин ньэҥнийэр кыахтааҕа. Түбэстэххинэ бүтэ тураҕын-били соҕотох сытар хаамыраҕыттан таһаарбаттар.
Ол иһин Тимир эттэхтэринэ даҕаны ылынар толкуйа суох этэ.
-Баҕар дойдубар ыытыахтара?-диэн баҕа санаа Тимир төбөтүн бу күннэргэ дьөлө үүттүү сылдьар. Ол санаата эрэл кыымын үөскэтэн, өйүн-толкуйун күүрдэр.
Сахатын сирин, дьонун ,балтын ахтан быстар аҥаара эрэ хаалла. Бу кылгас кэмҥэргэ эҥин араас кэрэ-кыраһыабай сирдэринэн сырытта, көрдө-иһиттэ да, киһиэхэ төрөөбүт сиртэн ордук үтүө өйдөбүл суох эбит!
Ити курдук Тимир икки ый устата манна сылдьыбытын кэннэ, кинини доппуруоска ыҥырдылар. Аан-маҥҥай көрсүбүт капитана олорор. Үгүс кэпсэтиитэ суох, суут уурааҕын кытта билиһиннэрдэ уонна онтукатыгар илии баттатта. Суут уурааҕынан Саха сиригэр детдомҥа ыыппыттар. Ону истэн баран Тимир «тиҥилэҕин билбэт буолуор» дылы үөрдэ. Олус күүстээх иэйии, долгуйуу ыбылы кууһан капитаныттан хаамыратыгар хайдах кэлбитин да өйдөөбөт. Ол курдук ити истибит сураҕыттан өйө-санаата, этэ-хаана күүрбүтүттэн түүнү быһа сатаан утуйбакка хаамыратын иһигэр биир кэм хаама сырытта.
Сарсыарда үлэҕэ аныыр старшината кини хаамыратын аанын аһаат:
-Арбаев? С вещами на выход –диэн буолла.
Оо, дьэ, Тимир атаҕа сири билбэт буола үөрэн хонтуораҕа тиийдилэр. Тахсар докумуоннарыгар илии баттаата. Ол кэнниттэн Тимири кинини арыаллаан детдомугар илдьэн биэрэр Закоруйко диэн араспаанньалаах милииссийэ капитаныгар туттардылар. Киһитэ саҥата суох ,кинини аҥар илиититтэн илиини кэлгийэр тэрил биир утаҕынан ,бэйэтин хаҥас илиитигэр ол тэрил атын утаҕынан ыбылы туттаран кэбистэ. Онон Тимир киһитэ хайа диэки хаамар да, ол диэки батыһа сылдьар.
Ол да үрдүнэн Тимир хаайыы тас өттүгэр тахсаат тута куттуун-сүрдүүн чэпчии түстэ. Дойдубар дьэ кырдьык ыытан эрэллэр диэн эрэл кыыма чаҕылыс гынан санаатыгар олус үчүгиий-үчүгэй буолла. Дьэ доҕоттор, сүрэҕэр сып-сылаас сүүрээннэр халыстылар. эн төһө даҕаны илиигин тимир ытарчанан хам ыллаттара сылдьыбытын иһин көҥүлгэ тахсыы, дойду диэки айаннааһын үөрүүтэ Тимири олус долгутан өй-мэй сылдьар.
    Ол иһэн иһигэр хайаан даҕаны киһи-хара буолуом диэн баҕа санаатын бигэргэтэн:

• Аны бу аат айаҕар түһэрдии ынырыктаах дойдуга аны иккистээн киириэм суоҕа! Дьэ суох! Сыккырыыр тыыным баарын тухары эргиллиэм суоҕа?-диэн бу хаайыы эҥэрин билсэн баран, улаханнык саллан бэйэтигэр түмүк оҥостубута.

  Кинини дойдутугар илдьээччи Закоруйко бу иннинэ Саха сирэ диэни истибэккэ да, билбэткэ да сылдьыбыта. Онон бу илин Сойуус биир өттүгэр баар дойдуга командировкаҕа барыы биир өттүнэн кинини олус интириэһиргэппитэ. Ким кинини босхо харчыга ити курдук ыраах дойдуга күүлэйдэтиэй?
  Онтон кими арыаллаан илдьэ барарын истэн баран олус табылынным дуу санаабыта. Сааһын ситэ илик уонна дойдутун диэки барар баҕалаах оҕо, мин эппиппинэн сылдьыаҥ сөп этэ диэн толкуйдаабыта.
  Сөпкө толкуйдуура, олох ирдэбилэ билигин Тимиргэ кырдьык да оннуга. Уол туох эрэ туора санаа дьайыытыгар ыллаттаран, орто дойдуттан тэйэн арыаллааччытын санаатыгар бу уол төбөтүнэн ыалдьар эбит дэтиэр дылы да саҥата суох ,киһитин эрэ батыһа сылдьыбыта.
  Кини чөмчөкөтүн иһигэр, «Ама ,бу миигин дойдубар илдьэн иһэллэр дуо?», -диэн толкуйу кытта, иик ньиксик, түптэлэммит табах сыттаах, өтөр-наар сууллубатах кирдээх утуйар таҥастаах ,бэйэ икки ардыгар хабыр сыһыаннаах, суостаах сутурук сокуоннардаах, түүннэри-күнүстэри быдьар тыллаах уонна түрмэ харабылларыттан үтүрүллэ сылдьар хаайыытыттан мүччү көтөн ыраас, көҥүл салгынынан тыына сылдьара ханнык да көөнньөрөр утахтахтартан күүскэ дьайбыта.
  Ити курдук итирик-утурук сылдьан Молдавскай республика кииниттэн Кишинев куоратын салгын аалларын пордуттан, аара Москуба Шеремьетово пордугар атын салгын аалыгар көһөн биир сууккаттан ордук көтөн Сибиир биир кырдьаҕас куоратыгар Иркутскайга биирдэ баар буола түспүттэрэ.
  Мантан Мириинэй куорат нөнүө көтөн Ньурба бөһүөлэгэр Убайаан детдомугар тиийиэхтээхтэр. Тимир дойдутугар чугаһаабытын сүрэҕинэн сэрэйдэ. Кини курдук хаптаҕай сирэйдээхтэр балачча элбээтилэр. Ол олорон сахалыы саҥаны ,олох аатырбыт классик композитордарбыт суруйбут айымньыларын курдук иһиттэ. Ол курдук төрүөҕүттэн эмсэхтэммит төрүт тылын дорҕооно дууһатын, сүрэҕин ортотунан сылаас сүүрээн буолан кутулунна.
  Миирнэйгэ көтөр салгын аалын уочаратыгар хас да киһилээх бөлөҕү ,бэйэтин дьонун көрөн:- «Мин сахабын», -диэн ойон туруон баҕарталаата. Ол гынан баран бу тимир ытарчанан туттара сылдьар илиититтэн ининнэ. Киһитэ уһун айантан сылайан уонна бириэмэ араастаһыытын тулуйбакка утуйа сытар. Тимир өйөнө олорор истиэнэтигэр тоһоҕо сааллан турарын көрөн, ону балачча мадьыктаһан тууран ылла. Ол кэнниттэн кини курдук олох оскуолатын барбыт оҕоҕо ол тимир ытарчаттан босхолонор биир түгэн буоллаҕа. Ол тимир ытарчатын биир утаҕын ылан олорбут ыскамыайкатыгар хам хатаан баран, ол дьонун аттыгар тиийэн аҥардас сахалыы кэпсэтэллэрин истэ турда.
  Ок, сиэ!Урут бу курдук төрүт тылым миигин маннык долгутуо диэн төбөтүгэр олох оҕустарбат этэ. Ыраах, киэҥ сиринэн тэлэһийэ сырыттахха, бэйэм төрүт тылым олус да күндү эбит.
  Көҥүл барбычча дьиэ иһин барытын кэрийэн көрдө. Сотору кэминэн, мин даҕаны бу сылдьарым курдук сылдьар кэмим кэлэрэ буолуо диэн толкуйдуу-толкуйдуу киһитин аттыгар кэлэн бэйэтин уруккутун курдук тимир ытарчатын кэтэн кэбистэ. Уол итинник хамсаммытын Закоруйко төрүт да билбэккэ хаалла.
  Ити кэнниттэн Миирнэйгэ көтөр салгын аалыгар олорууну биллэрдилэр. Үс-түөрт чаас көтөн Аан дойдуну бүтүнүүтүн күлүмүрдүү сылдьар алмааһынан хааччыйар алмаасчыттар куораттарыгар көтөн тиийдилэр. Тимир аара үүт кутар тэрил(воронка) курдук сиргэ дириҥҥик дьөлө хаһан киирбит сирдэрин , онтукатыгар сиргэ хаама сылдьар хомурдуостар курдук боруода тааһы тиэммит массыыналар айанныылларын элэс курдук көрөн ааста.
  Ньурбаҕа көтөр салгын аала кинилэр кэлэллэрин кэтэһэ олорор эбит. Инньэ гынан Миирнэй салгын аалын пордугар түһээт, кэтэһэн турар салгын аалыгар быһа аастылар.

Көтөр аал Миирнэйтэн Ньурбаҕа дылы көтөр кэмигэр Тимир түннүктэн арахсыбатаҕа. Ама бу мин көрөр аар тайҕам , ол тайҕаны быһыта сотон сүөһү очоҕоһун курдук эрийэ –буруйа сүүрдэ сытар ырыаҕа ылламмыт бүтэй Бүлүү өрүһэ, кини кырдаллара, кэбиһиллибит оттордоох киэҥ-килэмэҥ хонуулара онно мэччийэ сылдьар сүөһүлэрэ, сылгылара:- Бу мин дойдум, Сахам сирэ дуо?- диэн өйдөбүлү биэрэн кини өйүн санаатын ыбылы кууспута. Ол санаатыттан кыра киһи сүрэҕэ тимир сиэткэҕэ хааттарбыт чыычаах курдук тилигирии мөҕүстэ.
Бу түгэҥҥэ дылы:- Төрөөбүт Ийэ дойдубуттан кэлбэттии араҕыстым дуу?- диэн диэн өйдөбүлүгэр хам баттата сылдьыбыт буоллаҕына, онтукатыттан дьэ арахсан үөһээҥҥи Айыыларыгар кини дьылҕа-хаанын маннык эргитэн быһаарбыттарыгар махтана олорбута. Ол долгуйуутун бэлиэтэ буолан, икки харах уутун таммахтара өтөр-наар сууллубатах ыстааныгар түһэн хара мэҥ буолан буолбуттарын икки илиитин ытыһынан ким эрэ көрүө диэбиттии кистии-саба хам баттаан кэбиспитэ.

• Ийэ дойду, сахам сирэ!Дьонум-сэргэм! Оо, күндү да эбиккит!
  Эмискэччи көтөр аалтан сиргэ түһээт долгуйуутуттан эбитэ буолуо, атаҕын тобуга бэйэтин уйбакка бокус гыммытыгар тобуктуу түстэ. Ол түгэҥҥэ бэйэтэ да өйдөөбөккө илиитин ытыстарыгар Ийэ сирин буорун хомуйа тутан ылан муннугар даҕайан сыттаан көрдө.
• Ок-сиэ! Дойдум барахсан! Ийэ буорум сыта да атын?Ол кэнниттэн ким эрэ көрүө диэбиттии бэрт түргэнник атаҕар турда. Илиитин ытыстарыгар ылбыт буорун ытыстарын хомуйа тутан сүрэҕэр тутта. Ол курдук көтөр аал пордугар сиэттиһэн киирдилэр.
  Тимир бу күннэргэ төһө да өй-мэй сылдьыбытын иһин Ньурба сиригэр-уотугар үктэнээт тула өттүгэр баар дьоно үгүстэрэ баһыйар өттө, бары бэйэтин курдук хаптаҕай сирэйдээхтэринэн уонна сүрүннээн сахалыы кэпсэтэллэрин көрөн-истэн.
• Дьэ дойдубун буллум!- диэн олус үчүгэй сылаас өйдөбүл өйүн-санаатын хам кууста.
  Кинилэри олохтоох милииссийэ отделын массыыната кэтэһэн турар эбит. Биир милииссийэ лейтенана кэлэн Закоруйканы кытта илии тутуһан баран:
  – Товарищ капитан ,разрешите представится! Лейтенант Николаев Михаил Михайлович! Мы Вас здесь ждем. Как доехали? Сперва поедем в отдел ,там отметитесь , покажем где будете останавливатся, а потом доставим Вашего подопечного до адресата.
• А, мы здесь ничего не поняли. Пришло письмо из нашего Министерства, что нужно встретить Вас на каком то рейсе! Из Молдавии какого-то парнишку, на наш детдом направили. А у нас здесь своих сирот хватает. Думали ,за чем его к нам? А вот сейчас только понял, почему его к нам направили ,по виду видно, что он наш местный.
• Нохоо! Сахалыы билэҕин дуо?-диэн Тимиртэн ыйытта. Бэйэтигэр туһаайыллыбыт сахалыы тыллары Тимир наһаа минньигэстик иһиттэ.
• Сахабын! Билэбин-диэн хардарда.
• Онтон манна докумуоннарга бүрээт омук диэн сурулла сылдьар?-диэн туоһуласта.
• Кыһалҕа кыһайдаҕына, ханнык баҕарар омук буолуохха сөп!-диэн Тимир дьорҕоот соҕустук эппиэттээтэ.
• Уол оҕо тоҕус кырыылааҕа быһыылааххын? Бу мин тус бэйэм ,бачча сааспар дылы ол Молдавия диэннэрин көрө иликпин. Манна олохсуйдаххына, кимнин –туоххун билэн иһиэхпит.

Онтон кэлин милииссийэ үлэһиттэрэ бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэ олордулар.

Онтон Тимир ону-маны саныан икки ардыгар милиисийэ оройуоннааҕы отделын хонтуората бөһүөлэк олох хабыллар ортотугар киин уулуссаҕа «почта дьиэтин» аттыгар турар буолан бэрт түргэнник тиийдилэр. Аара орто дойдуттан тэйбит дьон сытар кылабыыһатын уонна дьоно кэпсэтэллэриттэн иһиттэххэ «Нюрбинка» үрэҕин быһа охсор муостанан туораан нэһилиэнньэни аһынан-үөлүнэн хааччыйар «оройуоннааҕы Райпо тэрилтэтин» сирин –уотун ааһан кэллилэр.
Киһитэ уол илиитин бэйэтиттэн араарар санаата суох, сиэттиспитинэн хонтуора иһигэр киирдилэр. Тимир ол киирэн иһэн көрдөҕүнэ хонтуоралара-биир этээстээх уһун мас дьиэ, олох уулусса кытыытыгар турар. Онтон уулусса уҥуор икки этээстээх мас дьиэлэр чөмөхтөһөн тутуллан туралларын көрүтэлээтэ.
Быһа милииссийэ отделын начальнига үлэлиир хоһугар аастылар. Хос аанын сабаат киһитэ Закоруйко чиккэс гына түстэ, чиэс биэрдэ:

• Товарищ подполковник! Капитан Закоруйко. Порученный мне , несовершеннолетний Арбаев Валера доставлен к месту назначения без никаких проишествий.

Тимир көрдөҕүнэ милииссийэ начальнига Закоруйко дакылааттыырыгар эмиэ олоҕуттан ойон туран чиккэс гына түстэ. Дьэ доҕоор! Саха киһитигэр олох таһыччы бөдөҥ-садаҥ киһи эбит. Хоһу биирдэ киэптээн кэбистэ. Бэйэтэ икки миэтэрэ үрдүккэ чугаһыыр уҥуохтаах, онтукатыгар тобус толору эттээх сииннээх. Тимир хараҕар - чахчы даҕаны норуот номоҕор сылдьар Ньургун Боотур курдук көһүннэ.

• Подполковник Бойнов!Садитесь. -диэн бэйэтин билииннэрдэ.

Ол кэнниттэн дьуһуурунай милииссийэни ыҥыттаран - Тимири дьууһурунай чааска таһааттаран кэбистэ.
Бэйэлэрэ хаалан балачча өр кэпсэттилэр. Милиисийэ начальнига уол туһунан ыйыппытыгар Закоруйко:

• Уол туһунан тугу да этэр кыаҕым суох. Суут эрэ уурааҕын толорбутум- диэн эппиэттээтэ.
• Бэйэбин кытта суут уурааҕа уонна эһиги үөрэххит уонна социальнай харалтаҕыт министерстволарын уураахтара уолу маннааҕы Убайааннааҕы оҕону иитэр дьиэтигэр ыытар бирикээстэрэ баар диэн ону көрдөрдө. Онтон уол бэйэтин туһунан докумуоннара туһааннаах түргэн сибээһинэн кэлэрэ буолуо диэн өйдөбүлү биэрдэ.

Ити кэнниттэн Бойнов остуолга турар телефонун үрдүгэр түһэн Убайааннааҕы оскуола директорыгар эрийдэ:

• Егор Прокопьевич! Дорообо! Билигин эйиэхэ биир саха уолун Молдавия курдук ыраах сиртэн ыыппыттарын, биир милиисийэ капитана чаас аҥарынан илдьэн биэриэҕэ. Үлэҕэр баар буолар инигин.
• Дорообо! Үлэбэр баарбын. Ити уол туһунан манна бирикээһэ кэлбитэ. Кэтэһэ олоробут. Тус дьыалатын билсэн баран салла олоробут. Маннааҕы оҕо иитэр дьиэтин кырдьаҕас үлэһиттэрэ этэллэринэн Россия тас өттүттэн маҥҥайгы оҕо!Буолан баран саха оҕото. Кыра саастаах оҕо диэтэххэ ,киэҥ сиринэн сылдьыбыт. Сытыы-хотуу. Ону-маны барытын билбит оҕо буолуохтаах. Бэйэбит да баппат оҕолорбут элбэхтэр. Баччааҥҥа дылы син этэҥҥэ олорбуппут. Мин оҕолорбун оннук-маннык дьаллыктарга үөрэппэт ини.
• Егор Прокопьевич!Сөпкө этэҕин. Ити уолтан хараххын араарыма. Ити курдук ыраах сиринэн соҕотоҕун тэлэһийэн кэлбит буоллаҕына, сырыы бөҕөтүн сылдьан, ону-маны барытын билэн кэлбитэ чуолкай. Мин даҕаны бу үлэбэр элбэҕи ону-маны көрөн кэллим. Ол да үрдүнэн бэйэм да соһуйа олоробун. Ол бу буолар түгэнигэр манна миэхэ тус бэйэбэр эрийээр.

Ити кэнниттэн Тимирдээх милииссийэ массыынатыгар олорон Ньурба бөһүөлэгин ортотунан быһа сотон ааһар массыына суолунан арҕаа диэки түстүлэр. Өр-өтөр гымматылар туһааннаах сирдэригэр Убайаан аҕыс кылаастаах оскуолатын сиригэр –уотугар биирдэ баар бола түстүлэр. Тимир аара суол кытыытыгар кулууп дьиэтин, маҕаһыыннары уонна ханнык эрэ үрэх бөһүөлэги икки аҥы араарбытын элэс курдук көрөн аһарда.
Бу кэмҥэ Убайаан оскуолатыгар оскуола уонна оҕону иитэр дьиэ салалталарын холбоһуктаах сүбэ мунньахтара буола турара. Бу оҕо кэлиитэ бу икки тэрилтэҕэ улахан аймалҕаны таһаарбыта.
Тоҕо диэтэххэ? Бу оҕону иитэр дьиэ маҥҥайгы тэриллиитигэр оройуон иһигэр сэрии кэмигэр тулаайах хаалбыт оҕолору иитэргэ –үөрэтэргэ аналлаах тэрилтэ быһыытынан тэриллибитэ. Инньэ гынан оҕону иитэр дьиэ оҕолоро бары биир оройуон иһиттэн, бары биир таһымнаах үгүс баһыйар өттө саха оҕолоро этилэр. Үлэһиттэринэн сүрүннээн Бүлүүтээҕи учууталлары бэлэмниир училищетын бүтэрбит бары эдэр дьон оҕону иитэр дьиэ тэрилтэтэ аһыллыытыгар тутуспутунан кэлэн үлэҕэ киирбиттэрэ уонна ол курдук тутуһан бары бииргэ үлэлии сылдьаллара. Онтон сыыйа тэрилтэлэрэ республиканскай таһымҥа тахсан Саха сирин бары уһугуттан тулаайах оҕолору ыытар буолбуттара. Ити кэмҥэ Саха сирин арҕаа өттүгэр алмаас көстүүтүнэн Ньурба улууһун тула Мииринэй, Лиэнскэй, Өлүөхүмэ курдук промышленнай оройуоннар сайдан барбыттара. Олор уһун кутуруктаах харчыны эккирэтиһэн бүтүн Сойуус бары уһугуттан эҥин араас майгылаах, араас идэлээх, киһи быһыытынан олох аллараа да, үөһээ да өттүгэр сылдьар, тус-туһунан таһымнаах урдуустар дойдулара буолуталаабыта. Ону кытта тэҥҥэ оҕо дьиэтигэр ыытыллар оҕолор састааптара уларыйан киирэн барбыта. Оҕолор үгүс өттө арыгыны эккирэтиһэн төрөппүт быраабын быстарбыт , быстах билсиһии-көрсүһүү түмүгэр быраҕыллыбыт, эҥин араас омук хааннаах оҕолор буолбуттара.
Ол оҕолору Убайааннааҕы оҕону иитэр дьиэ тэрилтэтин үлэһиттэрэ ийэ-аҕа буолан кинилэргэ сүктэриллибит соруктарын кыайа тутан тэрилтэ бэйэтин кыаҕынан үлэлии олорбута.
Ол гынан баран тулаайах оҕолору иитэр киһи оҥорор уустук үлэтигэр өр үлэлээбит дьон бары чуолкайдык өйдүүллэрэ. Бу кинилэргэ ыытыллыбыт оҕо, Саха сирин тас өттүттэн ыытыллыбыт маҥҥайгы оҕо!

Ити оҕо киэҥ сиринэн сылдьыбытынан, эҥин араас дьону кытта алтыспытынан уонна онтон күүс өттүнэн кыһарыллан кэлбитинэн , биһиги оҕолорбут ортотугар инники күөҥҥэ тахсара дьэнкэ. Кини биһиги оҕолорбутуттан букатын атын толкуйдаах , өйдөөх-санаалаах буолара эмиэ чуолкай. Онон иитээччилэр уонна оскуола учууталларын өттүттэн бу оҕоҕо олох туспа сыһыан үөскүөхтээҕэ эмиэ биллэр. Онон кини бу оҕо дьиэтин иитиллээчилэригэр инники өттүгэр хайдах сабыдыаллыырыттан оскуола уонна оҕо дьиэтин тэрилтэтин үлэтин түмүгэ быһаччы сибээстээх буолан тахсыбыта.
Оҕону иитэр дьиэ тэрилтэтэ, бу Убайаан аҕыс кылаастаах оскуолатын кытта сэргэ, биир сиргэ-уотка турара.
Урукку өттүгэр сэрии кэмигэр тулаайах хаалбыт оҕолору иитэргэ-үөрэтэргэ ананан олорор дьиэ-уот, аһыырга остолобуой уонна үөрэнэргэ оскуола тутуллан оҕону иитэр дьиэ оҕолоро уонна үлэһиттэрэ бэйэлэрэ туспа тэрилтэ буолан үөрэнэллэрэ-үлэлииллэрэ. Манна Убайааҥҥа -бөһүөлэк тас өттүгэр , тэйиччи олорбуттара.
Онтон кэлин олох сайдыытынан бөһүөлэккэ олорор киһи ахсаана элбээн, дьон- сэргэ бу эҥэр дьиэ-уот туттан олохсуйан барбыттара. Ону кытта сэргэ оройуон улахан промышленнай аҥардаах тэрилтэлэрэ эмиэ бу эргин тутуллубуттара. Ол түмүгэр оскуола тиийбэтиттэн дьиэ оҕолорун, кыһалҕаттан олохтоох салалта дьаһалынан ,бу оҕону иитэр дьиэ оскуолатыгар үөрэтэн киирэн барбыттара. Оройуон киинэ буолан , төһө да аҕыс кылаастаах оскуола буолбутун иһин үөрэнэр оҕото ахсаан өттүнэн элбэҕин иһин оройуон биир улахан оскуолатыгар киирсибитэ. Ол курдук оҕотун ахсаана алта сүүсчэкэҕэ тиийбитэ. Онтон сүүс сүүрбэтэ оҕо дьиэтин иитиллээччитэ этэ.
Оскуола 19ҕ0-60 сылларга оҕо дьиэтин иитиллээччилэригэр ананан ,оскуола алын сүһүөҕэр аналлаах оскуола типовой проегынан тутуллубут буолан, үөрэнэр уонна үөрэтэр усулуобуйа олох мөлтөх этэ. Оҕолору эт-хаан өттүнэн хачайдыыр саалата массыыналар турар гаражтарын аҥарыгар ыытыллара.
Материальнай база мөлтөҕүнэн үөрэтии үс кэрчигинэн, сарсыарда аҕыс чаастан киэһэ аҕыс чааска дылы тохтоло суох тигинэччи барара.
Оскуолаҕа дьиэттэн сылдьан үөрэнэр оҕолоругар ,оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин сабыдыала аһары улахан этэ. Оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин сабыдыалыгар түбэһэннэр уруокка хойутуур, үөрэммэт буола сатааһын, табахтааһын, ким күүстээх харса суох инники күөҥҥэ сылдьар диэн өйдөбүллэр дьиэттэн сылдьан үөрэнэр оҕолорго күүскэ иммитэ.
Онон бу оҕо бу оскуолаҕа кэлиитэ ,олохтоох дьоҥҥо -төрөппүттэр ортолоругар эмиэ улахан долгуйууну. сэрэхэчийиини оҥорбута.
Итинэн сибээстээн оҕо дьиэтин ,оскуола салалтата уопсай сүбэнэн бу оҕону иитиллээччилэр бөлөхтөрүгэр өр сылларга иитээччинэн үлэлээбит, тулаайах хаалбыт ийэ-аҕа ,төрөппүт тапталын билбэтэх оҕолору кытта үлэ ис кистэлэннэрин баһылаабыт Акимов Аким Осипович бөлөҕөр киллэрэргэ быһаарбыттара ,онтон оскуолаҕа бу оҕо оскуола маҥҥайгы түһүмэҕин (начальнай оскуоланы) бүтэрбитинэн ааҕыллан бэһис кылааска киирэринэн кылаас салайааччытын анааһын мөккүөрдээх буолан тахсыбыта.
Үлэлии сылдьар бары учууталлар бары бэйэлэрэ тус аналлаах кылаастаах сылдьаллара. Ким даҕаны бэйэтин баҕатынан, бу уол үөрэнэр кылааһын салайааччыта буолуом этэ диэн тылын биэрбэтэҕэ.
Итинэн сибээстээн бу боппуруос бу маҥҥайгы сүбэ мунньахха аһаҕас хаалбыта. Кэлин тиһэҕэр быйыл саҥа үлэҕэ кэлэр учууталлартан аныахха диэн сүбэлэспиттэрэ.

Ол олордохторуна оскуола дьиэтин аанын диэки массыына тохтуур тыаһа иһилиннэ. Ол кэнниттэн өр-өтөр буолбата.
Биир милииссийэ капитана бэрт холку көрүҥҥээх саҥа хороччу улаатан эрэр саха оҕотун бэйэтин кытта илдьэ киирдэ , кирээт чиккэс гынаат чиэс биэрдэ уонна үгүс тыла суох туох соруктаах кэлбитин этэн-тыынан барда:
-Капитан Закоруйко! Мною, на Ваше распоряжение доставлен Арбаев Валера –сирота ,родом из Якутии по постановлению суда г. Кишинева и по приказу Министерства МВД Молдавской Республики и все это согласовано с Вашими республиканскими министерствами. Вот документы. Прошу директору школы и заведующему детдомом поставить свои подписи под Актом передачи Арбаева Валерия под Вашу ответственность.
Докумуоннарга илии баттатаат ,киниэхэ сүктэриллибит үлэтин бүтэрбит киһи быһыытынан , уоскуйбут уонна холкутутуйбут куолаһынан бэрт чуолкайдык:
-Разрешите, идти!-диэт чиэс биэрээт, турар миэстэтигэр байыаннайдыы эргичис гынаат хос иһиттэн тахсан бара турда.
Тимир бу күннэргэ кини илиитин быһа аала сылдьыбыт ытарча тимириттэн босхолонон, онтукатын суохтаан уонна илиитин быһа аалларбыт сирдэрин имэринэ туран төһө даҕаны буруйдаммыт оҕо курдук төбөтүн умса тутан турбутун иһин сүүһүн аннынан кинини тулалаан олорор дьону бэрт болҕомтолоохтук көрүтэлээбитэ.
Бу ааспыт кэмнэригэр бэрт элбэхтэ эн-мин диэн аахсыыны ааспыт буолан олох холкутук кини тула буола турар түгэни билсэ турара.
Онон киниэхэ туһаайыллыбыт ыйытыыларга улахан киһи курдук лоп –бааччы эппиэттэлээбитэ.
Тутта-хапта сылдьарынан, тылынан – өһүнэн, нууччалыы ыйыттахтарына нууччалыы эппиэттэһэн маҥҥайгы көрсүһүүгэ куһаҕана суох өйдөбүлү олохтоох салалтаҕа хаалларбыта.
Оскуолаттан ,оҕо дьиэтигэр олорор иитиллээччилэргэ сэбиэдиссэй Иван Константинович уонна иитээччитэ Аким Осипович илдьэ барбыттара.
Бу иһэн Тимир ким даҕаны соһо сылдьыбатыттан уонна эйиигин кытта тэҥҥик эн-мин дэспиттэриттэн ,дьэ дьиҥҥээх көҥүлгэ тахсыбытын чуолкайдык өйдөөбүтэ.

Ити түмүк өйдөбүлүттэн Тимир олус күүскэ долгуйбута Кини дьиҥҥээх көҥүл олох диэн өйдөбүлүн билигин олус үчүгэйдик өйдүүр. Туох барыта тэҥҥэбилгэ биллэр. Тимир бэйэтин толкуйугар бу курдук кини сааһыгар олох икки –хараҥа уонна сырдык суолун этинэн-хаанынан билбит, арылыччы көрбүт уонна күлүк өрүттэр олохторун кытта ыбылы чугас билсиспит саха сирэйдээх оҕолорго ахсааннаах буолуо эбэтэр бу орто дойдуга соҕотох да буолуо.
Эйиигин тулалыыр дьону кытта тэҥ балаһыанньаҕа туруу көҥүл буолуу биир мэктиэтэ буолар диэн өйдөбүл киниэхэ дириҥҥик иҥэ сылдьара. Ол бэлиэтинэн киниттэн тимир ытарчаны илиититтэн уһулан ылбыттара буолар. Ити кини көҥүлгэ тахсыбыт бэлиэтэ буолар. Онтон ол көҥүл буолуу биир өттүттэн эйиигиттэн атын хамсаныыны, инники олоххор сыыһа туттубаккар атын ирдэбили ирдиирин эмиэ чуолкайдык өйдүүр. Кыһалҕалаах олохтоох оҕо олох сокуоннарын бэйэтин көлүөнэтиттэн быдан эрдэ өйдүүр эбит. Кини билигин сырдык олоххо тардыһыыта күүстээх. Аҕата арахсарыгар эппит тылларын сорук оҥостон, ийэтин уҥуоҕар балтыбын киһи оҥоруом диэн андаҕайбыт тылларын кини билигин толоруохтаах. Ол инниттэн кини үөрэхтээх, хамнастаах үлэһит киһи буолуохтааҕын эмиэ дьэҥкэтик өйдүүр.
Ону толорор инниттэн бэйэтин дьиэтигэр аҕата, ийэтэ суох соҕотох хаалбыт эр киһи быһыытынан, киниттэн тутулуктааҕын кини барытын оҥоруохтаах.
Итинник дириҥ ис хоһоонноох олоҕор сорук ылыныытыгар, кини өйүн-санаатын чөмөхтүүрүгэр олох уурбут доҕотторугар Культяҕа, Куполга уонна Громыхалоҕа махтана испитэ.
Онтон кинини атын оҕолор курдук - оҕо дьиэтин иитиллээччилэрэ хайдах миигин көрсөллөрө буолла диэн боппуруос улаханнык долгуппат этэ. Оннооҕор буолуохха эттэнэн кэллэ. Тустаах ханнык түгэн буоларыттан көрөн хамсаныллыа диэн толкуйдаан иһэрэ.
Оскуолаттан сэргэ аҕыйах хаамыылаах сиргэ турар оҕо дьиэтигэр өр гыныахтара дуо? Бэрт түргэнник хааман тиийбиттэрэ.
Иитэр дьиэ салалтатын хоһугар киирээттэрин кытта, сэбиэдиссэй Тимиргэ сиргэ олоро түһүөр дылы соһуччу боппуруос биэрэн соһуппута:
-Эн, Арбаев Валера буолбатаххын! Ол уол биһиэхэ манна иитиллээччинэн сылдьар. Оччоҕо эн кимниний?
Ити боппуруостан Тимир эмискэччитэ бэрт буолан мух-мах барбыта. Ол гынан дойдубар кэлбиппинэн дьиҥҥээх сирэй ааппын уонна арапаанньабын эттэхпинэ эрэ сөптөөх докумуон оҥоһуллара буолуо диэн толкуйтан , кини аата-суола Сивцев Тимир диэн буоларын, куораттан төрүттээҕин ,дьонун туһунан бэрт кылгастык хайдах туох буолбутунан кэпсээн биэрбитэ.
Ити курдук кылгас билси7ии кэнниттэн сэбиэдиссэй Аким Осиповичка:

• Бу Тимири бэйэн иитээччилэрин бөлөҕөр илт, олорор хоһун уонна утуйар куойкатын көрдөр –диэн дьаһайда.
  Оҕо дьиэтин иитиллээччилэрэ кинилэргэ этэрбэс араадьыйата ханан эргичийэн-урбачыйан ,ким эрэ мүччү туппут тылларыттан эмиэ кинилэргэ ыраах Молдавия курдук сиртэн оҕо иһэрэ эрдэттэн иһиллибитэ. Бу кэмҥэ Убайааннааҕы оҕо дьиэтин иһин ис тутула түөрт бөлөххө арахсан олороро. Хас биирдии бөлөххө отуччалыы иитиллээччи баара. Маҥҥайгы кылаастан саҕалаан ахсыс кылааска дылы 86рэнэр иитиллээччилэр бары наардаһан хайдан киирэллэрэ. Онтон иитиллээччилэргэ, кинилэр ол бөлөхтөрүн инники күөҥҥэ сылдьар бас –көс уолаттара баһылыыллара. .Онон оҕо дьиэтин иитиллээччинэн сүрүннээн бу түөрт бас-көс уолаттар тутан олороллоро. Кинилэр баһылыыр-көһүлүүр олохторун бу кэлии уолга биэриэхтэрин баҕарбатахтара. Ол иһин бэйэ ыккардаларыгар сүбэлэһэн баран:- «Чужаку- дадим бой»- диэн сүбэлэспиттэрэ.
  -Что. он нам один против всех нас сделает? Если рыпаться будет. Мы его на место поставим! Проучим , чтоб знал местные порядки.
  Ол иһин Тимир бу оҕо дьиэтигэр кэлиитэ хара маҥҥайгыттан иитиллээччилэр болҕомтолорун ылбыта. Кыра маҥҥайгы кылааска үөрэнэр оҕолор милииссийэ массыынатыттан Тимирдээх түһээттэрин кытта:
  -Новенького привезли-диэн айдаан бөҕөтүн тарпыттара.
  Ону истээт дьиэ иһигэр баар оҕолор бары түннүккэ сыста түспүттэрэ. Ону истээт иитиллээчилэр бөлөхтөрүн салайааччылара Андрей Горюнов диэн уол салалтатынан биир хоско мустубуттара.
  -Все видели новенького? Парень не очень большого роста. Я мог бы с ним сам справится. Но, кто его знает? Так что ,после того как его определять «на койку», сразу все вместе заходим в комнату и покажем ему, кто здесь хозяин.
  Ол олордохторуна кинилэр хосторугар Васек «Вася –чумазый» диэн уол көтөн түспүтэ.
  -Андрей! Помнишь В Якутском детском доме приюта был Тимир? Это он –диэн соһуппута.
  Андрей Өлүөхүмэттэн сылдьар бааһынай уола ,Дьокуускай куоратка куораттааҕы оҕолору оҕо дьиэлэринэн тарҕатар кииҥҥэ Тимири кытта биир хоско олорон баран бу манна үөрэх министиэрстибэтин бирикээһинэн Убайааннааҕы оҕо дьиэтигэр ыытыллыбыта. Манна үһүс сылын үөрэнэ-иитиллэ сылдьар. Ити сонуну истээт Андрей толкуйа букатын атын хайысханан үлэлээн барбыта.
  -Ребята! Я его очень хорошо знаю. Он парень –кремень. Я очень хорошо помню, как он в этом детском доме приюта порядок навел. Наш прикрыл от местной шпаны и. .. .. .. .. Меня поддержал. Я после его ухода ,там его место занял. Он и среди городских в авторитете был. И мы там по его просьбе ,против какой то городской шпаны кулаками махаться пошли.
  -Ничего себе, не думал я, что он до Молдавии докатится. -диэн сүрдээҕин дьиктиргээбитин уолаттарыгар эппитэ уонна түмүк тылыгар:
• Мы здесь живем. по тому принципу какую он организовал с нами в Якутском доме приюта ребенка. Если он в эти годы не изменился. То он парень нормальный! Главное справедливый. Так что, вопрос снимается.

Бу Убайаан оҕо дьиэтэ Андрей кэлиитигэр боростуой ис тутуллаах олороро. Иитиллээччилэр бэйэлэрин кылаастарын оҕолорун кытта биир хоско олороллоро.
Инньэ гынан улахан кылаас оҕолоро бэйэлэрин эрэ билинэн олорбуттара. Онтон Андрейы оҕо дьиэтиттэн учугэй туоһу суруктаах кэлбитинэн, үөрэнээччилэр бэйэни салайар тэрилтэлэригэр киллэрбиттэрэ. Онно кини туруорсуутунан иитиллээччилэр кыра саастаах оҕолорун, улахан кылаас оҕолорун кытта булкуйа олордор буолбуттара уонна туох баар үөрэххэ, бэрээдэккэ бэйэ икки ардыгар күрэхтэһиини, бу бөлөхтөр икки ардыларыгар ыыппыттара.
Иитиллээччилэри кытта үлэ бу маннык хайысхаҕа киирбитигэр, улахан оҕолор кыра саастаах оҕолорго сыһыаннара букатын тосту уларыйбыта. Бэйэлэрин бөлөхтөрүгэр баар балыс саастаах оҕолорун сүрдээҕин көрөр-истэр буолбуттара. Оҕо дьиэтин үлэһиттэрэ бэйэлэрэ да соһуйбуттара, хайдах эрдэ маннык үлэ тутулугар киирбэккэ сылдьыбыппытый! диэн бэйэлэрин мөҕүттэ санаабыттара.
Быйыл Андрей бу оскуоланы бүтэрэр сыла уонна оскуола үөрэнээччилэрин ,оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин ортотугар убаастабылынан туһанарын иһин кинини иитиллээччилэр уопсай мунньахтарыгар бэйэни саланыы тэрилтэтин председателинэн талбыттара. Онон бу бөлөхтэр бас-көс уолаттарыгар ,кини тыла ыйааьыннааҕа. Итинэн сибээстээн Андрей этиитин , манна мустубут бөлөх салайааччытларыттан ким да утарсыбатаҕа.
Ол гынан баран бэйэн урут киирэн билсэн баран сыанабыл биэрээр диэн сорудахтаабыттара.
Бу кэмҥэ Тимир бу курдук оройуоҥҥа, оскуолаҕа, оҕону иитэр дьиэ тэрилтэлэригэр улахан аймалҕаны тарда сылдьабын диэн төбөтүгэр төрүт да оҕустарбакка сылдьара.
Кини урукку олоҕуттан ылбыт өйдөбүллэригэр олоҕуран, манна бу саҥа сиргэ миигин эмиэ үтэн-анньан көрөллөрө буолуо диэн иһигэр сэрэйэрэ.
Ол гынан баран кини дууһатын бу дойдутугар эргиллэн кэлбит дуоһуйуута баһыйа тута сылдьара. Санаатыгар сир үрдүнэн хаампакка, кынаттаах көтөр курдук сир үрдүнэн дайа сылдьар курдуга. Бу дууһа иэйиитин ,кини курдук бу төрүт дойдубуттан, кииним түспүт сириттэн олох арахсардыы араҕыстым диэн өйдөбүлгэ киирэн баран, төттөрү дойдутугар эргиллэн эрэ кэлбит киһи өйдүөн сөп.
Ити курдук өйдөөх-санаалаах биир хоско утуйар миэстэтин булан олордоҕуна эмискэччи хоһун аана аһыллаатын кытта биир нууччатыҥы хааннаах уол киирэн кэлбитэ уонна кинини тоҥулуччу көрөн турбута. Тимир төбөтүгэр. бу уолу кимиэхэ эрэ майгынната санаабыта да, кимин өйдөөбөтөҕө.
Уола балачча туран баран
–Тимир! Не узнал, это я Андрей из городского приюта. Мы с тобой там вместе жили –диэн этиитин дорҕооно сүтэ илигинэ Тимир бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалбыта ,уолу кытта тиийэн куустуһа түспүтэ.
-Андрюха!Это вы? Не узнал, таким амбалом стал! Тогда был худощавый, тоненький.
-Здесь из приюта находятся ,твои знакомые Вася-чумазый и Арбаев Валера.
Помнишь, того маленького из-за которого мы все пошли на драку с городскими. А Валера из нашей комнаты был, парень бурят. А Вася –чумазый сейчас не тот, вырос, окреп. Сейчас кому угодно сдачи может дать. Но, кличка осталась.
-Андрюха! Как хорошо ,что вы здесь. Тогда вопрос кто я такой?Откуда? Само собой отпадает. Прописки не будет. Перед ребятами себя представлять не буду. Не думал что здесь встречу своих знакомых. А ребят, я очень хорошо помню. Где они ?
-Они –то здесь за дверью стоят.
-Да, вы что? Позови их быстрей.
Уолаттар хоско киирэн кэлбиттэригэр, бары куустуһа түспүттэрэ. Ол кэнниттэн кэпсэтии эмиэ өрө оргуйан тахсыбыта.

Ордук “Вася –чумазый билигин үһүс кылаас үөрэнээччитэ кыра киһи аһаҕастык үөрүүтүн биллэрэн үөр да үөр буолар.
-Тимир! Помнишь Вы мне перочинный ножик подарили? Вот твой ножик –дии –дии урукку Тимир бэйэтин харандаас уһуктуур быһаҕын таһааран көрдөрдө.
И я тогда сказал -Что я, тебя никогда не забуду! Сегодня я тебя первым узнал-дии-дии улахан уолаттары тула сүүрэ сырытта.
Улахан уолаттар балачча уһуннук уруккуларын санаан кэпсэттилэр. Дьокуускайдааҕы оҕону тарҕатар кииҥҥэ Хохолу уонна Беззувайы хайдах Тимир оннуларын булларбытын, Вася –чумазайы көмүскээн аттынааҕы олохтоох уолаттары кытта киирсибиттэрин, куоратка киирэн былаас былдьаһыытыгар кыттыспыттарын уонна онтон да атыны ахтыстылар. Онтон бэттэх кэлэн билиҥҥи түгэҥҥэ санаа атастастылар. Уолаттар Тимиргэ хайдах үөрэнэ, иитиллэ сылдьалларын кэпсээтилэр, бэйэлэрэ Тимир хайдах Молдавияҕа тиийэн хаалбытын ыйыталастылар.
Онуоха Тимир – Ребята! Извините меня. Я не треп. Это закрытая тема. Не имею я на это право. Просто так вышло. -диэн уолаттар биэрбит ыйтыыларыгар эппиэт биэрбэккэ ,төттөрү түһэртээн кэбистэ.
-Валера!Что, вы здесь. Я узнал от заведующего и был очень рад этому. Извини меня ,что я ходил в те края под твоим именем. Мне нужны были документы, в то время мне нельзя было ходит со своим именем.
-А у нас в доме приюта никакой суматохи не было. Думали ,что свидетельство об моем рождении где-то оборонили. А в моем личном деле была копия свидетельства, поэтому быстро восстановили. Я не думал и не гадал ,что Вы где-то под моим именем ходите-диэн Валера бэйэтин санаатын атастаста.
-Андрей! Я не хочу здесь долго жить. Как только сделают мне мои документы я хочу податся в г. Якутск, а там найти следы своей сестренки. Хочу узнать в какой детдом направили сестренку мою. Я перед могилой матери клятву дал, что буду делать все возможное. чтобы вывести свою сестренку в люди. Поэтому хочу быть вместе со своей сестренкой, жить и учится с ней рядом, в том детдоме где она проживает.

Ити курдук Тимир бу Убайааннааҕы оҕо дьиэтигэр бэрт боростуойдук бэйэ киһитэ буолан хаалбыта.
Бу кэмҥэ оскуола директорынан үлэлиир Егор Прокопьевичка бэрт түргэнник бу саҥа кэлбит оҕо кылааһар кылаас салайааччытын булар сорук турбута. Кинини оройуоннааҕы Коммунистическай партия райкомун быһаарыытынан Чуукаар оскуолатыгар бэрт таһаарыылаахтк үлэлии олордоҕуна бу оскуолаҕа эдэр эрчимнээх үлэһит- коммунист диэннэр икки сыл аҥараа өттүгэр анаабыттара.
Бу оскуола бэйэтэ туспа суоллаах иистээх атын оскуолалартан ураты оскуола этэ. Оскуолаҕа оҕо дьиэтин иитиллээччилэрэ үөрэнэллэрэ, бу оскуола уратытынан буолара. Оскуолаҕа оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин кытта бииргэ Убайаан, Дальнай Убайаанна олорор дьиэ оҕолоро бииргэ үөрэнэллэрэ. Оройуон киинэ буолан ,төһө да аҕыс кылаастаах оскуола буолбутун иһин аһары элбэх оҕо үөрэнэрэ. Оскуолаҕа 600 оҕо, ол иһигэр 120 оҕо дьиэтин иитиллээччилэрэ үөрэнэрэ. Оскуола 19ҕ0-60 сылларга алын кылаастарга аналлаах оскуола типовой проегынан тутуллубут буолан, дьиэтэ-уота олох мөлтөҕө. Кыһалҕаттан туспа турар гараж дьиэтин аҥарын уларытан эт-хаан эрчийэр саалыгар уларыппыттара.
Үөрэтии үс кэрчигинэн(сменанан), уруоктар, сарсыарда аҕыс чаастан, киэһэ аҕыс чааска дылы тохтоло суох тигинэччи бараллара.
Бу оскуолаҕа дьиэлэриттэн үөрэнэ сылдьар олохтоох оҕолорго, оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин сабыдыалыгар тубэһэннэр уруокка хойутуур, үөрэммэт буола сатааһын, табахтааһын, бэрээдэги кэһии, ким күүстээх харса суох инники табыгастаах олоххо сылдьар диэн өйдөбүллэр күүскэ иҥэ сылдьаллара.
Оскуола бэйэтин уустук тутулунан оройуоҥҥа, республикаҕа суох соҕотох дьиэтээҕи оҕолору кытта иитэр дьиэ оҕолоро бииргэ үөрэнэр оскуолалара буолан биэрбитэ.
Инньэ гынан Егор Прокопьевич бу үлэтин билсээт бу оскуолаҕа үлэ ,урукку оскуолатааҕы үлэтиттэн букатын атын сыһыаны , туспа хайысхалаах үлэни ирдиирин чуолкайдык өйдөөбүтэ.
Кини бу үлэтигэр кэлээт биир өйдөбүлү чөмчөкөтүгэр киллэрбитэ, соҕотоҕун бу курбуулаах быаны соспотун. Ол иһин оскуоланы салайыыга оҕо дьиэтин үлэһиттэриттэн, Убайаан сиригэр үлэлии олорор тэрилтэлэртэн, төрөппүттэртэн, олохтоох былаас тэрилтэтиттэн бөһүөлэк сэбиэтиттэн, оройуоннааҕы милииссийэ отделыттан туһааннаах киһилээх киэҥ састааптаах сэбиэти тэрийбитэ.
Ити курдук олох туспа эйгэлээх оскуоланы, Егор Прокопьевич ,коллективын биир санааҕа чөмөхтөөн, иитиллээччилэри - үөрэнээччилэри биир эйгэҕэ тутан, төһө да оскуола дьиэтэ-уота мөлтөҕүн иһин ол кыһалҕаларын барытын кыайа тутан , олус муударайдык салайан, коллективын, общественнай уонна үлэ тэрилтэлэрин барытын биир хайысхаҕа оҕону уэрэтиигэ чөмөхтөөн, иитиигэ туһаайан олус таһаарыылаахтык улэтин саҕалаабыта.

Бу икки сылга Егор Прокопьевич бэйэтин санаатыгар үлэ бөҕөтүн ыытта. Ити оскуоланы салайыыга киэҥ састааптаах сэбиэти тэрийэн олус тапта. Билигин оскуола кыһалҕатын ханнык баҕарар тэрилтэ, былаас салайааччыта бары тутатына билэ олороллор. Бэйэлэрин кыахтарынан кини үлэтигэр көмөлөһөллөр. Кини билигин производственнай үөрэхтээһини өрө тутан оскуоланы оҕолор бүтэрэллэригэр суоппар, тракторист бырааптарын, портной. повар идэлээхтэргэ туоһу сурук биэртэлиир. Итинэн сибээстээн тэрилтэлэри кытта сибээс бөҕөрҕөөбүтэ. Төрөппүттэри кытта сибээс эмиэ куһаҕана суох. Оҕолор тэрилтэлэргэ практикаларын бараллар. Кини иннинэ оскуола тымныытынан аатырар эбит буоллаҕына. билигин оскуола иһэ сып-сылаас. ханнык да тымныыларга тымныйбат. Оскуолатын киин котельнайтан арааран, туспа дьоҕус котельнайы тутан бэйэтин объектарын ититэр. Оскуола типовой проега оҥоһуллан бигэргэтилиннэ, онон сотору тутуута саҕаланыахтаах. Билигин оройуон бэйэтин кыаҕын иһинэн оҕо дьиэтигэр иитиллээччилэргэ аҥаан саҥа остолобуой тутан биэрбиттэрэ. Уопсай бэрээдэк уруккуга тэҥҥээтэххэ тупсубут курдугун иһин. син-биир киһи үөйбэтэх түгэннэрэ буола турара. Оскуола дириэктээ дуоһунастаах буолан, син-биир кэтэх санаалаах куруутун сэрэхэчийэ сылдьара.
Бу оскуолаҕа ити киэҥ сиринэн сылдьыбыт оҕо кэлиитэ кин и дууһатыгар улахан аймалҕаны таһаарбыта. Туох өйдөөх-санаалаах оҕо кэлэн ,бу кини бэрт киэҥ, күүстээх араас өрүттэрдээх –хайысхалардаах үлэни ыытан тугу эрэ ситиспит буоллаҕына ону төрдүттэн ыһан кэбиһиэн сөптөөҕө. Ол курдук биир ханнык эрэ сидьиҥ түгэн тахсан кэллэҕинэ. эн ыыппыт үлэҥ барыта сотуллан халыан сөбө. Онтон ол үлэҥ төрдө кылаас салайааччытыттан быһа тутулуктааҕа. Кини бу оҕону киһи буолан тахсыытыгар быһа эппиэттиирэ.

Бу оҕо кэлиитинэн Егор Прокопьевич бэйэтин үлэлиир учууталларын барытын ырытан, үөрэтэн баран икки саамай өр сыл үлэлээбит математика уонна биология предметтэрин учууталларын ыҥыран кэпсэтэ сылдьыбыта. Үлэһиттэрэ олох сирэйинэн биһиги билигин бэйэбит илдьэ иһэр кылаастардаахпыт уонна үлэлээн бүтэрбит аҕыйах сыл хаалла. Үлэбит түмүгэ үчүгэй буолуон баҕарабыт диэн олох кыккыраччы аккаастаан кэбиспиттэрэ. Кинилэр этэр тыллара эмиэ оруннаах, илдьэ сылдьар кылаастарын киһи ордугургаабат ,кинилэр эрэ буолан ити кылаас оҕолорун үүйэ-хаайа тутан илдьэ сылдьаллар. Онон баҕар –баҕарыма саҥа быйыл үлэлии кэлбит учууталлартан анаатаҕына эрэ табыллар. Оччотугар ону-маны, . улаханнык толкуйдууругар төрүөт суох курдук. Бары эдэрдэр. Быйыл түөрт учуутал кэлбитэ. Онтон үһэ олох саҥардыы буруолуу сылдьар быйыл үөрэхтэрин бүтэрбит эдэр дьон. . Онтон ордубуттара икки эрэ сыл, атын Амма оройуонугар кыра нэһилиэк оскуолатыгар икки эрэ сыл үлэлээбит фиика учуутала уол. Манна биһиэхэ Нюрбаларга күтүөт буолан кэлэн үлэҕэ кэлэн киирдэ. Үөрэх дьыла саҕаламмыта аҕыйах хонно. Ол иһигэр тугу билэ охсуоххунуй? Билистэххэ туох да куһаҕан кэмэлдьитэ суох курдук. дьону кытта барыларын кытта бу кылгас кэмҥэ билсэ оҕуста. Бэрт аҕыйах саҥалаах, боростуой эдэр киһи. Спортсмен буолара көстө сылдьар. Манна үлэҕэ киирээт физкультура учууталын кытта бэрткэ тапсан эн-мин дэһэ сылдьаллар. Оҕолору күһүҥҥү сыл аайы ыытыллар оройуоннааҕы кросска иккиэн бэрткэ дьарыктаан кытыннардылар. Урут наар кэнники сылдьыбыт буоллахтарына. быйыл үһүс миэстэҕэ тахсан күрэхтэһиигэ кыттыбыт тэрилтэлэрин соһуттулар. Онно сылдьан оҕолору кытта уопсай тыл булар эбит диэн көрбүтэ.
Бу түгэҥҥэ киниттэн атын бу дуоһунаска туруорар киһим суох эбит.
Ол учууталбын ыҥыран бу оҕо киирэр кылааһын салайааччыта буолаҕын диэн муос-таас курдук этэн, . бу тирээн турар боппуруоһун быһаардахпына эрэ табыллар.
. Ити курдук толкуйдаат Егор Прокопьевич секретарын нөҥүө физика учуутала уолу миэхэ уруоктарын ыытан баран киирэ сырыттын диэн дьаһал биэрдэ.

Уйбаан уруоктарын биэрэн баран учууталыскайга дьиэлээри ол-бу тэриллэрин хомуна сырыттаҕына секретарь кыыс киирэн директорга киирэ сылдьар үһүгүн диэн эттэ.
Уйбаан бүгүн уруоктарбын түннүгэ суох туруорбуттар, хата дьиэбэр эрдэ тиийэр буоллум диэн үөрэ сылдьара. Онтуката ханна баар?Салайааччым тугу эрэ эбии үлэлэтээри ыҥыртартаҕа диэн толкуйдуу-толкуйдуу директор хоһугар киирэн кэллэ. .

• Дорообо!Киириэххэ син дуо?-диэн ыйыппытыгар, Егор Прокопьевич аҕам саастаах, сахаҕа орто уҥуохтаах, киппэ симиллибит эттээх -сииннээх ,куустээх кэруннээх оскуола директора улаханнык уэрдэ кэттэ.
• Дорообо! Киир, манна олор. -диэн бэйэтин утары турар олоппоско ыҥыран олорто.
• Эн курдук, эдэр, эр дьон специалистар. бу биһиги курдук уустук тутуллаах оскуолаларга олус наадалар- диэтэ.
  Ити кэнниттэн бэрт ыраахтан саҕалаан ону-маны кэпсэтэн баран ,бүтэһигэр сүрүн толкуйдуу сылдьар боппуруоһун быбаарарга кэпсэтиитин сүнньүн үүйэ-хаайа тутан аҕалла.
• Эрдэ кэпсэтии быһыытынан эйиигин ахсыс кылаастарга учууталлара декретнэй уоппускаҕа бардаҕына кылаас салайааччытынан кэпсэппиппит. Ону хайдах эрэ оскуоланы бүтэрээри сылдьар , улахан оҕолору кытта үлэлиирбэр ыарырҕатарым буолуо диэбитин. Ол иһин ити толкуйдаан баран сөпкө этэр эбит диэммит. Эйиигин алын кылааска ҕ в кылааска салайааччытынан аныырга быһаардыбыт. Ону туох диигин- диэн ыйытта.

Бу угаайы боппуруос буоларын Уйбаан бэйэтин олоҕор эдэр киһи быһыытынан онно-манна мискиллэ ,убахтана илик киһи быһыытынан хантан билиэй?
Көнөтүнэн:- Егор Прокопьевич! Бу иннинэ үлэлээбит Сулҕаччы аҕыс кылаастаах оскуолата Амма оройуонун кырыы нэһилиэгин оскуолата буоларынан олох аҕыйах оҕолоох, кылааска уончалыы эрэ оҕо үөрэнэрэ. Онон ол оскуолаҕа кылаас салаайааччытынан үлэлиир быдан чэпчэки буолбута чуолкай. .
Онтон манна үлэҕэ ананан баран улаханнык салла сылдьабын. Оройуон киинэ буолан оҕото үгүс. Сорох кылаастарга отуттан тахсалыы оҕо үөрэнэр. Ону кытта оҕо дьиэтин иитиллээччилэрэ үөрэнэллэр. Оскуола дьиэтэ-уота үөрэнээччилэри үөрэтэр ирдэбиллэргэ эппиэттээбэт буолан үс кэрчигинэн үлэлиигин. Онон ити ахсыс кылаас оҕолоругар кылаас салайааччыта буоларбын ыарырҕатарым буолуо диэн санаабын эппитим. Онон ити бэһис кылааска салайааччынан анаатаххытына утарбаппын диэн санаатын үллэһиннэ.
Егор Прокопьевич кэпсэтии сүнньэ кини толкуйдаабытын курдук барбытыттан астынан туран :
-Чэ. оччоҕо бүгүн бирикээс таһаарыам. Ити кылааска физиканы үөрэппэттэринэн эбии математика чааһын биэриэхпит.
Ити курдук Уйбаан кэпсэтии тумугэр директор хоһуттан бэһис в кылааска кылаас салайааччыта ,ахсаан –физика учуутала буолан таҕыста.
Уйбаан бу бирикээһинэн кини олоҕун суола, Тимир олоҕун суолун кытта бииргэ хатыллан мантан антах биир хайысханан барарын төбөтүгэр да баттаппакка ол күн үлэтиттэн эрдэ бүтэн:
-Хата ,бугүн табылынным, уруоктарбын түннүгэ суох туруораннар эрдэ бүттүм -диэн үөрэн-көтөн дьиэтигэр барбыта.
Уйбаан сарсыҥҥы күнүгэр олох эрдэ маҥҥайгы уруокка үлэтигэр кэлбититгэр учууталыскайга Аким осипович кэтэһэн олороро. Уйбаан төһө да кини кылааһын үгүс оҕолоро Аким Осипович бөлөҕүн иитиллээччилэрэ буолбутун иһин. бу курдук хара сарсыардаттан кинилиин кэпсэтэбин диэн бу курдук кэтэһэн олоруо диэн толкуйдаабатаҕа ол иһин дьиктиргии санаабыта.
Аким Осипович эмиэ бэрт ыраахтан эрийэн ,ону маны кэпсэтэн барбыта:
-Бу орто дойдуга киһи дьылҕата диэн уустук. Сорох дьон сиэринэн этэҥҥэ олороллор, үлэлээн үйэлэрин моҥууллар. Чиэскэ тиксэллэр. Сорох кыраттан да тэмтэрийэн ,олоҕун алдьатар. Тоҕо эрэ куруутун туга эрэ сатаммат. Сорох ардыгар киһи бэйэтэ, оҕотук дохсун санаатыттан солуута да суох кыра түгэннэргэ олох ,уопсастыба сокуоннарын утары баран сыыһа-халты туттан “ырааҕа суох сиргэ” тэбиллэн хаалыан сөп, эбэтэр үлэ көрдүү сатаабыбытын да иһин да үрдүнэн , чугас дьонун иитэр үбэ көстөөччүтэ суох, туох эрэ быстах сылтахтан туһахтанан син –биир сатаммат буолааччы, оччотугар уйгута хамсаан “аһыы уу” утахтанан олох алын таһымыгар түһэн хаалааччылар. Дьадаҥы киһи байан барбат, кыаммат ыал аатын ылаллар. Үгүс өттүгэр, дьон үксэ эдэр сааска таптал иэйиитигэр хардары эппиэти ылбакка, үйэлэрин тухары сүрэх-дууһа ыарыыта оҥостон соҕотох тапталларын кэтэһэр кыһалҕатыгар түһэллэр, тапталын күүтэр киһи олоҕор соҕотоҕун сорсуйар.
Дьылҕа тоҕо оннук араас-арас суоллаах киһиэхэ олоҕу аныырын мин бу олорбут олоҕум тухары толкуйдуубун да сөптөөх эппиэти була иликпин. Эмиэ да бары биир халлыыбынан олох олордохпутуна ,хата чуҥкук баҕайы буолара буолуо. .Баҕар сорох этиэҕэ:
-Барыта киһититтэн бэйэтиттэн тутулуктаах диэн. Ол гынан баран олоххо сороҕор киһи хайдах да туруулаһа сатаабытын иһин, үтүөҕэ тардыһа сатаабытын үрдүнэн ,туох эрэ атын күүс кинини саба баттыы ,таҥнары тарда турар курдук буолар түгэннээх.
Норуот мээнэҕэ эппэт: -Ити “ нуучча хараҕын уута” саха ыалын эһэр утах эбит –диэн. Дьэ бу олорор олохпутун бэйэн көрө сылдьаҕын. Күннээҕи олохпутугар , кырдьык төһөлөөх үгүс дьон барахсаттар бүдүрүйэн, олохторугар аһыы ууну утахтанан. дьиэлэриттэн-уоттарыттан ,оҕолоруттан-кэргэннэриттэн тэйэн, киһи аатыттан ааһан сылдьалларын эбэтэр ханнык эрэ ыал олбуорун анныгар охто сыталларын.

Өссө Алампа этэн турардаах “бүдүрүйбүт көммөт” диэн. Ол гынан баран кинилэр сыдьааннара онно туох буруйдаахтарый? Айылҕаттан айыллаат тоҕо сир-буор сирэйдэниэхтээхтэрий? Оҕо курдук оҕо буолан баран тоҕо таба олохтоох дьон оҕолоруттан туора тутуллуохтаахтарый? Буруйдара диэн кинилэр төрөппүттэрэ арыгыһыттарын иһин дуо? Тыынннаах төрөппүттэрдээх сылдьан тулаайах хаалбыттарыгар, эбэтэр соҕотох ийэ, аҕа оҕолоро буолалларыгар тоҕо ити оҕолор эппиэттиэхтэрий ?
Бу орто дойдуга ,кинилэр олохторугар таба суолу ыйан биэрии. Онно кинилэри бэлэмнээһин. Дьиннээх уопсастыбаҕа туһалаах дьону иитии ,эн биһи сорукпут! Ити уустук соругу толорорго күүспүт, өйбүт-санаабыт төһө тиийэринэн, туох баар сатабылбытын ууран туран үлэлиэхтээхпит. Баары баарынан этэр буоллахха, манна иитиллэ сылдьар оҕолор кыра аҥардарын киһилии быһыылаах дьон оҥордохпутуна ,ол биһиги уопсай кыайыыбыт буолуо.
Онон эйиигин бу иитиллээччилэр үөрэнэр кылаастарыгар салайааччынан аҥааһыннара улахан эппиэтинэс. Эн кинилэргэ төрөппүт курдук, ийэ-аҕа буоллаххына биирдэ эрэ кинилэр бэйэлэригэр ылыныахтара.
Ол эбэтэр ,эн хас биирдии оҕо дууһатыгар ,кини уйан миэстэтин булан киһилии сыһыаннастаххына, кинилэр эйиэхэ махталлара муҥура суох буолуо.
Ордук болҕомтоҕун ити саҥа кэлбит, Сивцев Тимиргэ уур. Хас хамсаныытын барытын көрө сырыт. Ити кылааска сотору кэминэн баһылыыр-көһүлүүр оруолу ылара чуолкай. Кини өйүнэн –санаатынан кылаас оҕолоро олоруохтара. Онон ити уолу кытта баҕар – баҕарыма уопсай тыл буллаххына табыллар. Эдэр киһииэхэ уонна тугу этиэхпиний? Үлэбитин иккиэн холбоон бииргэ былааннаан үлэлиэххэ-диэн кэпсэтиитин түмүктээтэ.

Бу күн ,Уйбаан- киниэхэ бииргэ үлэлиир учууталларын сыһыаннара уларыйбытын эмиэ сонургуу көрбүтэ. Ол курдук урут кини эдэр, оҕо киһи быһыытынан учууталыскайга киирэн урут эҕэрдэлэһэр эбит буоллаҕына, бүгүн бары хайдах эрэ тэҥҥээхтэрин курдук бары бэйэлэрэ кэлэн илии тутустулар. Ону-маны кэпсэттилэр. Ол гынан баран Уйбаан ол төрүт биричиинэтэ туохха сытарын төбөтүгэр оҕустарбатаҕа. Кини сэрии тылынан этэр буоллахха Аҕа дойду сэриитин кэмигэр саамай тыҥааһыннаах түгэҥҥэ, ити кэпсэниллэрин курдук “28 панфиловецтар” Москва анныгар сэрии саамай оройугар, инники күөҥҥэ кыргыспыттарын курдук балаһыанньаҕа анньыллыбытын курдук санамматаҕа. Кылаас салайааччыта буолуу-учуутал биир туллубат эбээһинэһэ диэн өйдөбүл киниэхэ күүскэ иҥэ сылдьара. Манна баар учууталлар үгүстэрэ бары кылаас салайааччылара. Онно туох баарый дии саныыра? Кылаас салайааччытынан анааһыны буолуохтаах-буолуохтааҕын курдук ылыммыта.
Кини төһө да эдэрин иһин олоҕун суола бэйэтин көлүөнэтигэр саба быраҕан тэҥҥээтэххэ иитиллиитинэн ,такыллыытынан олох атын -уратылардаах. Ол курдук кини аҕата” дойду” киһитэ үп-харчы эргитиитин үөрэҕин бүтэрбитин кэннэ Өймөкөөҥҥө үлэҕэ анааһынан тиийэр. Онно үлэлии сылдьан учууталынан үлэлиир “олохтоох омук “кыыһын кэргэн ылар. Ол иһин Уйбаан Өймөкөөҥҥө төрөөбүтүнэн ” икки омук хаанын” илдьэ сылдьар. Онон аҕатын хаана баһыйа тутан саха уолугар уһун уҥуохтааҕа, күүс-уох өттүнэн балачча кыанара, киэҥ-холку майгылааҕа, онтон ийэтин хаанынан ханнык да хара үлэттэн чаҕыйан турбакка киирсэн иһэр, булт диэн баран муннукка ытаабыт эдэр киһи буолара.
Оскуолаҕа киирэр сааһа кэлбит кэмигэр олохтоохтор төһө да утарсыбыттарын үрдүнэн үрдүкү былаастар күүс өттүнэн быһаарыы ылынан оройуон киинин Өймөкөөнтөн, Усть-Нераҕа көһөрөн кэбиспиттэрэ.
Бу үрдүкү былаастар биир лиис кумааҕыҕа суруйбут уураахтара, үгүс дьон олоҕун аймаабыта. Оройуону салайа олорор бары тэрилтэлэрэ көһөн хаалбыттара. Ол түмүгэр үгүс олохтоох үлэһит дьон үлэтэ суох хаалбыттара. Кини төрөппүттэрэ үлэтэ суох хаалаат ,кыһалҕаттан ийэтин дьонугар “чыыстайга” таба көрүүтүгэр үлэлэһэ тахсыбыттара.
Инньэ гынан Уйбаан алын сүһүөх оскуоланы учуутала суох ,халлааҥҥа чарбачыһар хайалар быыстарыгар, чуумҥа олорон ийэтин такыйыытынан үөрэнэн бүтэрбитэ.
Ол чыыстайга уонча эҥин араас саастаах оҕолор эдьиий-балыс, убай-быраат курдук бииргэ бэйэ-бэйэлэрин көрсөн улааппыттара.
Көҥүл олох диэн онно баара. Ким да кинилэри такыйбат, дьаһайбат -мөхпөт этэ. Куйдуһун үрэҕэр киирэн балыктаан, хара тыаҕа тахсан сир аһын араас отоннору хомуйан, ону маны бултаһан айахтарыгар астарын булуналлара. Ол курдук күнү күннүктээн бэйэлэригэр сылдьаллара. Ый баһыгар биирдэ эмэтэ киинэ көрдөрөөччү кэлэн барара. Дьэ оччоҕо улаханныын, кыралыын түүннэри-күнүстэри уонча киинэни биирдэ көрөн кэбиһэллэрэ. Уйбаан ол саҕанааҕы оҕо сааһын олус үчүгэйдик саныыр. Олох чахчы айылҕа оҕолоро буолан сылдьыбыттар.
Ол кэнниттэн аҕата кинини аатырбыт Чурапчытааҕы спортивнай оскуола-интернатка аҕалан биэрбитэ. Ол кэмҥээҕи Чурапчы сэлиэнньэтэ кыра сэлиэнньэ эбитэ буолуода, кыра Баанньа хараҕар улахан куорат курдук көстүбүтэ. Маҥҥай утаа улаханнык атыҥыраабыта:-Хайдах бачча үгүс киһи, тугунан дьарыктанан. аһыыр астарын булунан, бу курдук биир сиргэ чөмөхтөһөн олоруохтарын сөбүй -дии саныыра.
Манна Аан дойдуга бэйэтин аатын ааттаппыт, аатырбыт, үгүс улуу-чулуу тустууктары иитэн таһаарбыт Куоркуҥҥа тустууга дьарыктаммыта. Оскуоланы бүтэрэр сылыгар маастарга кандидат аатын ылбыта.
Улуу тренер диэн –Улуу тренер! Олох саҥата суох ,аҥардас оҕону кырыылаах хараҕынан көрдөҕүнэ оҕолор “муостара” тостон түһэрэ. Хас биирдии тыла ыйааһыҥҥа турара. Хас биир хамсаныытын оҕолор сыыска-буорга түһэрбэккэ көрөллөрө. Бөтүрүөбүс диэн убаастабыл ааттааҕа.
Дьэ манна Саха сирин үгүс улуустарыттан кэлбит эрт бэттэрин кытта бииргэ үөрэммитэ. Олор ортолоруттан Саха сирин, Арассыыйа, Сэбиэскэй Сойуус, Европа, Аан дойду чемпионнара уонна Олимпиада чыпчаалын муҥутуур үрдүгэр тахсыбыт уолаттары кытта бииргэ үөрэммитэ-дьарыктаммыта.
Ол оскуола тутула бу Убайааннааҕы аҕыс кылаастаах оскуола ис тутулугар олус майгынныыра. Ол курдук туспа интернат дьиэтигэр, хааһына аһыгар-үөлүгэр, бары туспа олороллоро. Күн аайы биир кэмҥэ режиминэн тураллара. аһыыллара. үөрэнэллэрэ-дьарыктаналлара. Биһиги “интернатчиктарбыт” диэн олохтоох оҕолортон арахсаллара, атааннаһаллара.
Ол оскуолатын кэмигэр эриэ-дэхси үөрэнэн бүтэрбитэ.
Онтон оскуола кэнниттэн Хабаровскайдааҕы физкультурнай институтка тутарса барбыта. Манна тиийэн баран бары ирдэниллэр экзаменнарын туттаран баран, ууга харбааһын ирдэбилин толорбокко , үрдүк үөрэх кыһатыгар ылыллыбатаҕа.
Дьэ ол сүрдээх кыһыылаах-абалаах этэ. Ким кинини харбыырга үөрэтиэй? Төрөөбүт сиригэр Өймөкөөҥҥө хайа үрэхтэрэ, өрүстэрэ, хайа оройугар сытар хаар ууллубут буолан, муустаах уу курдук тыбыс тымныы, онон ким да сөтүөлээбэт, Чурапчыга аны өрүһэ суох, сөтүөлүү үөрүйэҕэ суох буолан, онно ууга киирэн баран төбөтө ууга тимириэр дылы чохчос гынаат төттөрү тахсар этэ.
Хабаровскайдааҕы институтка тустуу салаатын(кафедратын) сэбиэдиссэйэ Владимир Аполлонович приемнай комиссияны кытта кэпсэттим. Бу бассейҥа хайдах баҕарар бириэмэнэн харбаан кэллин да киирэҕин. Сүрүн сорук бу биэтэги булуохтааххын диэбитэ. Онтуката ханна баарый? Бассейҥа киирээт, тимирэн барбыта, бэрт нэһиилэ үнтү баламахтанан уу үрдүгэр дагдайан тахсыбыта, бииргэ харбаспыт уолаттара утары харбаан иһэллэрэ. Ыксалыттан күүскэ харса суох хамсаммыта. Ыттыы харбаан төттөрү кэлэн иһэн олох сэниэтэ эстэн, туорай канат быаҕа ыйанан баран сыппыта. Арай санаатыгар биэтэк илиитинэн тиийэр сиригэр баар курдук этэ да, күүс-уох олох эстэн онно тиийэр кыаллыбатаҕа.
Ол кэнниттэн дьыалатын Саха государственнай университетын физико-математическай факультетын физикатын салаатыгар биэрэн онно туттарсан киирбитэ. Онон “физрук” оннугар физика учуутала идэлэммитэ.
Үөрэх министиэртибэтэ Амма оройуонугар анаабытынан ,Сулҕаччы аҕыс кылаастаах оскуолатыгар икки сыл учууталлаан баран. манна быйыл үлэлии кэллэ.

Онон Уйбаан бэйэтин өй-санаа, эт-хаан өттүнэн балачча сайдыылааҕынан ааҕынара уонна интернат олоҕун муннунан тыырбыт буолан оҕо дьиэтин итиллээччилэрин олохторун сүрүннээн билэбин диэн сананара.
Ити күн маҥҥайгы түһүмэх уруоктара бүтээтин кытта кылаас чааһын ыыта дириэктэрэ Егор Прокопьевичтыын ҕ “в” кылааска киирдилэр. Егор Прокопьевич Уйбааны оҕолорго мантах антах эһиги кылааска салайааччынан Иван Иванович Сивцев буолуо диэн билиһиннэрэн баран тахсан баран хаалла. Дириэктэрэ тахсан бараатын кытта кылаас иһэ уу чуумпу буола түстэ. Бу саамай быһаарыылаах түгэн буоларын Уйбаан чуолкайдык өйдүүр. Бу бэйэ-бэйэни тургутуһан көрүү кэмэ.
Оҕолор бары туох киһи кэлбитий?- диэн үөрэтэ олороллоро. Манна хайдах эйиэхэ киһи уонна учуутал быһыытынан сыанабыл бэриллэр да, оҕолор иннинээҕи сыһыаннара онно тирэниэхтээҕэ. Ону Уйбаан этинэн –хаанынан сэрэйэн турара.
Кини төһө да эдэрин, бу оскуолаҕа саҥа учуутал буолбутун иһин, икки сыл атын оскуолаҕа учууталлаан кэлбит эдэр киһи буоларынан төһө да долгуйдар, кылааһын чааһын бэйэтэ хайдах толкуйдуурунан ыытан киирэн барда.
Бу оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин ортотугар ордук ким күүстээх, кыахтаах, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах ,ол оҕо инники күөҥҥэ сылдьар. баһылыыр-көһүлүүр оруоллаах буолуохтаах диэн өйдөбүлгэ тирэнэн кэпсэтиитин уһун унньухай билсиһииттэн саҕалаабаатаҕа. Бэйэтин кылгастык билиһиннэригэр үөрэнээччилэр ортолоругар тустуу уонна спорт хамсаныылаах (игровой) көрүҥҥэригэр волейболга. баскетболга дьарыктыам ,онно ким дьарыктаныан баҕарарый?-диэн саҕалаата.
Онтукатын бигэргэтэн “тойонноро” бу олорор быһыылаах диэн саамай бөдөҥ, төрөлкөй уолларын ыҥыран таһааран, хас да тустуу албастарын “хатыйыыны, өттүктээһини ,атахха киириини “көрдөртөөтө.
Урут тустуунан дьарыктанар эрдэҕинэ, дьарыктааччыта (тренера) Бөтүрүөбүс бэрт аҕыйах тылынан сыаналаах сүбэлэрин биэрэригэр, хайаан да эйиигин кымаахтаан баран сүбэтин этэрэ. Ол ордук киһиэхэ тиийимтиэ буолара. Эмискэ этин ыарыйдаҕына тулалыыр эйгэҕиттэн тэйэн туһааннаах киһин этэр тылларын истэр буолан хаалаҕын!. Онтукатын өйдөөн Уйбаан уолун түгэнинэн туһанан соруйан ыарыылаах соҕустук ыбылыта тутан биэртэлээтэ.
Биир түгэҥҥэ дуоскаҕа суруйа туран хараҕын кытыытынан көрбүтэ, биир кэнники эрээккэ олорор уол, иннитигэр олорор уолу кэтэххэ биэрэ-биэрэ паартатыттан туран эрэр эбит.
Онуоха Уйбаан илиитигэр тута сылдьар миэлин төбөтүн кыратык кыннары тутаат, эргиллибэккэ эрэ, хонноҕун аннынан бырахпыта миэлэ уолугар тиийэн оруобуна сүүһүгэр түстэ.
Ол кэнниттэн саҥата суох иккис миэлин ылан дуоскаҕа салгыы суруйбутун курдук суруйа турда. Бу иннинэ, кини кэннитигэр туох эрэ өрө күйгүөрэн испит буоллаҕына. , эмискэччи уу чуумпу буола түстэ. Уйбаан ити хамсаныытыттан, оҕолор бары айахтарын атан баран хайдах эрэ соһуйбут курдук туттан олороллоро. .Кинилэри Уйбаан чаҕылҕанныы бэрт түргэн хамсаныытынан уонна миэлинэн уолу сүүскэ олох бэргэн быраҕыытынан соһуппута. Ити кэнниттэн оҕолор бары өрүкүнэһэ-өрүкүнэһэ бары тустуу дьарыгар суруйтарбыттара. Кыргыттар хамсаныылаах спорт көрүҥҥэригэр дьарыктанар баҕаларын биллэрбиттэрэ.
Ити курдук ааҥ маҥҥай кылааһын оҕолорун кытта билистэ. Ол гынан баран Аким Осипович ыйбыт уола оҕолортон туспа кылаас биир муннугар , бу буолбут түгэннэргэ туох да кыттыгаһа суох оҕо курдук түннүгүнэн таһырдьа туох буоларын манаһа олорбута.
Биир да тылынан санаатын атастаспатаҕа, туох толкуйдааҕын биллэрбэтэҕэ. Барытыгар ээл-дээл сыһыаннаһан олорбута. Онон Уйбаан маҥҥайгы көрсүһүүтүн түмүгэр Тимири улахан туох да диэктээх оҕо курдук көрбөтөҕө.
Тимир бу кэмҥэ букатын атын хайысханан толкуйдуу олороро. Үрдүк Айыылар көмөлөрүнэн дойдубун буллум. Аны билигин балтыбын хайдах ,хантан булабын диэн өйдөбүл кини төбөтүн үнтү үүттүүрэ. Бэйэтин толкуйугар бу Убайааннааҕы оҕо дьиэтигэр быстах кэмҥэ эрэ олорор санаалааҕа. Кини Дьокуускай куоратка тиийэн оҕону тарҕатар киинтэн балтыбын ханна ыыппыттарын биллэхпинэ ,көрдөөн буллахпына сатанар диэн толкуйдуура. Хайдах эрэ бэйэтин санаатыгар балта, кып кыра киһи бэйэтин сатаан көрүммэккэ куруутун иитээччилэртэн мөҕүллэ, иитиллээччилэртэн атаҕастана сылдьара буолуо диэн толкуйдуура. Мэлдьи утуйа сытан түүһээн Дьокуускай куоратка куукуланы кууспут балтын массыынаҕа олордон ханна эрэ илдьэ барбыттарын оҕону тарҕатар киин аттыгар олбуор быыһынан көрө турарын түһээн тахсар. .Итинник өй-санаа Тимири бу дойдутугар үктэммититтэн ыла кини толкуйун үүйэ-хаайа тутар.
Докумуонун оҥоһулларын кэтэһэр да да онтуката туох эрэ биллибэт биричиинэнэн уһуох курдук. Онтон дьыл хаамыыта түргэн. Аҕата этэринэн” дьахталлар быттанар күннэрэ”ааста. Аҕыйах хонугунан хаар түһэн да кэбистэҕинэ, киһи баалаабат. Онон бэрт түргэнник Дьокуускай куорат диэки айаннаатаҕына табыллар. Ол туһунан ити уолаттары кытта көрсөөт санаатын атастаспыта. Онтон Дьокуускай куорат мантан тыһыынчаҕа чугаһыыр килимиэтир диэбиттэриттэн салла быһыытыйбыта да, толкуйдаабытын булгурутар санаата суоҕун эппитэ. Докумуона суоҕунан көтөр аал нөҥүө барара табыллыбат. Быччаччы тутан ылаллара чуолкай. Ол иһин куораттыыр суолга тахсан массыыналары тохтотон суоппардары кытта быһа кэпсэтэн эрэ бардаҕына табыллар
Онно бэлэмнэнии үлэтэ хайыы үйэҕэ саҕаламмыта. Иитиллээччилэр бары остолобуойтан иккилии быһыы килиэп аҕалан тус салайааччыларыгар туттарбыттара. Олору таҥас куурдар хоско муоста сууйааччы үлэһит хоһу сууйан тахсыбытын кэннэ ,түүннэри радиатор үрдүтүгэр куурдан “сухари” оҥорбуттара.

Оскуолаҕа үөрэнээччилэр уонна үлэһиттэр уруок быыһыгар быстах аһыылларыгар анаан буфет үлэлиирэ. Ол буфет субуота күн үлэлээбэт, өрүүр күнэ этэ. Аһылык сорох өттүн онтон үссэнэргэ толкуйдаабыттара. Онтон харчы боппуруоһа Тимир төбөтүн олох долгуппат этэ. Хас биирдии уулууссаҕа хаама сылдьар киһи, киниэхэ кумааһынньыктаах харчы курдук этэ. Наадыйдаҕына хаһан баҕарар бэйэтин сиэбиттэн хостуурун курдук ылыан сөбө. .Маҥҥай утаа онно-манна туттарга быстах харчылаах. Үҥүр Закоруйконы кытта айаннаан иһэн Москва пордугар бииргэ хаамсан иһэн биир киһиттэн кумааһынньыгын ылбыта. Ол киһитэ бэйэтэ даҕаны ыл диэбиттии кумааһынньыгын кэлин сиэбигэр укта сылдьара. Айдаан тахсыбыта да, кинини милииссийэнэн арыаллана сылдьар оҕону ,ким даҕаны уорбалаабатаҕа.
Бу сырыыга субуота иннинээҕи түүн Тимир салалтатынан Валера уонна Андрей буоланнар оскуола кырыысатын иһинэн хааман кэлэн ,. дьиэ үөһээҥҥи даҥын (буорун) туора ыспыттара, дьиэ үрүт мастарын хостоон киһи батар хайаҕаһын оҥорбуттара. Ол хайаҕаһынан быанан баайан Андрейы буфет хоһун иһигэр түһэрбиттэрэ.
Онно туох баарын бүтүннүүтүн үөһээ таһааран баран, остолобуой сэбиэдиссэйин хоһугар таһан кэбиспиттэрэ. Остолобуой сэбиэдиссэйэ субуота күн өрөбүлэ буолан үлэтигэр кэлбэт этэ. Оҕолору повардар аһаталлара. Сэбиэдиссэй хоһо күнү күннүктээн киһи төбөтүн саҕа күлүүһүнэн хатааһыннаах турара. Онон үлэһиттэр онно төрүт да кыһаллыбаттара.
Утуйуу иннинээҕи бэрэбиэркэ кэнниттэн уолаттар Тимирдэрин тэрийэннэр ыраах айаҥҥа атаара. бөһүөлэктээҕи Убайаан остолобуойугар тиийбиттэрэ. Манна Дьокуускай куорат уонна төттөрү хайысханан Мииринэй, Ленскэй диэки айанныыр суоппардар тохтоон , аһаан -үссэнэн барар сирдэрэ. Остолобуой бу дьоҥҥо анаан үлэтин тэрийбит буолан түүннэри үлэлиирэ. .Бэрт сотору кэминэн биир эдэр нуучча суоппар уолун булан Тимири куорат диэки атааран кэбиспиттэрэ.
Үөрэх саҥа нэдиэлэтин саҕаланыытыгар оҕо дьиэтигэр сарсыардааҥҥы бэрэбиэркэҕэ Тимир суоҕун булан ылбыттара. Итини сэргэ оскуолаҕа буфет атыылааччыта кэлэн улахан айдааны таһаарбыта. .
Оскуола харабылын сирэйгэ-харахха анньыахтарын күлүүстэрэ уонна уонна күлүүс аһыллыбытын биллэрэр пластилиҥҥа ууруллубут бэчээт бүтүнүнэн туох да диир кыахтара суох буолан хаалбыта. Оройуоннааҕы милииссийэ отделыгар биллэрбиттэрэ.
Олохтоох милииссийэ үлэһиттэрэ кэлэн көрөн-үөрэтэн баран, үөһээ кырыыссанан киирэн буфеты ыраастаабыттар диэн быһаарбыттара. Онно биир оҕо атаҕын суола баарын булан ылбыттара. Ол атах суолун Тимир кырыыса иһиттэн тахсарыгар соруйан хаалларбыта. Атын өттүн сиппииринэн сиппийэн кэбиспитэ.
Син-биир киниэхэ күтүрүүллэрэ чуолкай уонна атын уолаттары уорбалаан сирэй-харах анньыбатыннар диэн итинник хамсаммыта.
Ардаҕа суох кураан күһүн турбут буолан суол куһаҕана суоҕа. Бэрт түргэнник айанныахтарын Марха өрүһүн уонна Чыбыыда үрэҕин туоруурга паромнар мөлтөхтүк сылдьар буоланнар, онно кэлэн иннибиттэрэ. Биэрэктэргэ массыыналар уочараттара сүрдээх бытааннык хамсыыра. Бириэмэ бөҕөтүн ол кэтэһиитигэр бараабыттара.
Ити кэмҥэ Убайаанннааҕы оҕо дьиэтиттэн оҕо сүппүтүн туһунан чугастааҥы оройуоннарга телеграммалар ыытыллыбыттара. Туох эмэтэ билиннэҕинэ биллэрэллэригэр көрдөспүттэрэ. Өр-өтөр буолбатаҕа сотору соҕус кэминэн Үөһээ-Бүлүү Хоро нэһилиэгин сэбиэтин председателэ тахсан телефоннаабыта. :
-Эһиги этэр уолгут курдук оҕо - манна биир массыынаҕа баар. Оройуон киинигэр туораары Бүлүү өрүһүн бу биэрэгэр паромҥа уочараттаатылар диэн телефонунан звоннаабыта.
Уопсай кэпсэтии түмүгүнэн Үөһээ-Бүлүүтээҕи милииссийэ отделыгар биллэрэн ол оҕону бэрэбиэркэлэтэргэ уонна чуолкай кини буоллаҕына, мантан ыллаттара бэйэбит үлэһиппитин ыытыахпыт диэн сөҥҥөспүттэрэ.
Ити күн Уйбаан оскуолатыгар тиийбитэ. Аким Осипович кэтэһэн олороро:
-Саҥа кэлбит уолбут сарсыардааҥы бэрэбиэркэҕэ суох. Бииргэ үөрэнэр оҕолоро да , хоско бииргэ хонор да уолаттара ханна барбытын билбэппит дэһэллэр. . Хоһугар хоммотоҕо икки хоммут. Билэллэр эрээри эппэттэр. Үнүр повар дьахтар туох ааттаах оҕолоргутун аччыктаттыгыт диэн миигиттэн ыйыталаспыта. Оҕолоргут биир нэдиэлэтээҕи килиэптэрин нуорматын биирдэ охсон кэбистилэр диэбитэ. Онон сылыктаатахха өйүөтүн эрдэттэн оҥостубут. Дойдутун Дьокуускай куорат диэки айаннаабыт буолуон сөп.
Итинник кэпсэтэ олордохторуна, аны буфет халаммытын айдаана буола түспүтэ. Учууталлар бары учууталыскайга киирэн баран Уйбааҥҥа :
-Раньше у нас такого случая никогда не было. Крали по мелочам. Конфеты и печенья. А чтоб, так профессионально красть через крышу все, что было в буфете, никто из наших никогда не додумался бы. Это работа твоего ученика – диэн диэ-диэ буолбуттара. .Бу саҥа кэлбит уол төһө да бииргэ үөрэнэр оҕолоруттан тас өттүнэн биир курдук тутта сатаабытын иһин, олох боростуойа суох, кини кылааһын оҕолоруттан букатын атын таһымнаах ,элбэҕи көрбүт-билбит иһэ тыырбалаах уол олох суолун очурдарыгар оҕустаран кини кылааһыгар үөрэнэ кэлбитин Уйбаан бу кэмҥэ биирдэ өйдөөбүтэ. Бу түгэҥҥэ дылы ити уолу атын оҕолортон туох да атына суох, барыларын оҕолору биир халыыбынан көрө сылдьыбыт буоллаҕына ,бу быһылаан тахсыбытын кэннэ ,оскуола салалтата бу уолга ураты болҕомто уурдара сатыыра сптөөх ирдэбил эбит санаабыта.

Уйбаан эбиэттэн киэһээ уруоктарын биэрэ сырыттаҕына дириэктэрэ Егор Прокопьевич ыҥыттаран ылбыта:
-Билигин милииссийэ отделын начальнига телефонунан звоннуу сырытта. Уолбут Үөһээ- Бүлүүгэ тиийбит. Билигин оройуоннааҕы портан “Ан 2” самолет Үөһээ-бүлүүгэ көтөр. Эйиигин ол самолетунан ыытаары кэтэһиннэрэн олоробут. Билигин оскуола массыынатынан онно киир. Аара дьиэҕэр сылдьан пааспаргын ылан аас. Онтон атын докумуоннарын бу бааллар. Онно тиийэн олохтоох милииссийэ тэрилтэтиттэн уолгун туоһулас. Төттөрү көтөн кэлэр билиэткит үбүн бухгалтерияттан киирэн ыл. -диэн дьаһайда.
Ити курдук көтөр аал өҥөтүн туһанан Уйбаан биир чааһынан Үөһээ-Бүлүүгэ баар буолан хаалла.
Олохтоох милииссийэ отделыгар тиийбитин уолгун Үөһээ-бүлүүтээҕи оҕону иитэр дьиэҕэ ыыппыппыт. Эһигини бу курдук түргэнник дьаһаныахтара дии санаабатахпыт. Онно уолгутун хонноруохтаахтар уонна аһатыахтаахтар диэн баран ,бэрт түргэнник дьаһайан массыына биэрэннэр ол тэрилтэҕэ утааран кэбиспиттэрэ.
Ол тэрилтэтигэр тиийбитэ уола оҕону иитэр дьиэ остолобуойугар аһыы олорор эбит. Кини остолобуойга киирбитин көрөөт Тимир олорор олоппоһун төбөтүн көмүскэнэрдии туттаат остолобуой түннүгүнэн таһырдьа ыстанан кэбистэ.
Арай Уйбаан көрбүтэ уола дьиэ таһыгар биирдэ баар буола түстэ. Тэпсиллэн кытаатан хаалбыт “чикди” буор үрдүгэр чэпчэки баҕайытык төкүнүс гынна да, ойон турда. Туох да буолбатах. Уулусса устун сүүрэн бурҕачыйа турда.
Оччону көрдүм ини. көрбөтүм ини диэбиттии Уйбаан остолобуой үнтү барбыт түннүгүнэн уолун батыһан ойон таҕыста. Уулусса устун Тимири эккирэтэн түһүнэн кэбистэ. Балачча өр сырыстылар. Кэлин тиһэҕэр уола ситтэрэрин биллэ быһыылаах, кини аҕылаан-мэҥилээн тиийэригэр холку баҕайытык илиилэрин түөһүгэр туттан баран турунан кэбистэ. Олох буруйа суох киһи хараҕынан уун-утары көрөн туран:
-Иван Иванович! Ваша взяла. Рыпаться не будем. Видел я Ваши приемчики. А так ребенка бить то, не будешь? Запросто можете накатать себе” статью “. А сейчас, куда пойдем? Время. то позднее -диэн ыйытан соһутта.
Уйбаан кырдьык маҥҥайгы омунугар уолугар илиитинэн киириэх курдук буолан иһэн Тимир тылларыттан уостуйан хаалла.
Ити кэнниттэн туох баар ирдэниллэр докумуоннарын олохтоохтору кытта оҥосон баран, түүннэри олохтоох көтөр ааллар портарыгар киирдилэр.
Кинилэр дьоллоругар Ньурбаҕа түүннэри көтөр таһаҕас таһар көтөр аал баар буолан биир күнү кыайбат кэминэн олохтоох сирдэрин буллулар.

Уйбаан Тимири кытта маҥҥайгы чугас билсиһиитин ити курдук саҕалаабыта.
Тимир бу Убайааҥҥаҕы оҕо дьиэтигэр урут куоратка оҕону тарҕатар кииҥҥэ бииргэ олорбут уолаттара баар буоланнар, кими да кытта эн-мин дэспэккэ бэйэ киһитэ буолан хаалбыта. Ол гынан баран өйө-санаата чөмөхтөммөккө ,биир өйдөбүлгэ кэлбэккэ. Толкуйугар бачча дойдубар эргиллэн баран. хайаан даҕаны балтыбын буллахха табыллар диэн санааттан уйгута икки аҥы хайа тардыллан хаалбыта. Кини бэйэтин ис санаатыгар барытын эргитэ киэҥҥик толкуйдаатаҕына :-Убайааннааҕы оҕо дьиэтэ , кини билиҥҥи туругар туох да куһаҕана суох. Олорор дьиэлээх, иһэ тот, таҥҥар таҥаһын биэрэллэр. Үөрэтэллэр, иитэллэр. Оскуоланы бүтэрэргэр суоппар идэтин ылаҕын. Инникитин олоххун ити идэнэн үлэлээн оҥостуоххун сөп. Онтон ордук бу орто дойдуга сир-халлаан икки ардыгар быраҕыллыбыт тулаайах оҕоҕо туох нааданый?
Туох барыта тэҥҥэбилтэн тахсан кэлэр. Кэмигэр Андрюха, “Вася-чумазый” курдук былаас ыыппыт сиригэр баран хаалбыта буоллар. Кинилэр курдук аччыктыыр диэни билбэккэ ,күннээҕи аһылык инниттэн туора-маары хамсаммакка ,сыыһа-халты туттубакка, сирэй-харах анньыллыбакка ,атаҕастанар диэни билбэккэ, онно-манна тиксибэккэ, киэҥ дойдунан тэлэһийбэккэ сылдьыа эбитэ буолуо.
Үс сыл устата быһах биитин устун сылдьар олох устун олорон кэллэ. .Хас күн аайы Культятын уонна Куполын ахтан-санаан ылар. Уолаттар өйдөрүттэн-санааларыттан элбэҕи иҥэриммит эбит. Киһи буолуон, дьон курдук олоруон баҕарар буоллаҕына мантан атын суол суох. Хааһына дьиэтигэр тирэннэҕинэ эрэ табыллар. Онон олохтоох сирин булунуон олус баҕарар.
Ол гынан баран кини балтын көрдөөн булан, кинини кытта биир хааһына дьиэтигэр олоруон баҕарар. Балта кини өйдөбүлүгэр кып-кыра, олоххо туох да бэлэмэ суох, ыал атаах оҕото эмискэ олоҕун тускула уларыйыытыгар хайдах да бэйэтин сатаан көрүммэтэҕэ буолуо диэн толкуйдуур. Балтын дьылҕатын санаан кэллэҕинэ, сүрэҕэ ыалдьар, дууһата айманар. Онтон бэйэтин оҕотук санаатыгар балтытын ханна ыыппыттарын Дьокуускайга тиийдэҕинэ биирдэ эрэ быһаарыахтааҕын курдук саныыра. Онон санаммыт санаатын булгуруппатаҕа.
Сиринэн массыынанан куорат диэки айаннаатахпына, ханна да хамсатыа суохтар. Онон атын суолу тобуллахпына табыллар диэн бу сырыыттыттан түмүк оҥостубута.
Итинник толкуйтан сиэттэрэн Тимир куорат диэки көтөр аалынан тиийэр суолу тобуллаҕына эрэ сыалын ситиһэр кыахтааҕын чуолкай өйдөөбүтэ.

Бэйэтин туһунан докумуоннара оҥоһуллан кэлэрэ буоллар ити боппуруоһа боростуой соҕус буолуо эбит. Билиэт ылла да көтүөхтээх, онтукатын күн аайы кэтэһэр да , түргэнник оҥоһуллубат көрүҥҥээх. Ити курдук өйө-санаата буккулла сылдьан бөһүөлэккэ тахса сылдьан Красноярскай куоратка кини Дьокуускайтан бииргэ күрээн тиийбит «Сема-кулак» диэн уоруйаҕын кытта бииргэ куомуннаспыт ,киниэхэ илии-атах буола сылдьыбыт «два+три» диэн уоруйаҕы ( икки солкуобайтан үс солкуобайы оҥорорун иһин итинник ааттаммыт) бу манна Ньурбаҕа уулуссаҕа көрсө түспүтэ. Бэйэ-бэйэлэрэ көрсүспүттэриттэн , иккиэн да улаханнык соһуйбуттара.
Киһитэ, кинини 14 саастаах оҕону улаханнык өрө тутан Ньурбаҕа баар соҕотох күнүс остолобуой, киэһээ ресторан буолар ас –үөл тэрилтэтигэр ыҥыран саха киһитин өйдөбүлүн тас өттүнэн аһатан күндүлээбитэ.
Үгүс кэпсэтии суоҕа, бу дьон « аһаҕас айахтаах» киһини сөбүлээбэттэр. Хас биир тыл ыйааһыннааҕа, ону Тимир олус бэрткэ билэр. Онон кэпсэтии судургу соҕус буолбута.
Кини кылгастык Грузиянан, Крымынан. Молдавиянан хайдах сылдьыбытын. ,билигин бу куорат оҕо дьиэтиттэн ыла сүтэрбит балтын, Саха сиригэр кэлбитинэн көрдүү сылдьарын. Онтон сылтаан Убайааннааҕы оҕо дьиэтиттэн күрүү сылдьыбытын онтуката табыллыбатаҕын кэпсээбитэ. Дьокуускай куоратка тийиэн баҕарарын эппитэ.

_- Дьокуускайга тиийэргин бу олохтоох маннааҕы “авторитеттар” быһаарыахтара Ону этиэхпит. Онтон биһиги Саха сиригэр интириэспит элбэх. Онон наадыйдахпытына булуохпут. Бу билигин иннигин көрүҥэргэр диэн баран уон тыһыынча солкуобайы туттаран кэбиспитэ. Бу харчынан туһааннаах дьону кытта куоратка тиийдэххинэ аахсыан.
Ол кэпсэтии сарсыҥҥы күнүгэр ,массыыналаах дьон кэлэн оҕо дьиэтиттэн тиэйэн ылан бу куоратка барыахтаах контейнер иһигэр укпуттара. Үгүс кэпсэтиитэ суох.
-Санаарҕаама, куоратка тиийдэххинэ көрсүөхтэрэ- диэн этэн кэбиспиттэрэ. .
Ити кураанах тыллар буолбатахтарын Тимир билэр:

• Көрсүөхтэрэ!- диэбит буоллахтарына. көрсүөхтээхтэр. Онон Дьокуускай куоракка тиийэбин диэн толкуйдаах ,бу контейнер иһигэр саһан сыппыта үһүс хонуга.
  Аһыыр аһа баар. Иһэр уута бүппүтэ. Хата ону бииргэ үөрэнэр уонна Убайааннааҕы оҕо дьиэтигэр бииргэ олорор доҕотторо бэҕэһээ уу аҕалан, араҥас дьүһүннээх медицинскэй көндөй эрэһиинэ туруупканы контейнер аанын быыһынан уган уу иһэрдэн абыраабыттара. Контейнер иһэ хараҥа, аан быыһынан киирэр күн сардаҥалара эрэ сырдаталлар. Күһүҥҥү бүтэһик сылаас күннэр турар буоланнар күнүс итиитэ бэрт.
  Атыннык эттэххэ алаадьы буһарар хобордоох үрдүгэр олорор курдук. Ыксаан салгын киирэр сиригэр аан аттыгар кэлэн сытар. Мэнээк сытыахтааҕар аан быыһынан ону-маны көрө сытар ордук курдук. Ол гынан баран утары турар контейнердартан атыны тугу да көрбөт. Контейнердары бэйэ –бэйэлэригэр утары анньыталаан кэбиспиттэр, икки ардыларынан массыына эрэ батар сирин хаалларбыттар. Үс күн манна сытар да, ол тухары биир эрэ массыына кэлэн ааста
  . Киэһээ утуйуох эрэ иннинэ харабыл оҕонньор кэлэн кэрийэн контейнердар пломбаларын көрөн ааһар. Оччотугар Тимир кирийэн биэрэр. Иллэҥ да кэмэ элбэх ,инньэ гынан Тимир ону маны эргитэ саныыра элбэх. Ордук түүн. халлаан сөрүүкүтүйдэҕинэ өйө-санаата тиллэн кэлэр. Аан быыһынан күөх халлааны көрө сытан өйүгэр уруһуйдаатаҕына :
• Ити күөх халлаан түгэҕэр эбэтэр аҥҥараа өттүгэр туох сытара буолла? Ити көстөр сулустарга туох баара буолла?
  Ону барытын билиэн ,күннээҕи олоҕуттан тэйиэн баҕарар. Ол гынан баран. бу орто дойдуга олох сокуона сорох дьоҥҥо олус кытаанах быһыылаах. Ким эрэ көмүскэ сууланар-кимиэхэ эрэ биир быһыы килиэп күндү.

Бэйэтин толкуйугар ,кинини саха ыалын соҕотох мааны уол оҕотун. олох охсуута онно-манна тиэртэ. Инникитин кини дьылҕата хайдах, хайа диэки барарын. ,ким буолуохтааҕын бэйэтэ да билбэт. Онно төбөтүн сынньа да сатаабат. Күннээҕинэн олорор буолбута ыраатта. Бүгүн эн аһыыр аһын, таҥҥар таҥаһын. сылаас хонор сирин баар буоллаҕына –эн дьоллооххун! Сарсыҥҥыны-сарсыҥҥы күн быһарыа.

Тимир эмискэччи аттыгар элбэх киһи ньамалаһар саҥаларыттан уонна контейнер аана кыычыргыы-кыычыргыы аһылларыттан уһуктан кэллэ. Күн уота утары тыкпыт сырдыгыттан хараҕын симириктии олорн:-Хас да милииссийэ формалаахх дьону кытта билэр дьонун Аким Осипоһы уонна кылааһын салайааччытын Иван Ивановиһы булан көрдө уонна ситэ уһукта илигиттэн дуу?Эбэтэр билэр дьоно баарыттан дуу? Улаханнык соһуйбата даҕаны, куттаммата даҕаны.
-Эс, бу сырыыга эмиэ табыллыбатым. Эмиэ төттөрү оҕо дьиэтигэр барар буоллум -диэн өйдөбүл төбөтүн иһигэр элэс курдук охсуллан ааста.
Ол быыһыгар Тимир кып-кыараҕас маллаах-саллаах контейнер иһиттэн таһырдьа тахсыбыт киһи быһыытынан илиитинэн күүскэ хамсанан көһүйбүт этин-сиинин уһугуннарда уонна туох да буолбатаҕын курдук дьонун туораттан көрө турда. Дьоно контейнер аһыллыытыгар протокол толороллор эбит. Аким Осипович уонна Иван Иванович ол докумуоҥҥа илии баттаатылар. Ол быыһыгар Тимири кэлэн биир летчик формалаах киһи кэлэн сирэйгэ-харахха аста.
-Вы как попали во внутрь опечатанного контейнера? – диэн эмиэ дьиктиргээбит курдук тимиртэн ыйытта.
Онуоха Тимир буолбут түгэни олох маккыраччы мэлдьэһэн кэбистэ:
-Откуда я знаю? Когда я сюда вошел. Контейнер вообще открытый был.
Тимир дьоно бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэллэриттэн өйдөөтөҕүнэ. Айдааны харабыл оҕонньор тарпыт эбит. Ааҥ-маҥҥай кини утуйа сытан муннун хаҥыһаратарын истибит. . Онтон дьиктиргээн аан быыһынан көрбүтэ. Оҕо сирэйэ көстүбүт, утуйа сытар үһү.
Ону тиийэн салайааччыларыгар тыллаабыт.
Бу кэмҥэ оскуола салалтата Тимир оҕо дьиэтиттэн сүппүтүгэр урукку курдук үлэһиттэри, олохтоохтору аймаабакка, киэҥ далааһыннаах айдааны тарпакка эрэ, оройуон бары тэрилтэлэригэр, чугастааҕы оройуоннарга оҕо сүппүтүн биллэрэн баран ,кэтэспиттэр. Ол гынан баран аһары уһун бириэмэ устата туох да биллибэтэҕиттэн дьаархана олордохторуна, оҕо сүппүтүн билэ олорор буоланнар көтөр аал пордуттан :
-Эһиги иитиллээччигит манна контейнер иһигэр сытар. Кэлэҥҥит ылын-диэн эттилэр.

Ити курдук бэрт үчүгэйдик толкуйдаммыт толкуй ,таһаҕас тиэйэр салгын аалынан Дьокуускайга тиийиэхтээҕэ Тимир бэйэтин алҕас туттунуутуттан табыллыбатаҕа.
Итинэн сибээстээн оскуола үөрэнээччилэрин уонна оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин уопсай мунньахтарыгар Тимири бэйэтин дьайыыларынан икки төгүл бүтүн оройуону, республиканы аймаабытын ыйан туран , бэйэтин өссө тугу эрэ оҥордоххуна олох баппат оҕолор дьиэлэригэр Саха сирин тас өттүгэр ыытарга көрдөһүү суругу үөһээ салалталарга түһэриэхпит диэн уураах ылбыттара.
Ити мунньах кэнниттэн Тимир бэйэтин толкуйугар билигин кини “уу иһигэр сылдьар балык курдук” уу чуумпутук сырыттахпына табыллар диэн түмүккэ кэлбитэ ,ити уураахтарынан Тимир сүрүн кыһалҕатын билбэккэ сылдьан ,кини саамай ыалдьар боппуруоһун таба тайаммыттара. Өскөтүн кинини Саха сирин тас өттүгэр ыыттахтарына .кини баччааҥҥа дылы сорук оҥосто сылдьар сыалын ,ийэтин уҥуоҕар биэрбит андаҕарын толорботугар тиийэр. Ким оччоҕо кини балтын көрүөй? Киһи оҥоруой?
Онон баҕар –баҕарыма быйылгы дьылга бу Убайаан оҕотун дьиэтигэр кыстыырга күһэллибитэ. Саха сирин тымныы кыһына ханнык да модун санаалаах киһини күлүүһэ суох сылаас дьиэ иһигэр хаайар буоллаҕа.
Бу дьайыылар түмүктэринэн Тимиргэ:

• Онуоха-маныаха дылы манна олохсуйан ,дьиҥҥээх докумуоннарым кэлэллэрин күүттэхпинэ сатанар. Ол иннинэ онно манна чолонноон даҕаны тугу да ситиһиэ суохпун - диэн санаа киирбитэ.
  Уйбаан бу кылааска салайааччы буолбутуттан улаханнык салла сылдьар. Үҥүргү уопсай мунньах быһаарыытынан кылааһын оҕолорун иитиитигэр үлэтин кыайа туппата диэн быыгабар ылла . Маннык хаамыынан бардаҕына аҥардас бу Тимир оннук-маннык буоллаҕына, бу оскуолаҕа аҕыйах ый үлэлииһи.
  Урут үлэлээбит оскуолатыгар биирдэ даҕаны сирэй харах анньыллыбатаҕа. Хайҕабылга сылдьыбыта. Билигин санаатаҕына олох туох да диэгэ суох дьиннээх сахалыы иитиилээх төрөппүттэрдээх оҕолорго кылаас салайааччытынан сылдьыбыт эбит. Онон олох үлэтин ыарырҕаппатаҕа. Кылааһыгар оҕото да аҕыйах этэ. Онон биир ыал оҕотун курдук сылдьыбыттара. Билигин даҕаны ол оҕолорун кытта суруйсар. Куруутун айылҕаҕа тахсан күөс уотун тула олорон ону-маны кэпсэппиттэрин, тустууга хамаанданан Амма оройуонугар аан-маҥҥай бастаабыттарын, биир уоллара республикаҕа бастаабытын, байыаннай аҥардаах “Зарница” оонньуутун оонньообуттарын, субботниктарга сылдьыбыттарын ахталлар.
  Онтон бу оскуолаҕа ситэри биир ый үлэлээбэккэ сылдьан быыгабар ылла. Саныырга ыарахан. Бэйэтин улахан буруйдаах курдук санаммат. Онтон баары –баарынан этэр буоллахха Тимири кытта эн-мин да дэспитэ да ахсааннаах. Бэйэтэ даҕаны бу кылааска салайааччы буолбута да аҕыйах хонно. Кылааһыгар отуттан тахса оҕолоох. Бары эҥин араас дьылҕалаахтар. Үгүстэрэ “тыыннаах төрөппүттэрдээх” сылдьан тулаайах дэнэр оҕолор. Күөх моҕойго иирэн. иһээччи буолан төрөппүт быраабын быстарбыт дьон оҕолоро. Ол быыһыгар олус ыарахан дьылҕалаах оҕолор эмиэ бааллар. Аҥардас Павлов Эдиги да ыллахха да сүрдээх хартыына тахсар. Аҥардас аҕа оҕото , алҕаска бултуу сылдьан сааны сыыһа туттан аҕатын дэҥҥээн кэбиспит. Атын да оҕолор дьылҕалара онтон итэҕэһэ суох. Эҥин араас барыта баар. Оннук оҕолору биир өйгө-санааҕа чөмөхтүөххэ диэтэххэ. бу кылгас кэмҥэ кыаллыбат суол. Онон тимиргэ болҕомто уурар кэмэ да суоҕа.

Онон бэйэтэ оҕолорун кытта саҥа билсэ сылдьар буолан Тимиргэ болҕомто уурар кэмэ да суоҕа.
Хайдах эрэ кылааһым оҕолорун кытта биир тыл булбут киһи диэн толкуйдааҕа. Бу кэмҥэ кылааһын оҕолорун кытта оскуола. , оройуон иһинэн ыытыллар эҥин араас дьаһалларга бииргэ эн-мин дэһэн кэллилэр. Маҥҥай утаа эҥин араас хамсаныы баар этэ. Кэлин бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн эрэллэр.
Уйбаан бу оскуолаҕа үлэлээн баран директорын Егор Прокопьевиһы куруутун бэйэтин толкуйугар нуучча улуу педагогар, Сэбиэскэй Сойууска аан маҥҥай тулаайах оҕолору кытта үлэни тэрийбит Макаренкоҕа тэҥҥээн көрөр.
Кини көрүүтүгэр Егор Прокопьевич, Макаренко курдук- кини суолунан, арыый атын кэмҥэ, сиргэ тулаайах хаалбыт, ийэ, аҕа-төрөппүт тапталын билбэтэх, араас сылтаҕынан олохторугар оҕустарбыт оҕолору кытта , бу олус кытаанах үлэҕэ партия ыйыытынан туруоруллубут хоммуйуус үлэһит.
Олох туспа эйгэлээх оскуоланы, Егор Прокопьевич ,оскуолатын, оҕо дьиэтин үлэһиттэрин барыларын биир санааҕа чөмөхтөөн, оҕолору- үөрэнээччилэри биир эйгэҕэ тутан, төһө да үөрэнэр дьиэ-уот (материальнай база) мөлтөҕүн иһин , ол баар ыарахан түгэннэри (проблемалары) барытын кыайа тутан , олус муударайдык салайан олорор.
Кини оскуоланы салайыыга үлэһиттэрин, общественнай, хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэри уонна олохтоох былаас салалтатын барытын биир хайысхаҕа чөмөхтөөн, оҕону үөрэтиигэ-иитиигэ туһаайан, бу киниэхэ сүктэриллибит эппиэттээх үлэтин олус үчүгэйдик толкуйдаан улэлэтэ сылдьар. Хас биирдии учууталтан, үлэһиттэн таһарыылаах улэни күүскэ ирдиир салайааччы.
Ону барытын Уйбаан барытын туораттан көрө сылдьар, этинэн-хаанынан да биллэ. Ону үҥүргү уопсай мунньах хайдах барбыта да туоһулуур.
Ол курдук, атын оскуолаларга туораттан биир-икки киһи кэлэр буоллаҕына бу мунньахха үгүс киһи кэлэн, эт-хаан дьарыктанар саалга баппакка, аан аттыгар кытта чөмөхтөһөн турбуттара.
Бөһүөлэк тэрилтэлэрин салайааччылара, олохтоох былаас салалтатытан оройуоҥҥааҕы партия комитетын пропагандаҕа отделын салайааччыта, бөһүөлэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, милииссийэ отделын начальнига ,араас общественнай тэрилтэлэртэн уонна төрөппүттэр бары бааллара.
Уйбаан маннык таһымнаах мунньахха маҥҥайгы кыттыыта. Дьон тылларыттан-өстөрүттэн үлаханнык салынна. Урукку үлэлээбит оскуолатыгар мунньахтар бэрт холкутук, айдаана суох, эн-мин дэһэр курдук ыытыллыбыттар эбит.
Хас да сүрүн боппуруостар директор былырыыҥҥы үлэтин отчуота, оройуон оскуолаларын икки ардыгар социалистическай курэхтэһии түмүгэ уонна да атын боппуруостар көрүллүбүттэрэ.
Ол быыһыгар кинини кылаас салайааччытын быһыытынан туох үлэни ыытан эрэрин отчуоттаппыттара. Ол түмүгүнэн сүбэ ама ,ыйыы-кэрдии биэрбиттэрэ.
Кини көрдөҕүнэ уола Тимир олох халыҥ тириилээх уол буолан биэрбитэ. Кинилэр боппуруостара көрүллэр кэмигэр уол сирэйигэр биир да быччыҥ ымыр да гынан көрбөтөҕө. Олус холкутук, киниэхэ төрүт сыһыана суох боппуруос курдук туттан турбута.
Киниэхэ туһаайыллыбыт боппуруостарга бэрт кылгастык “ сөп”. ”суох” лиэн тылларынан эппиэттээн муҥурдаммыта.
Мунньах кэнниттэн Уйбаан уолун кытта биир –бииргэ хаалан баран:
-Тимир! Эн уопсай мунньах туох быһаарыыны ылыммытын үчүгэйдик өйдөөтүн дуо? Билигин өскөтүн уруккун курдук Дьокуускай диэки күрүү сатыыр буоллаххына, олох баппат бэрээдэктээх оҕо диэннэр Саха сирин тас өттүгэр ыытыахтара. Онон сүгүн күннээҕи бэрээдэҕи кэспэккэ сырыттаххына табыллар.
-Иван Иванович! Все это “пустозвон”. Я понял ,чего Вы от меня хотите. Но, будет так, как я сам решу.
Уолун чобуо эппиэтиттэн ,бэйэтин уопсастыба өйүттэн-санаатыттан үөһээ туттан санаатын биллэрбититтэн Уйбаан улаханнык соһуйбута уонна уолун атын муннугунан көрбүтэ. Тимир кини кылааһын атын оҕолорун курдук оҕотук күннээҕинэн сылдьар оҕолор курдук буолбакка, олоххо элбэҕи көрбүт, билбит уонна хатарылыбыт саастаах киһи курдук кытаанах өйдөөҕүн-санаалааҕын билбитэ. Ити курдук уола туох түмүккэ кэлбитин Уйбаан сытаан быһаарбатаҕа.

Бу кылгас кэмҥэ Тимир оҕо дьиэтин иһигэр олорон баран , бу тэрилтэлэр туох да куһаҕана суох, .кинилэр курдук оҕолору өйүүргэ былаас эҥэриттэн тэриллибит саамай туһалаах тэрилтэлэр эбит диэн өйдөбүлгэ кэлэн олорор.
Биир күн уулуссаҕа быраҕыллыбыт, атах-балай барбыт, аччыктааһыны-хоргуйууну, дьиэтэ-уота суох буолууну, дьон дьиикэй быһыытын барытын билбит-көрбүт, .күннээҕи аспын-таҥаспын хантан булабын диэн быстах күҥҥээҕи өйдөбүлүнэн сылдьыбыт оҕо көрүүтүгэр бүгүҥҥү олоҕо “далбар” олоҕо .
Күҥҥэ түөртэ аһаталлар, таҥаскын-сапкын барытын хааччыйаллар. Сылаас .сымнаҕас оронноох дьиэ баар. Үөрэтэллэр-иитэллэр. Оскуоланы бүтэрэргэр “хара үлэһит” идэтин биэрэллэр. Атыннык эттэххэ олоххор “улахан дьон” олоҕор маҥҥайгы хардыылары оҥороргор “акылаатын” охсон биэрэллэрОнтон ордук эйиэхэ туох нааданый?
Урут Дьокуускайга тулаайах оҕону тарҕатар кииҥҥэ олорон, бу оҕо дьиэлэригэр оҕолору ыыталларын, хайдах эрэ эйиигин уопсастыбаттан арааран “хаайыыга “ыытан эрэллэр диэн толкуйдуура.
Онтон билигин онно-манна тиксэн баран, бу манна Убайааннааҕы оҕо дьиэтигэр олорон ,ис өттүттэн билсэн баран өйө-санаата уларыйда.
Биир өттүнэн көрдөххө дьиэ оҕолоруттан ордук балаһыанньаҕа сылдьар курдуккун! Барыта государство бэлэмигэр сылдьаҕын. !
Онтон ол ийэ-аҕа, төрөппүт таптала ,дьиэ-кэргэн өйдөбүлэ суоҕа. Эрийэ толкуйдаан көрдөххө: Эн тулаайах. чороҥ соҕотох буоллаххына хантан кэлиэй? Суох аата суох!
Ол туһунан Культялаах, Куполы кытта күн аайы кэпсэтэллэрэ. Кинилэри кытта ,ол кэмҥэ санаа атастаспатаҕа буоллар, баҕар атын өйдөбүллээх буолуо этэ.
Уолаттара киэҥ сиринэн, дойдуларынан сылдьыбыт ,сайдыылаах -үөрэхтээх дьон сыдьааннара буолан толкуйдара .киниттэн букатын атын ,киэҥҥик толкуйдууллара.
Оҕо дьиэтин ,эн киһи буоларгар тирэх оҥостуохтааххын ,бэйэҕин “барон Мюнхаузен” курдук бадарааҥҥа түһэн баран бэйэҥ баттаххыттан тардынан быыһамматаххына, эйиэхэ туораттан көмө улаханнык өйүө суоҕа ,бэйэҕин бэйэҥ өрүһүнүөхтээххин диэн өйдөбүллэрин кини күүскэ иҥэринэ сылдьар.

Манна үлэлиир дьону да сирбэт. Биир да киһи кининин сирэйгэ-харахха анньа илик .маҥҥай утаа мин уруккубун билбэттэр буоллаҕа дии саныыра. Ол гынан баран ити сэбиэдиссэй ыйыппыт боппуруоһуттан уонна Аким Осипович ыһыктыбыт тылларыттан сылыктаатахха кини олоҕун тускулун сэрэйэллэр эбит дуу диэн толкуйдаабыта.
Кини ордук кылааһын салайааччытын Уйбаан Уйбаанабыһы бэйэтигэр чугас ылынар. Атын учууталлартан букатын туспамайгыннаах , оҕолорго олох чугастык истиҥҥик сыһыаннаһар, сааһынан эдэринэн эбитэ дуу?
Кинилэри кытта тэбис тэҥҥэ оҕолор бары дьыалаларыгар барытыгар сылдьыһар. Сарсыарда тураргар, .киэһээ утуйаргар оҕо дьиэтигэр кини баар. Сарсыарда кэлэн таҥаскын-сапкын көрөр, ким ыалдьыбытын-ыалдьыбытаҕын билсиһэр. Киэһээҥҥи бэрэбиэркэ иннинэ кэлэн оҕолору библиотекаҕа мунньан ,куруутун бэйэтин кытта илдьэ сылдьар “Педагогическая поэма” диэн кинигэтиттэн быһа тардан ааҕар. Ол кинигэҕэ кинилэр курдук тулаайах оҕолор дьылҕалара кэпсэнэр. Ону ырыталлар. Бэйэлэрин олохторугар тэҥҥииллэр. Мөккүөр бөҕө буолар. Ким баҕарар санаатын куттаммакка аһаҕастык этэр.
Уйбаан Уйбаанабыс бэйэтин оҕолортон үөһээ туттуммат. Оҕолор кэпсииллэринэн урукку кылаас салайааччыларыттан букатын атын дииллэр. Оскуолаҕа уһун сыҥҥьалан кэмэ буоллаҕына, бэйэтин кытта үс-түөрт кыра уҥуохтаах оҕолору ылан баран атын оҕолору утары саабыласпытынан барар. Оскуола олбуорун иһигэр биир гына сүүрэ сылдьан, илиин ытыһынан төбөҕө бэрсэҕин. .Ким төбөтүн таарыттарбыт “өлбүтүнэн” ааҕыллар. Адьас түргэн туттунуулаах буолан, кимиэхэ да төбөтүн таптарбат. Хас да оҕо тэбис тэҥҥэ да кимэн киирдэхтэринэ, дьэ кини эргичийэн-урбачыйан таптарбакка тахсан куотан хаалар. Онон үксүгэр кини кыайыылаах буолар.
Оҕолор түгэн түбэстэ да бобуулаах, харчы сүүйсүүлээх “чика” диэн оонньууну оонньууллар. Холобура эн, көнө истиэнэ сири булан баран бытархай харчыны истиэнэттэн тэйитэ быраҕаҕын. Онтукан истиэнэттэн тэйэн сиргэ түһэр. Төһө ыраах истиэнэттэн тэйитэргин бэйэҥ билэҕин. Ону иккис оонньооччу кэлэн , эн бырахпыт бытархай харчын курдук харчынан эмиэ истиэнэттэн тэйитэ быраҕар. Кини сыала диэн эн сиргэ сытар харчыгын табар гына харчытын истиэнэттэн тэйитиэхтээх. Онтукан харбас харата.
Арыт харчын төкүнүйдэҕинэ ,ханна сүүрэн хаалар. Үксүн сиргэ сытар харчы аттыгар түһэр. Ол харчы, эн харчын буоларын эн харыһын уһуна быһаарар. Тойон тарбаххын бэйэн манньыаткар ууран баран, .ылгын чыгыйгынан аҥараа манньыаты таарыйдаххына, .ол манньыат эйиэнэ буолар. Онтон бырахпыт харчын, харчы үрдүгэр түстэҕинэ мөккүөр харчын үс төгүл, таарыйан баран төкүнүйдэҕинэ икки төгүл, онтон таарыйан баран төкүнүйэн баран биир харыс сиргэ тэйдэҕинэ эмиэ үс төгүл үрдүүр. Ол курдук сүүйсэ оонньууллар.
Онно Уйбаан Уйбаанабыс кэлэн кыттыстаҕына эмиэ үксүн кини сүүйүүлээх тахсар. Ити оонньуларга Тимир эрэ кыттыспакка сылдьар.
Кылаас чаастарын оннугар хаста да кылааһынан оройуоннаҕы кулуупка киинэҕэ, айылҕаҕа тахса сырыттылар.
Биир-икки тылынан этэр буоллахха оҕолорго убайдарын курдук. .Куруутун оҕолору кытта бииргэ. Тугу эрэ кэпсии –ипсии ,тылынан-өһүнэн эйиигин наар киһиргэтэ сылдьар.
Тугу эрэ сыыһа-халты тутуннаххына бэйэтэ өрө бурҕаллан турбакка ,мөхпөккө-эппэккэ оҕолорунан бэйэлэринэн сирэй-харах астарар.
Итинэн сибээстээн оҕолор Уйбаан Уйбаанабаһы олох чугастык бэйэлэригэр ылыналлар. Итинэн сибээстээн бары баҕар баҕарыма, сатаа –сатаама кини дьарыктыыр ,тустуу ,теннис. волейбол, баскетбол секциятыгар сылдьар буолан эрэллэр.
Кинини кытта хаста да кэпсэтэн көрөөрү гыммытын бэйэтэ чугаһаппатаҕа.

Ол гынан баран ханнык баҕарар оҕо, киниэхэ үчүгэйдик сыһыаннаһар, эйиэхэ учуутал эрэ буолбакка, аҕа табаарыс, убай буолан туран олох ымпыгар-чымпыгар табатык хамсанарга такыйар буоллаҕына Тимир толкуйугар оҕо кинини үчүгэйдик ылынара саамай сөп.
Кини Уйбаан Уйбаанабыһы учуутал-киһи быһыытынан майгытын сөбүлээбэтэҕэ буоллар. Бу кылаас оҕолорун хайдах баҕарар утары туруорар кыахтаах. Ол курдук кини аата –суола бу оҕо дьиэтин иһигэр аһары үрдүк. Ону барытын бэйэтин хамсаныытынан көрдөрө сылдьар.
Бу манна кэлбит сарсыҥҥы күнүгэр букатын оҕолортон аҕа саастаах .быйыл оскуоланы бүтэрээри сылдьар “Дикий” эбэтэр “Бык” диэн хос ааттаах ,этинэн-хаанынан улахан киһини, өйүнэн-санаатынан оҕону оннун булларан иитиллээччилэри барыларын өрө тыыннарбыта.
Ол “Бык” диэн хос ааттаах уол аатын курдук бөдөҥ-садаҥ .күүһүнэн-уоҕунан кими да тулуппат буолан бу оҕо дьиэтин иһигэр бэйэтэ аҥардастыы талбытынан айбардаан олорбут.
Кини манна Ленскэй оройуонуттан кэлбит. Бу орто дойдуга олоҕун суолун ырыттахха ,эмиэ ыарахан дьылҕалаах оҕо. Ийэтэ мас кэрдээччилэргэ үйэтин тухары ас астааччынан сылдьыбыт. Арыгыһыт, соҕотох ийэ оҕото буолан өйүнэн мөлтөх, аҥала соҕус. Аҕата ким буолара биллибэт. Ол сылдьан олорор үүтээннэрэ уотка умайан ,онно хас да киһи буолан былдьанан өлбүттэр. Ол айдаан тахсыбытыгар уонун ааспыт уолу дьэ булан ылбыттар. Оҕо сылдьан аччыктаабытынан буолуо. .Күн аайы кини аһылыгар топпотоҕун айдаана, инньэ гынан ханнык да оҕо буоллун .ким түбэспитинэн аһылыктарын былдьаан “эбии аһылык” оҥостор эбэтэр хоһугар киирэн хаһаанар идэлээх эбит.
Кыыһырдаҕына харса-хабыра суох хамсанарын иһин иккис хос аатын “Дикий” диэн ааттаабыттар.
Бэйэтин кытта биир кылааска үөрэнэр уолаттарын эрэ тыыппат. Бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар эйэ-дэмнээх сыһыаны түһэрсэн баран сылдьаллар. Ол иһин улахан уолаттар биир-биир утары киирсэр кыахтара суох буолан ,кини оннук быһыытын тарбах быыһынан көрө сылдьаллар.

Ол күн Тимир оҕолору кытта уруоктар быыстарыгар остолобуойга кэлэн күнүскү аһылыгын аһыы олорбута. Онтон эмискэччи аттынааҕы остуолга туох эрэ аймалҕан буола түспүтүгэр көрбүтэ. Биир бөдөҥ баҕайы уҥуохтаах уол кэлэн кыра уолаттары остуолларыттан үүрэн баран, бэйэтэ соҕотоҕун аһыы олорор . Ол уолаттар улаханнык саҥа таһаарбакка эрэ, ыт оҕолоро ыйылыылларын курдук ,”Дикий” тула хаамса сылдьан, .албыннасрыт куоластарынан:
-Ну, Бык!. Вы у нас обед отобрал вчера, а почему каждый день-то?-диэн көрөллөр да, уоллара ымыр да гынан көрбөт, аһаабытын курдук аһыы олордо.
Остолобуой иһигэр уу-чуумпу буола түстэ. Атын оҕолор, бары аны мин аспын кэлэн былдьыа диэбиттии бэрт сыыдамнык хамсанан аһыы олордулар. Ити кэмҥэ Тимир кыра оҕолор оннуларыгар ,бэйэтин балтын ойуулаан көрдө. Балтын ытаабыт хараҕа, сирэйэ бу көстөн кэллэ. Балтыбын эмиэ ким эрэ бу курдук сирэй атаҕастыы сылдьара буолуо дии санаата да, ол өйдөбүлүн долгунугар оҕустаран “Бык” аттыгар биирдэ баар буола түстэ. Санныттан таптайда:
-За чем ,маленьких обижаешь?-диэн ыйытта.
Уола , ким бу курдук харса суох кэлэн мин нэс олохпун уйгуурта диэбиттии : - В чем дело? –диэбитинэн ойон турда.

-А, это Вы новенький. Не лезь, в не свое дело. А то получишь хорошенько по морде –диэн эрдэҕинэ, Тимир үгүс кэпсэтиитэ суох уолун ахтатын икки ардыгар тэбэн саайда.
Оҕус орулуура манна баар буолла. Уола ахтатын туттубутунан тобуктуу түспүтүн , Тимир өрө ойон баран атаҕынан сыҥаахха тэбэн суулларан кэбистэ. Ол кэнниттэн саҥата суох остуолугар кэлэн ,туох да буолбатаҕын курдук аһаабытынан барбыта.
Ити кэнниттэн “Бык” саамай истэр. убаастыыр киһитэ Тимир буолбута. Кини эппитинэн сылдьар буолан хаалбыта. Итинэн оҕолору атаҕастааһын тохтообута. Хас да сыл соһуллубут боппуруос .биир түгэнинэн быһаарыллыбыта. Ити түгэн кэнниттэн “Бык”оскуолаҕа баара да. суоҕа да биллибэт буолан хаалта. Оскуола иһигэр бары өрө тыыммыттара.

Оскуола иһигэр бары үлэһиттэриттэн –оҕолоругар тиийэ өрө тыыммыттара.
Оҕо дьиэтин иитиллээччилэригэр Тимир “убаастабыла” муҥура суох буолбута. Кинилэр олохторугар саҥа “тумус” оҕо кэлбитин бары өйдөрүнэн-санааларынан ылыммыттара, эттэринэн-хааннарынан сэрэйбиттэрэ. Тимир бу оҕо дьиэтин ис тутулугар, күннээҕи олоҕор сирэй кыттыспатаҕын иһин, туораттан сылдьан уолаттарын Андрей уонна Валера нөҥүө бэйэтин санаатын тиэрдэ сылдьыбыта
Урукку өттүгэр оҕо дьиэтигэр икки былаас баар эбит буоллаҕына билигин оҕолор олохторун дьаһайар соҕотох оҕо бэйэ саланыытын тэрилтэтэ эрэ хаалбыта. Оҕолор “ Дьиикэйтэн” титирэстии-куттана икки сирэйдээх буола сылдьыбыттара тохтообута. Ол курдук куораттааҕы оҕо дьиэтигэр киллэртээбит олоххо көрүүлэрин уонна Культяллаах, Куполтан истибит кэпсээннэриттэн бэйэтин санаатыгар сөп түбэһэр өрүттэрин олохтообутунан барбыта.
Ол уларыйыылар бэрт түргэнник олоххо киирэн барбыттара. Оҕолор олохторугар дьиҥҥээх байыаннай аҥардаах бэрээдэк киирбитэ. Урукку курдук остолобуойга кылаас тарынан бииргэ үөрэнэр оҕолор саллааттар курдук кэккэлэһэ туран бииргэ хаамсан барар эбит буоллахтарына билигин түөрт чөмөххө арахсан улахан саастаах оҕолор балыс оҕолору кытта бииргэ хаамсар буолбуттара. Хас биирдии оҕо тус нүөмэрдээх .Ол нүөмэринэн чөмөҕөр уонна аһыыр сиригэр миэстэлээх. Кини ыалдьан дуу? Эбэтэр атын биричиинэнэн бу күҥҥэ үөрэнэ тахсыбатах буоллаҕына кини миэстэтэ кураанах буолан ,ким суоҕа түргэнник быһаарыллара.
Хас биирдии алын сүһүөх үөрэнээччитигэр ,кини күннээҕи олоҕор көмө буоларга ,таҥҥа-сапта сылдьарын, аһыырын –сиирин хонтуруолуурга, ис туругун араҥаччылыырга үөһээ кылаас оҕолоруттан сирэй сыһыарыылаах көрүү-истии оҥоһуллубута. Ол түмүгэр кыра оҕолор урукку өттүгэр арбай-сарбай баттахтаах, аһылык тобоҕо кэтэ сылдьар таҥастарыгар түһэн .арыы-сыа бээтинэлээх ,утуйар уонна ис таҥастарын сатаан сууммакка кирдээх-хардаах сылдьаллара тохтообута. Онон уруккуттан атыҥа диэн улахан саастаах кыра саастаах оҕолорго сыһыаннара уларыйбыта, балыстарыгар, бырааттарыгар сыһыаннаһар курдук көрөр –истэр буолбуттара. Иитиллээччилэр икки ардыгар дьиҥҥээх иһирэх сыһыаннаһыы олохтонон барбыта. . Оҕолор бары кыратыттан-улаханыгар тиийэ дьиҥҥээх тэҥ бырааптаппыттарыттан улаханнык дуоһуйбуттара.

Ити тас өттүнэн урукку өттүгэр оҕо дьиэтин иитиллээччилэрэ чугас олорор Убайаан олохтоохторугар ол бу бытархайы уоран ылар буолан үгүс айдааны тардар эбит буоллахтарына, бу боппуруос оҕо саланыытын тэрилтэтигэр күннээҕи сүрүн боппуруос быһыытынан көрүллэн ,оннук куһаҕан дьаллык төрдүттэн суох оҥоһуллубута.
Үчүгэй өттүгэр уларыйыылар тахсан эрэллэрин олохтоох нэһилиэнньэ тута бэйэтин олоҕор билбитэ. Ол курдук быйылгы дьылга ким да кинилэр оҕуруоттарыгар урукку курдук киирэн оҕурсу, помидор уоруутуунан .хортуоппуйу хостоон ылыынан дьарыктанара суоҕун кэриэтин курдук буолбута.
Итинэн олохтоох нэһилиэнньэни кытта тыҥааһыннаах сыһыан улаханнык сымнаабыта.
Итини барытын тас өттүттэн оскуола үлэһиттэрэ көрө сылдьан. бу саҥа кэлбит уоллара төттөрүтүн оскуола олоҕор үчүгэнй эрэ өттүнэн сабыдыаллаан эрэриттэн үөрбүттэрэ. Директордара Егор Прокопьевич күлүгэр эрэ имнэммитэ.
Ол быыһыгар урукку өттүгэр буолбат түгэннэр буола сылдьыбыттара. Биир үтүө күн оскуола ҕа үөрэх кэмигэр эмискэччи оҕо иитиллээччилэрэ бары эмискэччи биир киһи курдук суох буола түспүттэрэ. Бу оскуола олоҕор соһуччу көстүү этэ.

Ити күн Прокопьев Проня оҕо дьиэтин иитиллээччитэ Нюрба бөһүөлэгэр олох ыкса сытар “аттакылар” дэриэбинэлэригэр Антоновкаҕа дьиэтиттэн тахсан оскуолатыгар хойуттаамаары сарсыарда эрдэ автобус тохтобулугар тахсыбыта. Ол истэҕинэ, урукку өттүгэр Антоновка оскуолатыгар бииргэ үөрэммит уолаттара уулуссаҕа көрсө түспүттэрэ. Атын оскуола үөрэнээччитэ манна тугу гына сылдьаҕын диэн баайсаннар , ийэтэ биэрбит үс солкуобайын былдьаан ылбыттара уонна бэйэтин охсон-тэбэн ыыппыттара. .
Оҕо дьиэтигэр Проня хоһугар кэлэн ытыы олорорун бөлөҕүн салайааччыта Валера кини сарсыардааҥы уопсай построениеҕа суоҕуттан сирдэтэн көрдөөн булан , оҕо тэрилтэтин салайааччытыгар Андрейга тыллаабыта.
Бу оҕо “тыыннаах” төрөппүттэригэр икки балтын кытта тулаайах хаалбыта. Кинилэр оҕо саастара ,атын оҕолортон туох да итэҕэһэ суох ааспыта. Аттынааҕы биир тэлгэһэҕэ олорор оҕолорун кытта бииргэ сылдьаллара, оонньууллара. Ол гынан баран аҕалара оройуон уордьаннаах, чемпион тракториһа маҥҥай утаа “ аһыы утахха, нуучча хараҕын уутугар” үлэ түмүгүнэн дьон иһэрдэллэринэн уймахтаан иһэн ,кэлин арыгыга ылларан “уу иһээччигэ” кубулуйбута. Онтон сылтаан ийэлэрэ эмиэ иһэн барбыта. Онтон кэлин оҕолорун да көрбөт-истибэт буолан барбыттара. Күннээҕи өйдөбүл арыгыны хантан эрэ булар эккирэтииһигэр, нуучча хараҕын уутун сомсойбут киһи диэн өйдөбүлгэ кубулуйбута. Ыал аатыттан эстибиттэрэ. Олох алын таһымыгар түстэн түһэн барбыттара. Кэлин тиһэҕэр суут уурааҕынан ийэтин уонна аҕатын арыгы иһэллэринэн уонна оҕолор көрүүтэ-истиитэ суохтарынан “төрөппүт быраабтар ын “ быспыттара. Оҕолору Убайааннааҕы оҕо дьиэтигэр ыыппыттара.
Ол гынан баран ити түгэн кэнниттэн эмискэччи ийэлээх, .аҕата арыгыттан иккиэн тэбис тэҥҥэ Бүлүү эҥэр биллэр улуу отоһукка тиийэн эмтэнэн .испэт буолбуттара. Бэттэх кэлэн, дьон быһыытын-таһаатын ылан, өрө тардынан барбыттара. Оҕолорун бэйэлэрин анныгар ылар толкуйга киирбиттэрэ. . Итинэн сибээстээн оҕолор дьиэлэригэр кэлэ-бара сылдьаллара. Ону оҕо дьиэтин салалтата утарбат этэ. Кинилэр нэдиэлэ бүтүүтэ кэлэн көҥүллэтэн биирдии оҕонон дьиэлэригэр илдьэ бараллара. Ол курдук бу сырыыга ,кыстыкка киириигэ бэлэмнэнэн ,аҕата дьиэтин олбуоругар уһун кыһыны туоруурга оттукка диэн мас саһаанын киллэрбитин хайыта дьонун кытта ыал улахан оҕото Проня барсыбыта. Ол барсан баран итинник бэйэтин бииргэ оонньоспут, улааппыт уолаттарыттан атаҕастанан кэлбитэ. Онтуката ордук кыһыылаах этэ.
Түөрт бөлөх салайааччыта уонна Тимир буолан Проня хоһугар киирэн сүбэ мунньаҕын аспыттара. Оҕолор салалталарын салайааччыта быһыытынан:
-Ограбили ,побили нашего парня. Это так просто оставить нельзя. Как будем поступать?-диэн Андрей ордук Тимиртэн ыйытар курдук боппуруос туруорбута.
-Андрей помнишь. В Якутске в доме приюта, когда обидели Васю –Чумазого, как мы поступили. Сейчас надо делать то же самое. Показать надо нашу силу. Вас же всегда бьют когда Вы ходите на Нюрбу, Антоновку. А почему бьют? Живете по принципу “Каждый сам за себя”Побили одного, второго и это вы пропускаете “мимо своих ушей”, лишь бы меня не побили. Организованности у вас нету. Сейчас нам нужно, мы все как один человек должны выйти на дракус Антоновскими. Нас детдомовцев сто человек. И чтоб нас побить им нужно собрать столько же ребят. Соберут. Врядь ли?Мы же знаем .где живут эти ребята. Раздолбаем их родовое поместье рогатками. Запугаем . После этого нас никто трогать не будет. И здесь в детдоме не тронут. ”всех не посадишь”.
Ити кэнниттэн уолаттар Тимир этиитин ылынан остолобуойга сарсыардааҥҥы аһылык кэнниттэн ,сүрдээх бэрээдэктээхтик ким да туора-маары сүүрбэккэ түөрт бөлөҕүнэн хайдах сарсыардааҥҥы бэрэбиэркэҕэ туралларынан Бүлүү өрүс кытыытынан биэрэк устун Антоновка дэриэбинэтин диэки хаамсан барбыттара.

Эмискэччи оскуола олоҕор түрүлүөн бөҕө буола түспүтэ. Үлэһиттэр уонна учууталлар оҕолорун сүтэрэн айдаан тарпыттара. Онон-манан быстах сурахтары кэлимсэ тутан хартыына оҥорон таһаарбыттара, иитиллээччилэр бары Антоновкаҕа олорор оҕолору кытта охсуһа барбыттар диэн сурах тиийэн кэлбитэ. Хата Егор Прокопьевич бу кэмҥэ оскуола кыһалҕаларынан онно- манна барбакка үлэтин хоһугар баар буолан бэрт түргэнһник туһааннаах дьаһаллары ыла охсубута.
Олохтоох сэбиэккэ, милииссийэ начальнигар биллэрэ охсубута уонна бэйэтин дьаһалынан “Газ-53” массыына кузовар бу түгэҥҥэ баар эр дьон үлэһиттэрин олордоот Антоновкаҕа ыыппыта Чөмөх салайааччытыгар Аким Осиповичка оҕолор иннилэринэ урут тиийэн Антоновка дэриэбинэтин аннынан .биэрэккэ быһа киирэн оҕолор чөмөхтөрүн утары көрсөллөрүгэр сорудахтаабыта.
Кинилэр тиийэн массыынаттан Антоновка аттыгар биэрэккэ сүөкэнэллэригэр. Оҕолор чөмөхттөрө биэрэк устун хааман иһэллэрэ көстүбүтэ.
Эбии оройуонтан кинилэргэ тилэх баттаһа милииссийэ үлэһиттэрэ ,ону кытта оройуон салалтатыттан үөрэх салаатын управлениетын начальнига кытта тиийбитэ.
Оҕолорго утары тахсан, кэпсэтии түмүгэр иитиллээччилэр санааларын булгурутан төттөрү түһэрбиттэрэ. Оҕолору оройуонтан автобустары ыҥыртаан онно олордон Убайааҥҥа олохтоох сирдэригэр ыыталаан кэбиспиттэрэ.
Туох да диэбитин иһин бу маннык хамсаныы оскуола уонна бөһүөлэк олоҕор көстүбэтэх түбэлтэ. Урукку өттүгэр Ньурба иһигэр бөлөҕүнэн охсуһуу оскуола оҕолорун икки ардыгар хаһан баҕарар баара. Ол быстах эн-мин дэһииттэн тахсан кэлэрэ. Онно саамай улахана уончалыы оҕо кыттыһара. Онтон бу курдук сүүһүнэн оҕо биир киһи курдук турунан тэрээһиннээхтик атын оскуола үөрэнээччилэрин кытта охсуһа тиийиитэ оройуон олоҕор хаһан да буолбатах түгэн .
Бу түгэнинэн сылтаан эҥин араас салалта тэрилтэлэриттэн оройуон оскуолаларыгар бэрэбиэркэ бөҕөтө ыытыллыбыта. Түмүгэр оройуоҥҥа оҕолор бэрээдэктэрин боппуруоһа оройуоннааҕы Коммунистическай партия комитетын киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар көрүллүбүтэ.
Оҕону иитии боппуруостарыгар үлэни сымнаппыттарын иһин оройуон оскуоларын хас да директорын миэрэҕэ тардыбыттара.
Онон бу оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин бу хамсаныылара оройуон олоҕор улахан аймалҕаны тарпыта.

Бу түгэнинэн сылтаан эҥин араас салалта тэрилтэлэриттэн оройуон оскуолаларыгар бэрэбиэркэ бөҕөтө ыытыллыбыта. Түмүгэр оройуоҥҥа оҕолор бэрээдэктэрин боппуруоһа оройуоннааҕы Коммунистическай партия комитетын киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар көрүллүбүтэ.
Оҕону иитии боппуруостарыгар үлэни сымнаппыттарын иһин оройуон оскуоларын хас да директорын миэрэҕэ тардыбыттара.
Онон бу оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин бу хамсаныылара оройуон олоҕор улахан аймалҕаны тарпыта.
Ол мунньах ылыммыт уурааахтарынан олоххо киллэриинэн сибээстээн оройуон бары оҕо иитиитигэр сыһыаннаах тэилтэлэрин биир хайысхаҕа чөмөхтөөн былааннаах үлэ ыытыллара ситиһиллибитэ.
Күүстээх тэрилтэлэр сааһын ситэ илик оҕолор бэрээдэктэрин көрүүгэ эбии дьаһаллары ылбыттарын түмүгэр ,күннээҕи тирээн турар боппуруос оҕолор үөрэнэр уонна олорор сирдэринэн хайдыһан эн-мин дэһэллэрэ харахха быраҕыллар гына аччаабыта.
Нюрбинка үрэҕин туоруур муоста икки өттүнэн мунньустан бэйэ-бэйэлэрин күөттэһэр оҕолор бөлөхтөрүн уодьугуннаабыттара. Олорор сирдэринэн милииссийэ тирэх(опорнай) пууннара тэриллибиттэрэ. Кинилэр нөҥүө тэрилтэлэр үлэһиттэриттэн баҕа өттүнэн бэрээдэги көрөөччүлэр бөлөхтөрө(дружинниктар) тэриллэн .бэрээдэк көрүүтүгэр нэһилиэнньэ киэҥ араҥата тардыллыбыта.
Онтон Убайаан оҕо дьиэтин иитиллээччилэрэ итинник оройуону аймыыр айдааны тартыбыт диэн толкуйдаабакка сылдьаллара, Оскуола бэйэтин олоҕунан тигинэччи үлэлии олороро.
Онтон Тимир төһө да икки төгүл Дьокуускай диэки айанныы сатаабыта табыллыбатаҕын иһин .балтыбын хайаан даҕаны булуохтаахпын диэн өйдөбүлүн олох бэйэтин ис эйгэтигэр иҥэринэ сылдьара. Ол өйдөбүлүттэн өйө-санаата оннун булан биэрбэтэҕэ.

Рябина дорообо! Эйииги н олох сүтэрэн кэбистим. Үтүө тылларын иһин махтал. Убайаан оскуолатыгар үлэлии сылдьыбытым. онно онон-манан эргичийбит нуучча оҕото баара, ону саха оҕото гынан кэбистибит. Онон айымньыбытыгар бу түгэн олоххо суох түбэлтэ.
Бу мунньахха ылыллыбыт уураахтары олоххо киллэриинэн сибээстээн оройуон тас салалта тэрилтэлэриттэн болҕомто кинилэргэ күүһүрбүтэ. Ол курдук кинилэргэ бу эргин сыһыарыллыбыт милииссийэ үлэһитэ урут сылга биирдэ-иккитэ кэлэн барар эбит буоллаҕына, быйыл нэдиэлэ ахсын кэлэн профилактическай бэсиэдэлэри ыытар, учуотка турар оҕолору кытта бэсиэдэлэһэр буолбута. Үлэ чааһын кэнниттэн ДНД-лар кэлэн оҕо дьиэтин иитиллээччилэрэ хайдах бэйэлэрин дьаһанан олороллорун бэрэбиэркэлээн көрөн-истэн бараллара.
Оҕолор доруобуйаларын араҥаччылыырга оскуолаҕа медицинскай үөрэхтээх фельдшер сыһыарыллыбыта. Оҕолор сынньаланнарын тэрийиигэ оҕо дьиэтин штатыгар художественный салайааччы дуоһунаһа эбии көрүллүбүтэ. Санэпидстанция үлэһиттэрэ оҕолор астарын хаачыстыбатын остолобуойга, таҥастара-саптара ырааһын көрө –истэ чаастатык сылдьар буолбуттара.
Саҥа оскуола тутулларыгар проега оҥоһулларыгар харчы көрүллүбүтэ. Онон оскуола уонна оҕо дьиэтин тэрилтэтиглэригэр үөрэтэр-иитэр дьиэлэрэ-уоттара төрдүттэн тупсарыгар акылаат ууруллубута. Ити тас өттүнэн оскуола атын оскуолалартан уратылааҕын көрөн үлэһиттэргэ хамнастарыгар эбии эбилик харчы көрүллэн хамнастарын улаатыннарбыттара
.Онон оскуола уонна оҕо дьиэтин директордара төһө да миэрэ ылбыттарын иһин бу мунньах сүнньүнэн кинилэр үлэлэригэр элбэх өрүттээх көмө оҥоһуллубута. Үлэ сорох хайысхаларыгар эбии үлэһиттэр көрүллэн салайааччы түбүгэ кыччаабыта. Онтон атын үлэһиттэр хамнастара улаатан бары даҕаны санаалара көтөҕүллэн үлэ үөһүгэр туруммуттара.
Онтон Тимир төһө да икки төгүл Дьокуускай куорат диэки айанныы сатаабыта табыллыбатаҕын иһин, балтыбын хайаан даҕаны булуохтаахпын диэн өйдөбүлүн олох бэйэтин ис эйгэтигэр иҥэринэ сылдьара. Ол өйдөбүлүттэн өйө-санаата оннун булан биэрбэтэҕэ.
Онон бу Убайаан оҕотун дьиэтигэр быстах сылдьар курдук сананара. Ол иһин баһылыыр-көһүлүүр балаһыанньаны ыла сатаабатаҕа, миигин эрэ тыыппатыннар диэн уопсай сиэрэй маассаҕа киирэн, иитиллээччи оҕолор ортолоругар симэлийэн хаалбыта. Үөрэҕин олох ыарырҕаппатка үөрэнэрэ. Туохха –барытыгар “ээҕинэн”, бэйэтин кылааһын оҕолоруттан туспа туттан сылдьыбыта. Оҕолоруттан сааһынан аҕа буолан өйө-санаата да атын этэ. Уҥуоҕунан ,күүһүнэн-уоҕунан да баһыйа тутара.
Онтон бииргэ үөрэнэр оҕолоро бэйэлэрэ даҕаны бары өттүнэн таһыччы баһыйтарар буоланнар Тимиртэн салла тутталлара. Чугаһыы сатаабаттара. Ити тас көстүүтүгэр оннук этэ.
Онтон бэйэтэ туора дьон хараҕар көстүбэтинэн Дьокуускайга барар курдук бэлэмнэммитинэн барбыта. Кини дьиҥ ис санаатын Андрей уонна кинини убай оҥостубут Вася –чумазый эрэ билэллэрэ.
Күн-дьыл ааһан испитэ.

Кыстык хаар түһэн ,кыһын кэлэн, тымныынан аргыаран оҕо-уруу онно-манна чолоннообот кэмэ тиийэн кэлбитэ. .Инньэ гынан Тимир сылаас кэлиитэ. , саас буоллаҕына санаатын ситиһэргэ санаммыта.
Онуоха милиссиийэ тус хонтуруолугар сылдьарын этинэн-хаанынан билбитэ төрүт буолбута. Ол курдук оҕо дьиэтигэр сыһыарыллыбыт милииссийэ эп-эдэр үлэһитэ, сырыы аайы оҕо дьиэтигэр кэллэҕин аайы кинини кытта тус кэпсэтиини ыытара. .Өйүн-санаатын буккуйа сатыыра. Ол кэпсиир сокуоннарын ыстатыйаларын, уопсастыбаны утары дьайыылары оҥордоҕуна эппиэккэ тардылларын, куһаҕан дьаллыктар содулларын , кини кинитээҕэр ордук билэрэ буолуо даҕаны .тас өттүгэр биллэрбэккэ чуумпутук истэн олороро. Онон онуоха-маныаха дылы чуумпутук сылдьарга санаммыта.
Тимир атын оҕолортон атына диэн ,киниттэн олох сокуона тугу ирдиирин чуолкай билэригэр сытара. Кини бэйэтин толкуйугар төрөппүттэрэ суох кэмигэр дьиэ-кэргэн баһылыга .Бу орто дойдуга хаан-уруу чугас дьон, кинилэр иккиэлэр эрэ! .Кини соруга убай быһыытынан балтын булан үөрэттэрэн, иитэн дьонтон итэҕэһэ суох таһымнаах ,идэлээх айаҕын булунар кыахтаах киһи оҥоруохтаах.
Бэйэбиттэн атын миэхэ тирэх буолар киһи суох. Онон бэйэбин бэйэм оҥостуохтаахпын диэн өйдөбүл кини өйүгэр –санаатыгар күүскэ иҥэ сылдьара.
Итинэн үөрэхтээх киһи буоллахпына эрэ, атын .дьону-сэргэни кытта тэҥҥик эн-мин дэһэн олоруохха сөп диэн өйдөбүлүнэн салайтаран, үөрэҕэр сүрдээҕин кыһаллара.
Кини иллэнсийдэ даҕаны оскуола кинигэни харайар сириттэн арахсыбакка араас хайысхалаах кинигэлэри ааҕара. Онтукатыгар аҕатын такыйбыт өйдөбүлүнэн салайтарара. :
-Эн төрөппүттэрин дьон курдук дьоннор, ол иһин кинилэр билиилэрэ чычаас. Онтон учууталлар саба быраҕан эттэххэ бэйэлэрин үлэлэрин эрэ тускулларыгар билиилэринэн эн төрөппүттэргиттэн ордуктар, эн кинилэртэн ылар билиин оскуолаҕа көрүллүбүт учебниктар программаларын иһинэн буолуоҕа .Онтон ол тас өттүнэн, эн төһөнөн элбэх кинигэни ааҕыан, соччонон эн билиин диринээн, өссө күүһүрэн иһиэҕэ. Ол оччонон эн олоҕун кыахтаах ,таһымнаах буолан иһиэҕэ. Онон оҕом ханна да тиий, кинигэни кытта доҕордос -диирэ.
Бу ааһан эрэр оҕо кэминээҕи кэрчик кэмэ, кинини эҥин араас бэйэтэ да үөйбэтэх түгэннэригэр тиэрдэ сырытта. ”Киһи-киһиэхэ бөрө” эбитин илэ хараҕынан көрөн кэллэ. Эйиигин оройго биэрэ, эмэһэҕэ тэбэ, сорук-боллур уол оҥостуохтарын баҕарбат буоллаххына, бэйэҥ интиририэскин тургутуһар, көмүскэнэр , эт-хаан өттүнэн бэйэҕин кыанар буолуохтааххын диэн өйдөбүл киниэхэ диринник сөҥө сылдьар!
Ол иһин хас сарсыарда ким хайа иннинэ туран соҕуруу бииргэ сылдьыбыт уолуттан Куполтан ылбыт илин эҥэр дойдулар охсуһар техникаларынан Кунфунан, Ушунан дьарыктанара.

Оҕолор маннык спорт көрүҥэ бу иннинэ баара буолуо диэн билбэккэ. истибэккэ сылдьаллара.
Кинилэр көрдөхтөрүнэ Тимир кинилэртэн букатын атыннык хамсанан этин-хаанын эрчийэрэ. Өрөбүл күннэргэ күнү-күннүктээн хараҕын симэн баран биир балаһыанньаҕа хамсаабакка, атахтара иэччэхтэринэн ыыра барыан сөп курдук икки олоппос икки ардыгар ыйанан баран , хайдах баҕарар эргичиннии-урбачынныы олоруон сөбө.
Бэйэтин күлүгүн кытта эбэтэр уруһуйдаммыт утарсааччытын утары киирсэригэр түөрт лабаатынан тэбис тэҥҥэ туһанан охсуһара.
Онтукатын дьиннээх охсуһууга туһанарыгар , утарсааччытын кытта эн-мин диэн тылынан аахсыбакка, анньыалаһа турбакка бэрт түргэнник атаҕынан. илиитинэн туһанан быһыта сынньан кэбиһэрэ.
Ол курдук киирсэрин “ Нюрбачаан” нэһилиэгин “Имискэннээх” күөлүн үрдүгэр Ньурба оскуолаларын оҕолоро бары хортуоппуй хостооһунугар сылдьар кэмнэригэр, үһүс оскуола оҕолорун кытта бэрт быстах биричиинэттэн сылтаан эн-мин дэһиитэ буолбутугар көрбүттэрэ.
Онно тус-туспа оскуолалар оҕолоро маассабай охсуһууттан туттунан бэйэ-бэйэлэрин күөттэһэн баран биирдии оҕону утары туруоран охсуһуннарбыттара.
Үһүс оскуола аатыттан “сыҥаах”диэн хос ааттаах республикаҕа боксаҕа миэстэлэспит уолларын туруорбуттара. Онтон Убайаан оскуолатыттан “Бык”киирсээри гыммытын туора анньан баран Тимир инники күөҥҥэ киирэн ол уолун иннигэр турунан кэбиспитэ.
“Сыҥаах” бары уолаттартан бөдөҥҥөрө “ Быктан” сэрэхэчийэ сылдьан, кини оннугар кыра уҥуохтаах саха уола толлубакка тахсыбытыгар , хоһуун санаалааҕын сөҕө санаабыта. Ол быыһыгар уолун уҥуоҕа-иҥииэҕэ дьарамайыттан сэнии саныы турбута.
Уолун куттаары салгыны күүскэ хаста да сутуругунан охсуолаан субуруппута уонна утаралаһааччытын санаатын самнараары:
-Шпингалет! Чего вперед “батьки” лезешь? Не боишься по морде получить?Вот этими кулаками кого только я не бил-дии-дии ыйар уонна ортоку тарбаҕынан Тимир сирэйин диэки туһаайан баран киинэҕэ көрбүт Леоновын үтүктэн тарбахтарын оонньото-оонньото аргыый икки өттүнэн иэгэннээн утары хааман истэҕинэ. Тимир өрө ыстанан “сальто” оҥорон иһэн уолун биирдэ төбөҕө тэбэн түһэрбитэ. Ити биир тэбиинэн охсуһууну бүтэрбитэ.
Икки өттүттэн бары даҕаны көрбөтөхтөрүн көрөн соһуйан саҥата суох турбуппуттара. Ол курдук охсуһуу оҕолор үөйбэтэх өттүлэриттэн олус түргэнник түмүктэнэн хаалбыта.
Ити түгэнтэн ыла Тимир сабыдыала Убайаан оскуолатын үөрэнээччилэрин ортотугар муҥура суох буолбута.

Оҕолор маннык спорт көрүҥэ бу иннинэ баара буолуо диэн билбэккэ. истибэккэ сылдьаллара.
Кинилэр көрдөхтөрүнэ Тимир кинилэртэн букатын атыннык хамсанан этин-хаанын эрчийэрэ. Өрөбүл күннэргэ күнү-күннүктээн хараҕын симэн баран биир балаһыанньаҕа хамсаабакка, атахтара иэччэхтэринэн ыыра барыан сөп курдук икки олоппос икки ардыгар ыйанан баран , хайдах баҕарар эргичиннии-урбачынныы олоруон сөбө.
Бэйэтин күлүгүн кытта эбэтэр уруһуйдаммыт утарсааччытын утары киирсэригэр түөрт лабаатынан тэбис тэҥҥэ туһанан охсуһара.
Онтукатын дьиннээх охсуһууга туһанарыгар , утарсааччытын кытта эн-мин диэн тылынан аахсыбакка, анньыалаһа турбакка бэрт түргэнник атаҕынан. илиитинэн туһанан быһыта сынньан кэбиһэрэ.
Ол курдук киирсэрин “ Нюрбачаан” нэһилиэгин “Имискэннээх” күөлүн үрдүгэр Ньурба оскуолаларын оҕолоро бары хортуоппуй хостооһунугар сылдьар кэмнэригэр, үһүс оскуола оҕолорун кытта бэрт быстах биричиинэттэн сылтаан эн-мин дэһиитэ буолбутугар көрбүттэрэ.
Онно тус-туспа оскуолалар оҕолоро маассабай охсуһууттан туттунан бэйэ-бэйэлэрин күөттэһэн баран биирдии оҕону утары туруоран охсуһуннарбыттара.
Үһүс оскуола аатыттан “сыҥаах”диэн хос ааттаах республикаҕа боксаҕа миэстэлэспит уолларын туруорбуттара. Онтон Убайаан оскуолатыттан “Бык”киирсээри гыммытын туора анньан баран Тимир инники күөҥҥэ киирэн ол уолун иннигэр турунан кэбиспитэ.
“Сыҥаах” бары уолаттартан бөдөҥҥөрө “ Быктан” сэрэхэчийэ сылдьан, кини оннугар кыра уҥуохтаах саха уола толлубакка тахсыбытыгар , хоһуун санаалааҕын сөҕө санаабыта. Ол быыһыгар уолун уҥуоҕа-иҥииэҕэ дьарамайыттан сэнии саныы турбута.
Уолун куттаары салгыны күүскэ хаста да сутуругунан охсуолаан субуруппута уонна утаралаһааччытын санаатын самнараары:
-Шпингалет! Чего вперед “батьки” лезешь? Не боишься по морде получить?Вот этими кулаками кого только я не бил-дии-дии ыйар уонна ортоку тарбаҕынан Тимир сирэйин диэки туһаайан баран киинэҕэ көрбүт Леоновын үтүктэн тарбахтарын оонньото-оонньото аргыый икки өттүнэн иэгэннээн утары хааман истэҕинэ. Тимир өрө ыстанан “сальто” оҥорон иһэн уолун биирдэ төбөҕө тэбэн түһэрбитэ. Ити биир тэбиинэн охсуһууну бүтэрбитэ.
Икки өттүттэн бары даҕаны көрбөтөхтөрүн көрөн соһуйан саҥата суох турбуппуттара. Ол курдук охсуһуу оҕолор үөйбэтэх өттүлэриттэн олус түргэнник түмүктэнэн хаалбыта.
Ити түгэнтэн ыла Тимир сабыдыала Убайаан оскуолатын үөрэнээччилэрин ортотугар муҥура суох буолбута.

Уйбаан Уйбаанабыс сарсыарда физзалга олох ким хайа иннинэ кэлэн өйүн-санаатын чөмөхтөөрү, этин-хаанын уһугуннараары уонна тустуук быһыытынан ис туругун тута сылдьаары, оройуоҥҥа. республикаҕа буолар күрэхтэһиилэргэ тугу эрэ ситиспит киһи диэн урукку спорт оскуолатын ирдэбилин тутуһан чаас курдук дьарыктанара. Киэһээ өттүгэр бириэмэтэ суоҕа.
Онтон Тимир эмиэ арыый атын толкуйтан бэйэбин көмүскэниэхтээхпин, кимиэхэ да атаҕастатыа суохтаахпын диэн өйдөбүлүнэн салайтаран бэйэтин сирэй охсуһууга бэлэмнээн сарсыарда кэлэн бэйэтин туспа хамсаныыларынан дьарыктанара. Онон иккиэн төһө даҕаны тус туһунан өйдөбүлүнэн салайтардаллар, уопсай интириэстэрэ биир буолан хас сарсыарда аайы манна физзалга көрсүһэллэрэ.
Манна .кинилэр атын дьону кытта булкуспакка бэйэлэрэ иккиэйэҕин эрэ эн-мин дэһэн, бириэмэлэрин бииргэ атаараллара.
Онон бириэмэ баран истэҕин аайы ис туруктарын үчүгэйдик билсэннэр, бэйэ-бэйэлэригэр чугаһаспыттара. Уйбаан Уйбаанабыс илин эҥэр омуктар кунгфу, ушу диэн дьарыктарын төһө да эрдэ иһиттэр, биллэр. Сорук оҥостон дьарыктамматах көрүннэрэ. Онон бу Тимир бэйэтин хайдах дьарыктанарын көрө сылдьан бэйэтигэр элбэҕи иҥэриммитэ. Онтон бэйэтэ Тимиргэ тустуу араас албастарын оҥорон көрдөрөрө.
Ол сылдьан Уйбаан Уйбаанабыс Тимири кытта быстах кэпсэтиилэриттэн уопсай хартыына оҥорон уолун олоҕун суолун сүрүннээн билбитэ уонна кини тоҕо бу оҕо дьиэтиттэн Дьокуускайга бара сатыыр биричиинэтин, туох боппуруос мунчаардарын саба быраҕан сэрэйбитэ.

Уйбаан Уйбаанабыс сарсыарда физзалга олох ким хайа иннинэ кэлэн өйүн-санаатын чөмөхтөөрү, этин-хаанын уһугуннараары уонна тустуук быһыытынан ис туругун тута сылдьаары, оройуоҥҥа. республикаҕа буолар күрэхтэһиилэргэ тугу эрэ ситиспит киһи диэн урукку спорт оскуолатын ирдэбилин тутуһан чаас курдук дьарыктанара. Киэһээ өттүгэр бириэмэтэ суоҕа.
Онтон Тимир эмиэ арыый атын толкуйтан бэйэбин көмүскэниэхтээхпин, кимиэхэ да атаҕастатыа суохтаахпын диэн өйдөбүлүнэн салайтаран бэйэтин сирэй охсуһууга бэлэмнээн сарсыарда кэлэн бэйэтин туспа хамсаныыларынан дьарыктанара. Онон иккиэн төһө даҕаны тус туһунан өйдөбүлүнэн салайтардаллар, уопсай интириэстэрэ биир буолан хас сарсыарда аайы манна физзалга көрсүһэллэрэ.
Манна .кинилэр атын дьону кытта булкуспакка бэйэлэрэ иккиэйэҕин эрэ эн-мин дэһэн, бириэмэлэрин бииргэ атаараллара.
Онон бириэмэ баран истэҕин аайы ис туруктарын үчүгэйдик билсэннэр, бэйэ-бэйэлэригэр чугаһаспыттара. Уйбаан Уйбаанабыс илин эҥэр омуктар кунгфу, ушу диэн дьарыктарын төһө да эрдэ иһиттэр, биллэр. Сорук оҥостон дьарыктамматах көрүннэрэ. Онон бу Тимир бэйэтин хайдах дьарыктанарын көрө сылдьан бэйэтигэр элбэҕи иҥэриммитэ. Онтон бэйэтэ Тимиргэ тустуу араас албастарын оҥорон көрдөрөрө.
Ол сылдьан Уйбаан Уйбаанабыс Тимири кытта быстах кэпсэтиилэриттэн уопсай хартыына оҥорон уолун олоҕун суолун сүрүннээн билбитэ уонна кини тоҕо бу оҕо дьиэтиттэн Дьокуускайга бара сатыыр биричиинэтин, туох боппуруос мунчаардарын саба быраҕан сэрэйбитэ.
Уйбаан Уйбаанабыс бэйэтэ эдэр оҕотук киһи быһыытынан Тимиргэ убай быраатыгар сыһыаннаһарын курдук сыһыаннаспыта. Бу уол аатын курдук кытаанах санаалааҕа , дьулуурдааҕа бары өттүнэн дэгиттэр сайдыылааҕа, .сытыы өйдөөҕө кинини бэйэтигэр тардара. Уола олоххо көрүүтэ бэйэтин тулалыыр оҕолоруттан букатын атын этэ. Олус эрдэ олоххо кыһаттаран. киэҥ сиринэн сылдьан. ону-маны билэринэн. көрбүтүнэн араас өйддөөх-санаалаах дьону кытта алтыспытынан атын оҕолортон олох букатын атын толкуйдаах оҕо буоларынан интириэһиргэтэрэ. Уола хос элбэх тыла суох, лоп бааччы саҥалааҕа. Эппитин хайаан да толорорун ,” тыл барда-бас барда” диэн өйдөбүллээҕинэн ол туһугар туох баар кыаҕын .өйүн-санаатын ууран туран ситиһэрин сэргии көрөрө. Кимтэн да тутулуга суох кыайбатын, оҥорботун онон манан эргиппэккэ малтаччы сирэйгэ этэр хорсун санаалааҕын биһириирэ. Ол иһин хайдах эрэ атын оҕолортон чорботон бэйэтигэр ордук чугаһаппыта. Тимир бэйэтин өттүттэн эмиэ учууталын киһи быһыытынан улаханнык убаастыыра. Ол курдук “татаар Бааскатын” кэнниттэн кинини кыта тэҥҥик киһилии сыһыаннаспыт киһинэн Уйбаан Уйбаанабыс буолбута. Киһи быһыытынан эйэҕэһэ ,хас биирдии иитиллээччигэ аҕаларын курдук тугу сатаабаттарыгар сүбэлии, такайа ,кинилэр интириэстэрин бары хайысхаларга көмүскэһэ, туруорса сылдьар ,учуутал буолан онтукатынан өттөйбөккө ,кими да мээнэ солуута суохха мөҕө –үөҕэ сылдьыбат, оҕолорго барыларыгар үчүгэйи эрэ баҕара сылдьар аҕа табаарыстарын ким сөбүлээбэт буолуой?
Онон Уйбаан Уйбаанабыһы кылааһын оҕолоро олус чугастык ылыммыттара. Ол убастабыл быстах хамсаныылартан, дьаһаллартан кэлбэтэ чуолкай. Олоххо оҕустарбыт оҕо ким киниэхэ дьиҥҥээхтик ис сүрэҕиттэн кыһалларын эндэппэккэ билэр буоллаҕа.

Уйбаан Уйбаанабыс кинини кылаас салайааччытынан анааттарын кытта туох баар өйүн-санаатын бу оҕолорун тустарыгар туһаайбыта. Маҥҥай утаа эн-мин дэһии хайдах суох буолуой? Кылаас оҕото барыта биир эриэ-дэхси буолбатах этэ. Кылаас үгүс өттө атын оройуоннартан кэлбит, эҥин араас омук оҕолоруттан турара. Азаренко Коля, (Никола) Коваленко Ольга (Олеся) диэн оҕолор Украинаттан төрүттээхтэрэ , Ненартович Володя еврей, Гуревич Ваня Беларус, Ахметов Жулус татар , баһыйар өттүлэрэ нуучча уонна саха оҕолоро. Бэһис кылааска түөрт кэккэлэһэ үөрэнэр кылаастарга “русскоязычнай” кылаас буолан нуучча кылааһа дэнэрэ. Онон нууччалыы тыллаах олохтоох саха, нуучча “дьиэ” оҕолоро эмиэ бааллара. Кылаастарыгар 36 этилэр. Ол эрэ буолуо дуо? Үөрэхтэригэр кыһаллалларын, иитиилэрин таһыма тус туспата, аны тус туһунан итэҕэллээхтэрэ хас биирдии оҕоҕо тус туһунан сыһыаны ирдиирэ. .Ол курдук Ахметов Жулус Имискэннээх үрдүгэр хортуоска хостооһунугар сылдьан күнүскү аһылыкка хортуоппуйу кытта сибиинньэ этин буккуйан ыһаары оҥорон биэрбиттэрин төһө даҕаны, күҥҥэ хаста да умса түһэн үҥпэтэҕин иһин, .”мусульманин “ буолан аһаабакка атыыр аккааһын биллэрбитэ. Ол кэмҥэ омук алтаһыыта аҕыйаҕынан Уйбаан Уйбаанабыс төһө да кулҕааҕын уһугунан “мусульманиннар” сибиинньэ этин сиэбэттэр үһү диэн иһиттэр даҕаны :

• Жулус! Билигин аһаабатаххына, эйиэхэ ким даҕаны иккистээн ас астаан биэриэ суоҕа. Биһиги билигин ыарахан үлэҕэ ,, хортуоппуй хостооһунугар сылдьабыт. Онно күүс-уох аһаатаххына эрэ кэлэр –диэн моһуйса сатаабыта.

Онуоха уола Эн миэхэ соруйан сибиинньэ этин сиэтэ сатыыгын диэн өһүргэнэн рогатканан ытыалаан турбута. Ол кэнниттэн итэҕэл диэн сорох омуктарга сүдү оруоллааҕын саҥардыы чөмчөкөтүгэр киллэрбитэ. Ол саҕана сахаларга Айыы үөрэҕин үнтү сынньаннар ,сахалар атеистар (туох да итэҕэли билиммэт) этилэр.
Биир күн. Уйбаан Уйбаанабыс кылааһын түннүгүнэн таһырдьаны көрөн турдаҕына кылааһын уола Ненартович Вова уулуссаҕа сытар бадараан баарыгар кэлэн баран, тула өттүн көрүнээт :

• Миигин көрөр ким да суох-диэтэ быһыылаах.

Соруйан бадарааҥҥа түһэн буккуллан ылла. Өр-өтөр буолбата кылааһыгар бу киирэн кэллэ:

• Иван Иванович! Я, нечаянно в грязь упал. Всю свою одежду испортил. Разрешите ,мне остаться в детдоме. Освободите, меня от картошки. А завтра у нас концерт посвященный к дню учителя .А я там пою-диэн көрдөстө.
  Уйбаан Уйбаанабыс уола туохтан сылтаан хортуоппуй хостооһунүттан босхолоно сатыырын дьиҥ биричиинэтин билбэтэр даҕаны ,туох эрэ улахан биричиинэттэн сылтаан итинник соруйан бадарааҥҥа түстэҕэ диэн дьуһуурунай иитээччигэ тиийэн : -Бу уол бүгүн хортуоппуй хостооһунугар барбат. Онон эн эппиэтинэскэр хаалларабын -диэн туттаран кэбистэ.

Сарсыҥҥы күнүгэр дьиҥҥээх биричиинэтин билбитэ , кулуупка “Спартак” диэн киинэ буолбутун уола остолобуойга дьуһуурунай буолан атын оҕо дьиэтин иитиллээччилэрин кытта көрбөккө хаалбыт. Ол киинэ кулуупка хатыламмытыгар ону көрөөрү итинник быһыыламмытын билэн “еврей трүөҕүттэн еврей эбит” диэн толкуйдаабыта.
Ол быыһыгар кинилэр тустарыгар эн төһө да үчүгэйи эт, үтүөнү баҕар барытын утарса, төттөрүтүн оҥоро сылдьар, тугу да билиммэт оҕолор бөлөхтөрө баар. Бу оҕолор дьиҥ дууһаларын кинилэр олохторун суолунан олордоххуна эрэ өйдүөххүн сөп. .

Бу бөлөх оҕолору кытта биир өйү-санааны буларга Уйбаан Уйбаанабыс улаханнык ыарырҕаппыта. Барыта үчүгэй буоллун диэн эҥин араас дьаһалы барытын ыыта сатыыра. Онно манна экскурсияҕа, киинэҕэ, походка илдьэн. Араас оройуоҥҥа буолар дьаһалларга, араас кружоктарга, секцияларга кытыннара сатаан үлэ бөҕөнү ыыппыта да, ити бөлөх оҕолоро барытын төттөрүтүн оҥоро сылдьаллара.
Кинилэри Белоусов Ваня диэн нуучча уола баһылаан-көһүлээн илдьэ сылдьара. Бу уол харса –хабыра суоҕунан, күүһүнэн уоҕунан, бөдөҥүнэн-саданынан барыларын баһыйа тутара. Бу кылааска төттөрү өрүттээх оҕолор баһылыктара этэ. Онон бу Тимир кэлиэр дылы бу кылаас ыарахан кылааһынан ааҕыллара. Ваня бэйэтэ аҕата, ийэтэ ким буоларын да билбэт. .Өймөкөөҥҥө оҕо төрүүр дьиэтигэр ийэтэ төрөөт да “аккаас сурук” хаалларан киниттэн аккаастанан тахсыбыт. Онтон ыла хааһына дьиэтигэр сылдьар. Манна бэрээдэгэ суох оҕолору атастаһыыга кэлэн хаалбыт оҕо. Итинник практика оҕо дьиэлэрин истэригэр чаастатык оҥоһуллара. Олох илии тас өттүнэн баран баппат оҕо баар буоллаҕына миэстэ уларыталлара, атын оҕо дьиэтин тэрилтэтигэр ыыталлара. Оччотугар онно тиийэн атын оҕолорго хам баттатыллан чорбоннообот буолаллара. Онон икки өттүттэн сөбүлэһии баар буоллаҕына оҕо дьиэтин салалталара оҕону –оҕоҕо атастаһан кэбиһэллэрэ.
Оҕолор өттүлэриттэн эҥин араас дьээбэ барыта оҥоһуллара. Уопсай тыл булбатах учууталларын олорор олоппоһугар дэлби күп-күөх сыыҥынан сыыҥтаан, араас уһуктаах тэриллэри ууран кэбиһэллэрэ. Саһа сытан рогатканан да ытыахтарын сөбө. Кылаас дуоскатын чүмэчинэн сотон төрүт да миэлинэн суруллубат гына оҥороллоро. Уйбаан Уйбаанабыс бииргэ үлэлиир үлэһиттэриттэн ити оҕолор баракаастарын быһаарсыыттан сирэй-харах анньыллан барбыта. Бары :-Эн, оҕолорун маннык куһаҕаны, итинник дьээбэни оҥордулар. Миэрэтэ ыл –диэн үҥсэллэрэ.

Уйбаан Уйбаанабыс хайдах да гынан бу оҕолорун бэрээдэктэрин аҕыйах хонук иһигэр тосту уларытан киһилии сыһыаннаах оҕолорго кубулутар кыаҕа суоҕа. Бу оҕолор төрүөхтэриттэн ийэ-аҕа иһирэх тапталын .дьиэ-кэргэн диэн сылаас өйдөбүлү билбэккэ улааппыт ,. биһиги “государство оҕолоноробут” диир оҕолор араҥалара этилэр.
Дьэ! Бу олох туох да тирэҕэ, биир да чугас аймах дьоно суох ,күн сирин анныгар чороҥ бэйэлэрэ соҕотох сылдьар оҕолор араҥалара буолара. , аҥардас бэйэлэригэр эрэ эрэнэр кыахтаахтара.
Кинилэр бэйэлэрин атын оҕо дьиэтин иитиллээччилэригэр тэҥҥээн көрдөхтөрүнэ ,атыттар кэм ханна төрөөбүттэрин, төрөппүттэрэ кимнээх буолалларын , ханна туох аймахтардаахтарын, тоҕо бу оҕо дьиэтигэр ыытыллыбыттарын, кэм онон-манан ыйдаҥырдан билэллэрэ.
Онтон кинилэр төрөппүттэрэ кимнээх да буолалларын билбэттэрэ. Онон арыый улаатан, ону-маны толкуйдуур буолан истэхтэрин аайы ,бэйэлэрин уопсастыбаҕа утары туруоруналлара улаатан иһэрэ.
Тоҕо мин атын оҕолор курдук ийэм, аҕам суоҕуй? Тоҕо миигин төрөппүттэрин аккаастанан соҕотох хаалларан кэбиспиттэрэй? Оҕо сатаан эппиэт ылбат боппуруостара кинилэри күн аайы муунту гынара. Онон түмүгэр биһигини государство иитиэхтээх, олоххо туохха наадыйарбытын барытын биэриэхтээх диэн өйдөбүлгэ кэлэллэрэ.
Онон бу оҕолору кытта уопсай тыл булбакка Уйбаан Уйбаанабыс маҥҥай утаа өйө-санаата буккулла сылдьыбыта. Бэйэтигэр төрүт да үөйбэтэх түмүктэрин оҥосто сыспыта. Учуутал идэтин сыыһа талан ылбыппын эбит диэн толкуйга кытта киирэ сылдьыбыта.
Кини кэлин улахан ааттаах-суоллаах учуутал буолуоҕар, кини кылааһыгар Тимир баара кини дьоло буолан тахсыбыта.
Кини бу кэмҥэ Тимирдиин чугас билсэн баран ,кини оҕолорго улахан сабыдыаллааҕын билэн баран быраатыттан көмө көрдүүр курдук, бу кыра оҕо диэн кыбыстыбакка сирэйинэн көрдөспүтэ:-Бу кылааска оҕолор дьиссипилиинэлэрэ баар буоларыгар миэхэ көмөлөс- диэбитэ.
Кини сөҕүөн иннигэр сарсыҥҥы күнүттэн кылаас оҕолорун уруокка сылдьар бэрээдэктэрэ киһи билбэт гына уларыйан барбыта. Ким эрэ аптаах кылгас маһынан сапсыйбытын курдук этэ. Сарсыҥҥы күнүгэр Уйбаан Уйбаанабыс бу бэйэтин кылааһыгар уруогун кумаар көттөҕүнэ, кынатын тыаһа иһиллэрин курдук чуумпуга ыыппыта . Арай кини көрдөҕүнэ муннукка олорор Павлов Слава хараҕа көҕөрөн олороро. Уйбаан Уйбаанабыс уолга тиийэн :-Кто это у тебя синяк поставил?-диэн ыйыппытыгар.
Уола;-Это Ваня Белоусов потому-что я на уроке географии баловался. - диэн кэбиспитэ. .
Эмискэччи биир хонук иһигэр кылаас сирэйэ итинник түргэнник уларыйбытыттан Уйбаан Уйбаанабыс улаханнык соһуйбута. Бэйэтин чөмчөкөтүн иһигэр :- Мин бу оҕолорго тиэрдибэтэх ирдэбиллэрбин Тимир биир –икки тылынан дьаһайан .бу курдук кылаас сирэйин биир хонук иһигэр уларытар, оҕолор ортолоругар улахан да сабыдыаллаах оҕо эбит . Буолар да эбит эрэ-диэн санаабыта.
Ити күнтэн саҕалаан Уйбаан Уйбаанабыс кылааһын оҕолорун кытта биир тыл булан күүскэ үлэлээн барбыта.

Эдэр эрчимнээх учуутал хара маҥҥайгыттан оҕолору бэйэтигэр тардыбытынан барбыта. Ол курдук кылааһын оҕолорун туруорсуутунан оскуола уонна оҕо дьиэтин салалталарыттан көҥүл ылан , хаһан да походка барбатах оҕолор айылҕаҕа походка тахсыбыттара. Оҕолор сатыы Дальнай Убайаанынан тахсан , Имискэннээх күөлүгэр тиийэн хонон баран, .Быарынан эргийэн оскуолаларыгар сүрдээҕин астынан, үөрэн-көтөн эргийэн кэлбиттэрэ.
Уйбаан Уйбаанабыс хоту эҥэртэн төрүттээх уонна инники аҕа саастаах көлүөнэ мунньуммут сүдү баайын аҕатын уонна эһэтин такыйыытынан илдьэ сылдьар буолан ,оҕолорун киһи айылҕаны утары сирэй-сирэйгэ хааллаҕына хайдах тыыннаах хаалар туһугар тугу билиэхтээҕэр уонна сатыахтааҕар үөрэппитэ. Ол походка үссүнэр аһылыгы айылҕаттан бэйэ толкуйуутунан булунуу, ас астыыр күөс .уотун хайдах туох тэрили туһанан оттунуу, иһэр ууну кураанах сиргэ хантан көрдөөн булуу , айылҕа матырыйаалларыттан аһыыр иһити хайдах тугу туһанан оҥостунуу, түүн балаакката суох хайдах шалаш оҥостон хонуу сорук быһыытынан турбута.
Ол курдук бэйэлэрин кытта ,туус эрэ ылан баран походка туруммуттара. .
Эбиэткэ үссүнэллэригэр кылаас үс хамаандаҕа арахсан бэйэ-бэйэлэрин кытта күрэхтэһэ-күрэхтэһэ бурдук бааһынатыгар тахсаат кутуйах уонна күтэр хасааһын көрдөөн барбыттара. Сорохтор сүрүннээн кыргыттар комбайн бурдугу хомуйуутугар ыспыт туорахтарын хомуйбуттара. . Хас да сиртэн күтэр хасааһын булан үөрүү –көтүү бөҕө буолбуттара. Ойуурга киирэн. отон ,тэллэй бөҕөтүн үргээбиттэрэ. Хамаандаларга ортотунан үстүү моҕотой биирдии андаатар бултаммыта. Маны оҕолор Уйбаан Уйбаанабыс салалтатынан бэйэлэрэ астаммыттара, ханнык хамаанда бэйэтэ төһөнү булуммутунан.
Күөстэрин уотун ким хайдах сатыырынан испиискэтэ суох оттунарга сорудах ылан ,ким туох сатабыллааҕынан оттунан барбыттара. Манна Ахметов хамандыырдаах хамаанда ачыкы тааһын туһанан уот ылан бастаабыта. Иккис Белоусов хамаандата бачыыҥка быатынан чаачар(ох саа курдук тэрил)оҥостубута, онно маһы эрийэн баран, кураанах маска тирэннэрэн баран, уот ыла сатаабыттара. Мастар бэйэ бэйэлэригэр аалсан буруолаан истэхтэринэ, Ахметовтаах уот ылбыттарынан тохтоон хаалбыттара. Онтон Ненартович хамаандатын хамсаныыта, “еврейин –еврей” культурнай отууга баар бурдук быһааччылартан испиискэ көрдөөн кэлэн уот оттубутун иһин аахсыллыбатаҕа.

Ити кэнниттэн хамаандалар бары эбиэттэрин аһын астааһынын айдааныгар түспүттэрэ. Хас биирдии оҕо хамандыырдарыттан тус дьаһал ылан. ким да мэнээк турбатаҕа. кыргыттар боростуой гынан баран ,нүһэр үлэҕэ түбэспиттэрэ. Бурдук туорахтарын өрүс таастарынан үнтү сынньан бурдук таһаарыныытыгар барбыттара. Сорохторо үргээбит отонторуттан морс курдук утах, ,тэллэйдэриттэн шашлык курдук маска үөлэн баран баран уотка үтэн буһарарга сорук ылбыттара. .
Онтон уолаттар Уйбаан Уйбаанабыс салалтатынан бэйэлэрэ бултаабыт. моҕотойдоруттан уонна андаатардарыттан быччахайдардарын ылан быраҕан ыырыттан ыраастаан астанарга бэлэмнээбиттэрэ. Ол кэнниттэн маны барытын туох иһиккэ буһарынабыт диэн толкуйдуу турбуттара.

Дьэ, манна оҕолор соһуйуохтарын иннигэр Уйбаан Уйбаанабыс ыйыытынан Анаабыр оройуонуттан кэлбит Торту Коля -долган төрүттээх уол, аттыгар үүнэ турар хатыҥтан түөрт муннуктаах гына туос лоскуйун хостоот, .муннуктарын ыбылы тутан баран синньигэс (тиис ыраастанар курдук мас мутуктарыттан) мас тоһоҕолорунан дьөлүтэ анньан тимэхтээн ,бэртээхэй диэн .маннык түгэннэргэ туһанарга “миин тэриэлкэтэ оҥорон таһаарбыта. . Уйбаан уйбаанабыс уолугар тугу гыныахтааҕын хас биирдии хардыытын этэ сылдьыбыта. .Ол быыһыгар күөс уотуттан чоҕун арааран туспа чөмөхтөөбүтэ.
Оҕолор сылаас чэй, миин иһиэхпит диэн толкуйдаабакка турдахтарына , ол иһитигэр биир моҕотойу кырбастарга арааран баран уган кэбиспитэ уонна ол үрдүгэр уу куппута.
Ол кэнниттэн иһитин иирэ талаҕынан тутаахтаан баран , чөмөхтөөбүт чоҕун үрдүгэр тутан бэрт түргэнник оргутан “бульон” миин оҥорон таһаарбыта. .
Ону көрөн турбут оҕолор хамаанданан арахсан , бары үтүктэн бэйэлэрэ аһыыр иһиттэрин оҥостон киирэн барбыттара. . Итинник арыый улахан иэннээх туос иһиккэ хамаандалар бурдуктарыттан хааһы оҥостубуттара. Отонноруттан утах, тэллэйдэрин ,андаатардарын үтэн буһарбыттара.
Ити курдук бэйэлэрэ астаммыт астарынан оҕолор күнүскү аһылыктарын үссэнэн баран, тот дьон быһыытынан салгыы Имискэннээх күөлүн диэки марш-бросокка туруммуттара. Хас биирдии хамаандаҕа тус туһунан хайысхалаах, мэһэйдэрдээх, эрийэ-буруйа суоллаах маршрут ыйыллыбыта.
Түһүмэх аайы саҥа хайысханы быһаарар сорудаҕы көрдөөн булуохтаахтар уонна ханна эрэ көрсүһэн бэс туораҕынан( биирдии оҕоҕо үстүү туорах) бырахсан сэриилэһиэхтээхтэр, ол кэнниттэн ким тыыннаах хаалбыт уун-утары киирсиигэ киирэн илиилэригэр кэтэ сылдьар туостарын хайыта тардыһыахтаахтар.
Уйбаан Уйбаанабыс ким да хамаандата баайсыбатын курдук быһа бааһынанан оҕолоруттан арахсан Имискэннээх диэки бара турбута.

Оҕолор хамаандалара арахсалларыгар бары тус –туһунан хайысханы тутуспуттарын иһин ханна эрэ тиийэн бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэһиэхтээхтэрин билэллэр
Хаан диэн сүрдээх күүстээх буолар эбит, Ненартович”еврейин-еврей” байыаннай аҥардаах ооҥҥьууга сыһыаннаах буолан биэрбитэ. Инники күөҥҥэ икки хотуттан сылдьар уолу Торту Коля баһылыктаах разведчиктар курдук ыыппыта. Оҕолорун кытта сүбэлэһэн баран, бары кини ыйыытынан бэс туорахтарын ыйааһыннаннын диэн ууга илитэ укпуктара.
Кыргыттартан туорахтарын ылан уолаттар икки ардыларыгар түҥэппитэ. Ненартович оҕолорун кытта сүбэлэһэн баран биир хамаанданы арахсыбыт сирдэриттэн ыраатыннарбакка эрэ үнтү сынньарга ,ол табылыннаҕына иккис хамаандан Имискэннээх таһыгар көрсөн кыргыһарга быһаарыммыттара. Онон “байыаннай албаһы” оҥорон арахсыспыт сирдэригэр төттөрү эргийэн кэлбиттэрэ уонна Белоусов хамаандатын кэнниттэн батыһан барбыттара. Өр-өтөр буолбатаҕа ситэн ылан, .эмискэччи саба түһэн буулдьаларынан өстөөхтөрүн тобулута быраҕаттаан кэбиспиттэрэ. . Уруй-айхал бөҕө буола түспүттэрэ. Ити кыайыыларыттан эр ылан Имискэннээх күөлүгэр урут тиийэ охсон үрүйэ аппатыгар тоһуйан иккис хамаандаларын үнтү кыдыйбыттара.
Оҕолор бу оонньууга сүрдээх көхтөөхтүк кыттыбыттара. Бары да санаалара кэлэн өрө көтөҕүллэн сылдьаллара.
Оҕолор мантан киэһээ. Ненартович киһиргиирин истэн тахсыбыттара. “На войне-самое главное голова!”-дии –дии сүүһүн охсунарын элбэхтэ көрбүттэрэ. Дьэ, кырдьык!Бу сэриилэргэ туорахтарын ууга уган илиппиттэрэ, ыйааһыннаах буоланнар, бырахтаххына кыҥаабыт сиргэр табатык түһэллэрэ. быһаарыылаах буолбута.

Инньэ гынан аҕыйах тыыннаах хаалбыт оҕолору бары саба түһэн мөрөйдөөн туостарын хайыта тардыталаан кыайыылаах тахсан кэлбиттэрэ.
Оҕолор бары Имискэннээх күөлүн аттыгар мунньустан баран. аны киэһээҥҥи аһылыктарын булунарга уонна түүн утуйар хонуктарын миэстэтин оҥосторго туруммуттара. Манна хоту оройуоннартан төрүттээх уолаттар уонна кыргыттар Торту Коля салалтатынан бэрт түргэнник, төгүрүк аҥарын курдук быһыылаах икки “чууму” утарыта турар курдук хонорго диэн оҥорон кэбиспиттэрэ. Аллараа өттүгэр сиртэн тымныы охсубатын диэн кураанах сиэрдийэ мастары кэккэлэһиннэри уурталаан түгэх ,ол үрдүгэр хатыҥ лабаатын быраҕаттаан тэллэх оҥортоон баран ,олор үрдүлэринэн охсуллубут кураанах бааһынаттан бурдук отун хомуйан аҕалан халыҥ гына тэлгээн кэбиспиттэрэ. .Ойоҕос истиэнэтин бэйэ-бэйэлэриттэн чугас үүнэн турар тииттэр лабааларыгар туора сиэрдийэ мастары быраҕаттаан баран, онно иннэри тирэннэрэн талах, хатыҥ лабааларынан сабыта быраҕаттаан ханан да тыал киирбэтин курдук оҥорбуттара.
Имискэннээх күөлүгэр балыктыы сылдьар дьонтон муҥха уларсан ылан уолаттар ууну түөстэригэр дылы кэһэ сылдьан , муҥха икки кынатыттан тиирэ тардан соһо сылдьан күөлтэн собо бөҕөтүн хостоон ылбыттара. Уу куһун оҕолоро баалларын көрөн Уйбаан Уйбаанабыс салалтатынан күөл атаҕар хаайан, рогатканан быһыта ытыалаан биэс-алта кус оҕолорун ылбыттара.
Ол ылбыт соболорун Уйбаан Уйбаанабыс салалтатынан оҕолор күөл биэрэгэр киирэн уу кэлиэр дылы диринҥээх уҥкучах хаһан баран онно от тэлгээтилэр. Ол үрдүгэр кэккэлэччи балыктарын уурталаатылар .Ол соболору эмиэ отунан саптылар ,ол үрдүгэр эмиэ соболорун кэккэлэччи уурдулар. Инньэ гынан хас да хаптал гына соболорун дьаарыстаатылар. Барытын тэлгээн баран үрдүнэн халыннык иҕчэҕэй отунан бүрүйдүлэр. Сарсыардааҥҥа дылы буорту буолбакка сытыа диэн буолла.
Ол соболортон хамаандалар хас да балыгы ороон таһааран, сууйан-сотон , түргэн –түргэнник туттаннар ,туос иһиттэргэ мииннээн, сорох оҕолор маска балык үөлэн уокка сырылатан буһаран бардылар. Атыттар күөс уотун умайбыт мас чоҕугар балачча бөдөн соҕус өрүс таастарын уурдулар. Ол таастар сылыйбыттарын кэннэ үрдүлэригэр истэрэ хостоммут соболорун туустаан баран, быһаҕынан балыктар сис унуохтарын батыһа быһа сотон нэлэтэн баран , ол таастар урдулэригэр уурталаатылар. . .Ол кэнниттэн кустарын түүлэрин үргээт туустаатылар ,барыларын хаһыакка суулаатылар уонна ол тас өттунэн бадараанынан сыбаан баран кутаа анныгар күлгэ көмтүлэр.
Өр –өтөр буолбата ас бөҕөтө астанан таҕыста. Үөлүллүбүт, ыһаарыламмыт балык, кус, балык миинэ уонна ол күлгэ көмпүт кустара. Кустарын күл анныттан хостообуттара, бадараана уот сиэн саха балаҕанын туой буор сыбаҕын курдук хатан хаалбыт. Ону оҕолор үчүгэй баҕайытык хампы тутуталаан ,ол иһиттэн кустарын хостоотулар. . Ол кэнниттэн балачча киэҥ сиринэн тилийэ хаампыт оҕолор. аччыктаабыттарын билинэн бары астаммыт астарын үрдүгэр түстүлэр.
Бэйэтин сыатыгар –арыытыгар буспут кус этэ, дьэ амсайарга олус минньигэс. Оҕолор бүлүүдэлэригэр «Утятина в собственном соку» диэн аат биэрэ оҕустулар. . Бары даҕаны дьабадьыларынан кус ууллубут сыатын сүүрдэ сылдьан былдьаһа-былдьаһа сиэтилэр.
-Маннык минньигэс куһу хаһан да сии иликпин- диэн Белоусов уол топпут иһин имэринэ-имэринэ саҥарар саҥата иһилиннэ.

Ити кэнниттэн Уйбаан Уйбаанабыс күөл кытыытыгар киирэн:
-Кылааһым оҕолорун илдьэ кэлбиппинэн, бачча чөмөхсүспүччэ-көрсүбүччэ, бүгүн үөрүөхпут –көтүөхпүт, сүүрүөхпут –көтүөхпүт ону баалаама уордайыма –кыыһырыма диэн аал уот уонна Имискэннээх Эбэ иччилэриттэн көрдөстө. Эбэтин сахалыы туох баар астааҕынан махтанан аһатта, уотутугар ас кээһэн көрдөстө .
Мантан киэһээ хамаандалар” бойобуой листок”, таһаарыытыгар, ”устуруойга хаамыы, ырыа көрүүтүгэр”сүүрүүгэ-көтүүгэ күрэхтэстилэр.
Түмүккэ кутаалаах үөрүүлээх пионерскай сбор буолла. Түмүк таҕыста. Кэнсиэрбэ бааҥкатыттан Уйбаан Уйбаанабыс бэйэтэ оҥорбут “ Сэрии дьоруойа”сулуһун туттартаата.
Хамандыырдартан Ненартович “ыраас төбөлөөҕүн” иһин, көннөрү саллаат уолаттартан сирэй көрсүүгэ элбэх өстөөх саллаатын туостарын хайыта тардан өлөртөөбүттэрин иһин Торту Коля уонна Прокопьев диэн уолаттар ыллылар. Араас элбэх күрэхтээһиилэр түмүктэринэн кыайыылаахтарга туоһу суруктар туттарыныллылар.
Сарсыҥҥы күн ойон тураат, туохха да аралдьыйбакка быһа устуруойунан хааман олохтоох сирдэригэр Убайаан оскуолатыгар өрөгөй үрдүгэр төннүбүттэрэ.
Оҕолорго бу дьаһал барыта сонун уонна кэрэ этэ. Ким даҕаны кинилэри бу иннинэ ,маннык хонуктаах похуотка илдьэ таһаарбатаҕа уонна кинилэр айыҕаҕа сырыыбыт бу курдук интириэһинэйдик барыа диэн санаабатахтара.
Тимир бу ыытыллыбыт дьаһалга оҕолору кытта бииргэ сылдьыспыта уонна куорат оҕото буолан элбэҕи билбэтиттэн улаханнык соһуйбута. Биир өйдөбүлү төбөтүгэр хатаабыта. Олох сайдыытын түмүгэр наһаа айылҕаттан тэйэн хаалбыт эбиппит !
Төрүттэрбит үгүс сылларга тыыннаах хаалар туһугар айылҕаны утары охсуһан мунньуммут билиилэрин, сатабылларын ,үгэстэрин умнан кэбиспиппит.
Үчүгэй тэрээһиннээх үлэ, оонньуу оҕоҕоүчүгэй эрэ өттүнэн дьайар, санаатын көтөҕөр эбит

Ити кэнниттэн Уйбаан Уйбаанабыс күөл кытыытыгар киирэн:
-Кылааһым оҕолорун илдьэ кэлбиппинэн, бачча чөмөхсүспүччэ-көрсүбүччэ, бүгүн үөрүөхпут –көтүөхпүт, сүүрүөхпут –көтүөхпүт ону баалаама уордайыма –кыыһырыма диэн аал уот уонна Имискэннээх Эбэ иччилэриттэн көрдөстө. Эбэтин сахалыы туох баар астааҕынан махтанан аһатта, уотутугар ас кээһэн көрдөстө .
Мантан киэһээ хамаандалар” бойобуой листок”, таһаарыытыгар, ”устуруойга хаамыы, ырыа көрүүтүгэр”сүүрүүгэ-көтүүгэ күрэхтэстилэр.
Түмүккэ кутаалаах үөрүүлээх пионерскай сбор буолла. Түмүк таҕыста. Кэнсиэрбэ бааҥкатыттан Уйбаан Уйбаанабыс бэйэтэ оҥорбут “ Сэрии дьоруойа”сулуһун туттартаата.
Хамандыырдартан Ненартович “ыраас төбөлөөҕүн” иһин, көннөрү саллаат уолаттартан сирэй көрсүүгэ элбэх өстөөх саллаатын туостарын хайыта тардан өлөртөөбүттэрин иһин Торту Коля уонна Прокопьев диэн уолаттар ыллылар. Араас элбэх күрэхтээһиилэр түмүктэринэн кыайыылаахтарга туоһу суруктар туттарыныллылар.
Сарсыҥҥы күн ойон тураат, туохха да аралдьыйбакка быһа устуруойунан хааман олохтоох сирдэригэр Убайаан оскуолатыгар өрөгөй үрдүгэр төннүбүттэрэ.
Оҕолорго бу дьаһал барыта сонун уонна кэрэ этэ. Ким даҕаны кинилэри бу иннинэ ,маннык хонуктаах похуотка илдьэ таһаарбатаҕа уонна кинилэр айыҕаҕа сырыыбыт бу курдук интириэһинэйдик барыа диэн санаабатахтара.
Тимир бу ыытыллыбыт дьаһалга оҕолору кытта бииргэ сылдьыспыта уонна куорат оҕото буолан элбэҕи билбэтиттэн улаханнык соһуйбута. Биир өйдөбүлү төбөтүгэр хатаабыта. Олох сайдыытын түмүгэр наһаа айылҕаттан тэйэн хаалбыт эбиппит !
Төрүттэрбит үгүс сылларга тыыннаах хаалар туһугар айылҕаны утары охсуһан мунньуммут билиилэрин, сатабылларын ,үгэстэрин умнан кэбиспиппит.
Үчүгэй тэрээһиннээх үлэ, оонньуу оҕоҕоүчүгэй эрэ өттүнэн дьайар, санаатын көтөҕөр эбит

Тимир бэйэтин олоҕор кыһалҕа кыһарыйан икки учууталлаах .биирэ уоруйах татаар Бааската. иккиһэ учуутал Уйбаан Уйбаанабыс . .Хайаларын өйүн-санаата кыайыай? Эбэтэр үйэтин тухары икки ис тутулуга бэйэлэрин кытта утары туруохтара дуо? Ону тиэрдэ сатыыбын. Сотору маҥҥайгы чааһын бүтэриэхпит. Балтын кытта булуһуннарыахпыт. Бэрт кыра кэм хаалла. Тулуйа түһүн. Үпкэ наадыйан үлэлиибит. Үлэбитигэр сыллааҕы докумуоммутун. биирдэ ирдииллэр. Онон кумааҕы үлэтигэр баттатыы буолла. Онон манна сүтэримэн.

Ол курдук бу түгэн кэнниттэн оҕолор кылаастарын салайааччытын Уйбаан Уйбаанабыһы аһары өрө туппуттара. Кини тылын олус болҕомтолоохтук. иһирэхтик истэр буолбуттара. Уйбаан Уйбаанабыһы аҕа саастаах убайдарын. учууталларын быһыытынан билинэр , киниэхэ чугас сыһыаннаах үөрэнээччилэр ахсааннара кылааһыгар баһыйар өттө буолбута. Ким эмэтэ оҕолортон утары ,төттөрү өттүн этэн оҥороору гыннаҕына ,атын оҕолор ол оҕону буойан кэҕиннэрэн кэбиһэллэрэ. .Онон Уйбаан Уйбаанабыс оҕолорун кытта биир уопсай тыл булан. дьэ үлэтин тэрээһиннээхтик ыытан барбыта.
Кини бэйэтин предметин үөрэтэрэ атын учууталлартан эмиэ ураты этэ. Оҕолору бэйэ-бэйэлэрин кытта мөккүһүннэрэн тахсара. Оҕолорго .эһиги үөрэхтээх дьон буоллаххытына биирдэ эрэ. дьону кытта тэҥҥик олоруоххут диэн өйдөбүлү тиэрдэрин ылынан , оҕолор үөрэхтэригэр эмиэ тардынан барбыттара.
Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта “ маатынан” кэпсэтэллэрин аччатаары “три компота”, ”сахар рафинад” уонна “картофельное пюре” диэн курдук тыллары кэпсэтиигэ кыбытан оҕолорун күллэртиирэ.
Оскуола кылаастарын икки ардыҥааҕы социалистическай куоталаһыыларыгар түмүгэр иккис чиэппэртэн саҕалаан инники күөҥҥэ тахсар буолан барбыттара. Бу курдук кылаас сирэйэ уларыйыытыгар Тимир уйбаан Уйбаанабыска уҥа илиитэ буолбута элбэҕи быһаарбыта.
Тимир бэйэтин өйө-санаата эмиэ уларыйан ,арыый атын өйдөбүллэргэ тирэнэн кэҥээн киирэн барбыта. Бу ааспыт кэмнэргэ “киһи-киһиэхэ бөрө” диэн өйдөбүлгэ кэлбит , эн дьылҕаҕар ким да наадыйбат диэн толкуйдаах эбит буоллаҕына. Билигин Тимир тулалыыр оҕолоруттан атына диэн ,. кини олоҕун суола икки ыллыкка тирэнэн үктэнэн турарын чуолкайдык өйдүүрүгэр сытара.
.Киниэхэ инникитигэр икки суол баар. маҥҥайгыта сүрүн уопсастыба сокуоннарын утаран көҥүл-босхо сылдьыы, кэлин тиһэҕэр хаайыы киһитэ буолар дьылҕа. , эбэтэр бэйэтигэр эбии эппиэтинэс ылан, үөрэҕи батыһан, үлэни эккирэтэн ийэтин уҥуоҕар биэрбит андаҕарын толорон балтын булан ,киниэхэ олоҕор өйөбүл буолуу.
Киһи биир өттүттэн көрдөххө өйдөөҕүн иһин. олоххо сыыһа-халты хамсанарыттан көрдөххө акаары эбит. Оҕо! Үүнэн иһэр ыччат! Олоххо ону-маны саҥа билэ сатыыр эдэр көлүөнэ бэйэтин иҥчэҕэй этигэр -сиинигэр, сиппиир талаҕыттан ылыллыбыт чыпчахай иэннэригэр түһэн аһыттаҕына, биирдэ һуу диэн аныгыскы сырыыга маннык сыыһа-халты туттан таһыллыбатарбын диэн толкуйтан сөптөөх түмүктэри оҥостор.
Онтон эн тускар ийэн-аҕан барытын оҥорон биэрэ сырыттахтарына, мэлдьи иһэ тот оҕо олох туһунан толкуйдуу сатаабат буолар эбит. Куруутун аһыыр аһын. таҥҥар таҥаһын баар, ол кэнниттэн тугу толкуйдуу сатыай! Өйө -санаата атын буоллаҕа. Ону Тимир бэйэтин олоҕуттан билэр. ийэлээх. аҕата баарыгар күннээҕинэн сылдьыбыта.
Онтон билигин кини онон-манан сылдьан, эҥин-арааһы көрөн баран букатын атыннык толкуйдуур. Ол эйиигин ытыс үрдүгэр илдьэ сылдьар төрөппүттэрин кыратык атын сөптөөх өй-санаа угаары дьарыйбыттара диэн, дьиҥҥээх “олох чыпчахайа” буоллаҕа, оҕо санаатын эмискэччи уһугуннарар, толкуйдатар чыпчахай.
Киһи аччыктаан .хоргуйан муҥур уһукка тиийдэҕинэ, “олох диэн тугуй?” диэн филисофскай боппуруоска эппиэт ыла сатыыр. Ити тас өттүнэн “киһи олоҕо кэппиэйкэҕэ да турбатын”, илэ-хараххынан көрбүт ,боробулуохалаах хаайыы амтанын эккинэн-хааннынан билсибит буоллаххына ,маннык олох хатыламматын туһугар тугу оҥоруохха сөбүй?- диэн толкуй төбөҕүн олус күүскэ үүттээн киирэр.
Итинник толкуйдартан тирэнэн Тимир бэйэтин санаатыгар. кини соҕотох бэйэтин биология кабинетыгар ыйанан турар килиэткэҕэ хаайыллыбыт чыычаахха тэҥҥиирэ. Ол курдук килиэткэ иһигэр олорон туох киэҥи толкуйдуоххунуй?
Эн кынаттанан киэҥ куйаар устун көтөргөр ийэн-аҕан өйөбүлэ ирдэнэр. Ол ханнык эрэ түгэнинэн суох эбит буоллаҕына, аҕа табаарыс сүбэтэ олус туһалаах, эн олоххор суолу ыйар сирдьит ,убай быраатыгар курдук сыһыана олус суолталанар. Олоххор таба суолу тайанаргар ыйан-кэрдэн биэрэр.

Кини Уйбаан Уйбаанабыһы кытта чугастык билсиэҕиттэн, алтыһыаҕыттан ыла , төһө да маҥҥайгы эн-мин дэһиилэрэ аргыардааҕын иһин, кэлин бириэмэ аастаҕын аайы бэйэ-бэйэлэригэр чугасыһан. өйдөрө-санаалара биир буолан барбыта. Бэйэ-бэйэлэригэр хаан-уруу дьон курдук сыһыаннаһар турукка киирэн барбыттара. Биирэ быраатын. биирэ убайын курдук көрөр буолбута. Ол түмүгэр Тимир ,бу мин туспар, олохпор ис дууһатыттан ыраастык ийэтин-аҕатын курдук сыһыаннаһар чугас киһилэммит курдук санаммыта. Кырдьыга да оннук этэ.
Ол курдук Уйбаан Уйбаанабыс дьиэтигэр-уотугар улахан бэрэмэдэйэ суох киһи, туох баар өйүн-санаатын, күүһүн-уоҕун. сатабылын барытын бу бэйэтин кылааһын оҕолоругар биэрэрэ. Ону оҕолор бары да көрө-истэ сылдьаллара.
Оҕо диэн. кыратын көрүмэ -кини дьиҥҥээх психолог. Кини ким киниэхэ сымыйанан үчүгэй буола сатыырын бэрт түргэнник эндэппэккэ билэр.
Онтон куруутун оҕолорго үчүгэйи баҕара ,эйиигин кытта күнү быһа тэҥҥээҕин курдук эн-мин дэһэ сылдьар ,киһи быһыытынан олох боростуой ,аһаҕас куруутун көмөлөһө сатыыр учууталы ким туора көрүөй?
Билигин бу Убайааҥҥаҕы оҕо дьиэтигэр олохсуйан ,туохха аналлаах тэрилтэ буоларын ис өттүттэн билэн баран , Тимир ону маны толкуйдаан ырытан көрдөҕүнэ , бэйэтин кэмигэр оҕо саастаах буолан сыыһа быһаарыыны ылыммыт эбит. Ол курдук Дьокуускайдааҕы оҕо кииниттэн күрээбэтэҕэ буоллар, онон-манан эриллибэккэ. онно-манна тиксибэккэ ,туох да санаата-оноото суох холкутук манна балтын кытта эн-мин дэһэ сылдьар буолуо этэ.
Оҕо дьиэтэ кинилэр курдук тулаайах хаалбыт оҕолорго саамай сөптөөх тэрилтэ .Эйиэхэ олороргор, сылаас дьиэ-уот, аһын, таҥҥар таҥаһын баар. Билиини ыллын диэн үөрэтэллэр. Онтон ордук кинилэр курдук туруктаах оҕолорго туох нааданый?

Ити курдук Тимир уонна Уйбаан Уйбаанабыс бэйэ-бэйэлэригэр утарыта хаамсан олус үчүгэйдик өйдөһөр буолбуттара. Кэлин тиһэҕэрТимир .кинини туох санаа муунту гынарын аһаҕастык Уйбаан Уйбаанабыска эппитэ. Сүбэ. көмө көрдөөбүтэ.
Ити боппуруоһу Уйбаан Уйбаанабыс бэйэтэ сытаан быһаарбатын билэн, Аким Осиповичтан сүбэлэтэн баран, төһө да иһигэр салла санаатар дириэктэригэр Егор Прокопьевичка киирбитэ уонна Тимири туох санаа муунту гынарын, тоҕо кини мантан Дьокуускай куорат диэки күрүү сатыырын дьиҥ биричиинэтин туох баарынан кэпсээн биэрбитэ. Бэйэтэ соһуйуон иһин. дириэктэрэ бу боппуруоска хайыы үйэҕэ үлэ бара турарын кэпсээбититтэн улаханнык соһуйбута.

Егор Прокопьевич :- Бу Тимир биһиэхэ кэлэн. баран оҕолорго сабыдыала мөлтөх, куһаҕан өрүттээх буолуо диэммит сэрэхэчийбиппит төттөрү өттүнэн буолан таҕыста. Сэрэйбиппит курдук Тимир оҕолорго сабыдыала олус күүстээх ,кинилэр Тимири билинэн бас-көс салайааччынан илдьэ сылдьалларын , өрө тута сылдьар тумус оҥостор уоллара буоларын үлэһиттэр бары даҕаны көрө сылдьабыт. Бэрт кылгас кэм иһигэр коллектив кыайбатах боппуруостарыгар, иитиллээччилэр ортолоругар үчүгэй эрэ өттүгэр улахан уларытыылары уонна хамсааһыннары киллэрдэ.
Онон оскуоланы салайа олорор дьон сүбэлэһэн баран, Тимири таба туһаннахха, коллектив үлэтигэр туһалаах эрэ буолсу диэн өйгө-санааҕа кэлэн олоробут. Ол иһин Тимир тус дьыалатын үөрэтэн ,хаан-уруу балтылааҕын билэн баран ,ол балтын манна биһиги оҕо дьиэбитигэр ыыталларыгар көрдөһүү сурук суруйан үөрэх министиэрстибэтиттэн көрдөспүппүт. Ол эппиэтэ бу бүгүн кэллэ. Балта Уус-Ньара оҕо дьиэтигэр баар эбит. Билигин ол-бу кыра докумуон эккирэтиһиитин кыайдахпытына уонна атастаһар оҕобутун буллахпытына ити боппуруос быһаарыллыахтаах. Итиннэ эн Тимиргэ оруолун олус суолталаах. Эһиги эмиэ хайдах курдук эн-мин дэһэ сылдьаргытын эмиэ көрө сылдьабыт. Онон уолу таба суолга үктэнэригэр өйгүн-санааҕын ууран үлэлээ –диэн Уйбаан Уйбаанабыска оскуола салалтата тугу үлэлии олорорун бэрт кылгастык быһааран биэрбитэ.

Уйбаан Уйбаанабыс Тимиргэ боппуруос ситэ быһаарылла илигинэн уолун өйүн-санаатын эрдэ аймаабат толкуйтан ,боростуойдук балтын Уус-Ньара оҕо дьиэтигэр баар уонна оскуола, оҕо дьиэтин салалтата эн балтыгын манна көһөрөн аҕаларга туруорса сылдьаллар диэн туһааннаах киһииэхэ үөрүүлээх сонуну тиэрдибитэ.
Арай Уйбаан Уйбаанабыс көрдөҕүнэ , көһүппэтэх үөрүүлээх сонуннарын истэн буолуо уолун сирэйэ эмискэччи сырдаабыт курдук буола түспүтэ. Кыра саҥардыы чоройо улаатан эрэр оҕо диэтэххэ. Туох баар санаатын ис дууһатыгар тута сылдьар ,аатыгар сөп түбэһэрдии “тимир” сирэйдээх уол, дууһатын ханнык эрэ ситимнэрин оонньуутун уйбакка характара чаҕылыс гына түспүттэрэ уонна кини диэки улаханнык махтаммыттыы утары көрөн туралларыттан Уйбаан Уйбаанабыс бэйэтэ уйадыйбыта. Ити харахтарынан кэпсэтии этэ.

Уйбаан Уйбаанабыстан бэйэтин туһугар үтүө сонуннары истэн баран Тимир олус күүскэ долгуйбута.

Кини дууһатын үүйэ тутар долгуйуутун билэримээри , оҕолортон дьалты баран .библиотекаҕа киирэн кинигэ аахпыта буола олорон, ону-маны саныы олорбута.
Ханнык да киһи инникитин дьылҕата хайдах буолуон , ханан эриллэн, хайдах тускулланан барарын билбэт уонна сэрэйбэт. Олохпут сокуона оннук! Ааспыт олорон ааспыт олохпут бэҕэһээҥҥи ,дьиннээх олохпут бүгүҥҥү, инникибит сарсыҥҥы күн курдук. !
Кини манна баар үгүс тулаайах оҕолортон атына диэн бу орто дойдуга кэлэн баран ,балтын кытта эн-мин дэсиһэн .биир сырдык, ыраас сыһыаннаах дьиэ-кэргэн оҕолоро буолан, дьиҥҥээх истиҥ ийэ-аҕа тапталын билэн улааппыт оҕолор .Ол иһин кини бэйэтин толкуйугар төрөппүттэрин тапталларын нөҥүө угуттанан кэлбит өйдөбүллэригэр тирэнэн олох очурдарыгар улаханнык оҕустарбакка .баччааҥҥа дылы тиийэн кэллэ.
Ийэтэ. аҕата баар эрдэҕинэ ,туох да кэтэх санаата суох, олус да дьоллоохтук олорбут кэмнэрэ эбит. Ол барыта .бэйэтин кэмигэр буолуохтааҕын курдук этэ. Ону кини билигин”олох чыпчахайа” этин аһыппытын кэннэ эрэ сөптөөх сыанабыл биэрэн дьэнкэтик өйдүүр. Олох үтүө да. мөкү да сирэйэ элбэх кырыылаах буолар эбит!.
Онтон балтын туһунан санаатаҕына бэйэтин хараҕар куруутун Дьокуускайдааҕы оҕо дьиэтигэр балтын кытта арахсалларыгар, бэйэтин таҥаһын да сытаан таҥҥыбат кыра оҕо , ис хос ыстаанын тиэрэ-маары кэтэн туран таҥҥарбар көмөлөс диэбиттии убайыттан көрдөһөрдүү көрөр харахтарын көрөр. Онтуката өйүн, сүрэҕин бааһа буола сылдьар.
Онон мин киниэхэ хаан-уруу убай буолан туран тирэх буоллахпына эрэ ,балтым ол бу куһаҕан дьайтартан көмүскэллээх, бу олоххо таба суолу тутуохтаах диэн өйдөбүллээх.
Бэйэтэ ийэтин уҥуоҕар биэрбит андаҕара туоларыгар маҥҥайгы хардыылар оҥоһуллубуттарыттан долгуйан , ити курдук ону-маны эргитэ саныы олорбута.

Бу кэмҥэ Сема –кулак Красноярскай куоратка туох сыаллаах бу куоратка кэлбитин барытын ситиһэн куорат иһигэр муҥур ыраахтааҕы буолла. Билиҥҥи туругунан куорат иһиҥээҕи бары күлүк бөлөхтөрү бэйэтин илиитин иһигэр чөмөхтөөн олорор. Итинэн сибээстээн күлүк өрүттэр бөлөхтөрүн икки ардыларыгар эн-мин дэһии барыта бэрээдэктэнэн, куорат чуумпурбута. Өлүүлээх-сүтүүлээх бөлөхтөр икки ардыларыгар кыргыһыылар суох буолбуттара. Бары даҕаны, былаас-күүстэх тэрилтэлэр, ол иһигэр куорат олохтоохторо бары өрө тыыммыттара.
Урукку өттүгэр Сойуус үрдүнэн бэрээдэгэ суох куораттар ахсааннарыгар сылдьар, хас күннэҕи сводкаҕа киирэр куорат, кэлин тиһэҕэр дойду, Сэбиэскэй сойуус былааһын олох үрдүкү салалтатын дакылааттарыгар ахтыллыбат буолбута. Онон куорат коммунистическай партиятын уонна ис дьыалатын управлениетын салалтата үчүгэй үлэлээхтэр ааттарыгар үрдүкү былаас көрүүтүгэр сыаналар буолбута.
Итинэн сибээстээн былаас уонна күүстээх тэрилтэлэр Сема-кулак хамсаныыларын тарбах быыһынан көрөн олороллоро. Ити тэрилтэлэр сорох үлэһиттэрэ Сема-кулактан иккис хамнастарын ылан сылдьаллара.
Ону сэргэ Сема-кулак бэйэтин аата кэтэх –күлүк өрүттэргэ үрдээбитэ. Сойууска биллэр, атыттары кытта тэҥҥэ турар “ вор в законе” буолбута.
Онон Сема –кулак өйүн-санаатын атын хайысхаҕа ууран барбыта. Хараҕын Саха сиригэр хатаабыта. Ити эҥэр балачча уһуннук тэлэһийэн сырытта. Онон саха сирэ туох кыахтааҕын өтө-көрө олорор. Көмүскэ чарбачыһан туһа суох. Ол өттүн чеченнар уонна ингуштар тутан олороллор. Киниэхэ сэрии наадата суох. Сөбүн манна бэйэ икки ардыгар сэриилэстэ.
Ол көмүс диэн, дьиҥҥэхх үп-харчы алмааска сытар буоллаҕа. Онно күлүк өрүттэртэн ким даҕаны илиитин сарбанната илик.
Итинник толкуйтан сирдэтэн ол эҥэр бэйэтин итэҕэтиилээх киһитин чунната ыыппыта. Ол киһитэ бүгүн манна киниэхэ кэлэн тугу билбитин-истибитин, туох үлэ ыытыахха сөбүн кэлэн кэпсиэхтээх.

Больдьоммут кэмҥэ киһитэ “2+3” тиийэн кэлбитэ. Ыраах Саха сиринэн тэлэһийэн кэлбит буолан ,сонуна - кэпсээнэ да элбэх. Сүрүн боппуруоска ,бу промышленность саҥа хайысхатыттан алмаас хостонуутуттан үп-ас оҥостуохха сөп дуо? –диэн боппуруоска киһитэ хас да сүрүн этиилэрдээх кэлбитин иһитиннэрбитэ.
Сема-кулак сэрэйэн олорорун курдук күлүк өрүттэртэн ким да онно илиитин уган олорбот диэн сүрүн түмүк оҥоһуллубут. Онон бэрт түргэнник хас да хайысханан бэйэ туһатыгар үлэ ыытарга диэн толкуйга кэлбиттэрэ.
Ол курдук Миирнэй куорат саҥа тутуллан эрэринэн, куорат араас идэлээх дьоннорго наадыйан олорорунан, дьон кэлиитэ-барыыта элбэҕинэн уонна бу алмааһы хостуур хайысхаҕа үөрэхтээх дьон аҕыйаҕынан туһанан ,мантан бэйэ дьонун, онно үлэлэтэ ыытарга быһаарыммыттара.
Манна Красноярскай куоратка араас күндү таастартан эҥин кэрэ оҥоһуктары оҥорор мастарыскыайдар дэлэйдэрин быһыытынан үөрэхтээх да дьоҕурдаах да дьон элбэхтэр. Ол дьоннор ортолоругар үлэ ыытан, сүүмэрдээн талан ылан, ол ыраах тоҥ тигдьигэ сытар Миирнэй куорат олохтоох былааһын уонна алмааһы хостуур тэрилтэлэригэр, араас дуоһунастарга бэйэ дьонун туруортаан уһун сылларга алмааһы уоран хоро таһарга ситим тэрийэргэ “2+3”этии киллэрбитин Сема –кулак утарсыбатаҕа.
Кини итинник дириҥҥик толкуйдаммыт этиини истиэм диэн санаабатаҕа. Эргитэ быраҕан толкуйдаан көрдөххө , кырдьык да оннук эбит. Бу алмааһы хостооһунтан уһун сылларга үбү-харчыны булунар ,ыанар ынах оҥостуоххун баҕарар буоллаххына!
Күҥҥээҕи аһылыккын эрэ булунар курдук толкуйдаабаакка дириҥҥик уонна чиҥҥик тэринэрин чуолкайдык ойууланан тахсар.
Сема-кулак Саха сиригэр хаайыыга уһун болдьоххо сыппыт уонна босхолонон баран олорбут сирэ буоларынан чеченнэр Магадан көмүһүн хайдах уоран олороллорун олус үчүгэйдик билэр.
Кинилэр да оннук ситими тэрийиэхтээхтэр.

Сема –кулак бэйэтин толкуйугар бу итэҕэллээх киһитин этиитин олус сөбүлүү истибитэ. Бу билигин кини көрө-истэ олорор куората Сибиир биир улахан куората буолбутун да иһин киин куораттар курдук үгүс үбү-аһы биэрэр кыаҕа суох. Бу куорат иһигэр “күлүк” үп-харчы хамсааһына барыта бэрээдэктэннэ. Хас биирдии сыһыаннаах киһи туохха эппиэттиирэ чуолкайданна. Ол гынан баран үп сүүрээһинэ биир халыыпка туруо суохтаах. “Общак” үбэ хаҥыы туруохтаах. “ Воры в законе” дуоһунаһын сүгэ сылдьар буоллаххына эн аатын-суолун ,Сойуус үрдүнэн ыйааһынын киин сүрүн “общакка” төһө үбү киллэрэргиттэн тутулуктаах. Онтон кини бу “бэйэтин” куоратын кыаҕын барытын туһанан олорор. Мантан антах ол үп эбилиннэҕинэ даҕаны суолтата суохтук эбиллиэхтээх.
Онтон кини дойду түгэҕэр сытар бэрт түргэн тэтиминэн тутуллан, сайдан эрэр Мирнэй куоратка ким да иннинэ кыаҕын ыллаҕына , кини уоруйахтар кэрдиистэригэр ханна тахсан кэлиэҕин уонна бу мантан киирэр үп төһө таһымнаах буолуон сөбүн ким да билбэт. Онтон саба быраҕан Сойуус үрдүнэн “общакка” көмүстэн киирэр үбү кытта тэҥҥэ турар үбү бу саҥа сайдан эрэр алмаас хостооһунуттан киллэриэххэ сөп дии санаатахха, киһи мэйиитэ эргийэр өйдөбүллэрэ тахсан кэлэр. Кини билигин бу куоратка чиҥҥик тэринэн олорор. Сааһынан да наһаа кырдьа илик. Бэрт түргэнник уонна суһаллык , бары өттүнэн кутталлаах өттүн аахсан туран толкуйдаахтык ,силистээх-мутуктаах тэриннэххэ, бу хамсааһын икки-үс сылынан дохуотун киллэрэн барыан сөп курдук.
Онтон киниэхэ ону тэрийэргэ кыах толору баар. Үп-харчы, илии-атах буолар киниэхэ тус бэйэтигэр бэринэр .итэҕэллээх дьоннордоох уонна бу кини иннигэр олорор харчыттан –харчы оҥорорго “төбөлөөх” уолаттардаах. Үп-харчы кыаҕа муҥура суох. Баҕа ,толкуй баар буоллаҕына тугу баҕарар ситиһиэххэ сөп.

Ол иһин Сема –кулак бу итэҕэллээх киһитин кэпсээниттэн тирэх ылан, уруккуттан толкуйдуу сылдьар санааларын чөмөхтөөн ханнык хайысханан үлэ барыахтааҕын суоһурҕана соҕус быһааран биэрбитэ .
–Братан! Случайно, там с медведем не встретился? Был экономистом, стал композитором. Сочинил какую-то “симфонию Бетховена”. Даже моим ушам приятно их услышать. Но, Вы наши законы знаешь. За свое “слово “ надо ответить. Говоришь ,что на этом можно заработать много “бабла”. Сочинил “симфонию “, но надо делать так чтоб его услышали в “Большом театре”. Там в Мирном будешь, моим доверенным лицом. Обмозгуй это дело. Все организационные вопросы возьмешь на себя. Денег не жалей. Подкупай всех и вся. Главное не меньше половины объема добываемых алмазов в Мирном должно пройти через гранильные заводы нашего города законным путем. А здесь, мы хозяева. А я прощупаю пути сбыта. Придется договариватся с кавказскими законниками и с евреями. А это уже мой уровень.
“2=3” бэйэтин сүрүн этиитигэр Сема-кулак өйөбүлүн ылаат хараҕа уоттана түспүтэ уонна хас да тирээн турар кэмҥэ этиилэрдээҕин. толкуйдардааҕын эбии кэпсээн биэрбитэ.

Уонна хас да тирээн турар кэмҥэ этиилэрдээҕин. толкуйдардааҕын эбии кэпсээн биэрбитэ.
Ол гынан баран кини ити кэпсии олорон Сема-кулак эппит тылларыттан улаханнык соһуйбута. Аҕыйах тылынан .кини сүрүн соругун : -Хайдах курдук быһа этэн кэбистэ?
Кырдьык даҕаны бу боппуруоска сокуон иһинэн үлэлиэххэ сөп эбит. Кини ону ситэ толкуйдаабакка сылдьыбыт. Төһөнөн үөһээ олороҕун даҕаны. соччонон ырааҕы көрөр эбит буоллаҕын! Ол алмаастары .бу Красноярскай куорат күндү таастары огранкалыыр собуоттарын нөҥүө ыыттахха ,алмаас бриллиант буолан тахсыытыгар үтүмэн харчыны оҥоруохха сөп. Онтон ол алмаастар бу эҥэр кэллэхтэринэ, манна бу куоракка Сема-кулак дьиҥҥээх хаһаайын тугу баҕарар, хайдах баҕарар кэпсэтэн, ону-маны барытын ситиһиэххэ сөп. Санаатын дохсунун көр . Бриллианнарын Аан-дойдуга бүтүннүүтүгэр таһааран атыылыыр толкуйдаах. Ол бриллианнары Аан дойдуга соҕотоҕун атыылыыр бырааптаах “ Де-Бирс” хампаанньаны кытта сибээстэстэҕинэ, хайдах курдук улахан, кыахтаах ,таһымнаах үгүс үбү-аһы киллэрэр тэрилтэ тэриллиэн сөбүн, кини бэйэтэ да сатаан толкуйдаабакка олорор. Онтон кини бу дьыалаҕа кыттыстаҕына , барыта санаа хоту буоллаҕына, киниэхэ да биир киһи баҕа санаата туолар ,өссө ону хас да төгүл аһары барар үбэ кини хармааныгар киирэрэ чуолкай. Маннык түгэн киһи олоҕор биирдэ эрэ бэриллиэн сөп. Бу кэпсэтии ,кини олоҕун тосту уларытар кыахтаах. Ол иһин .кини Сема-кулак этиитин мүлчү тутуо суохтаах. Үтүмэннээх улахан үп сыта кини өйүн-санаатын ыбылы кууспута. Ити курдук .кини чөмчөкөтүн иһигэр бэрт түргэнник , эҥин араас санаалар быһа охсуллан ааспыттара.
-Ваше доверие для меня очень много значит. Для претворения в жизнь Ваших поручений сделаем все возможное и невозможное. Пропустить алмазы через наши гранильные заводы законным путем ,очень остроумная. яркая идея. Думаю ,что у Вас все получится.

У них, в Мирном нет гранильных заводов. Так что принятие решения по вопросу огранки алмазов в Красноярске у местных властей не должно вызвать особых проблем.
Если все это будет как государственный заказ. А для начала мы туда отправим рабочую делегацию во главе первым секретарем Горкома партии от нашего города, с предложением оказать посильную помощь в огранке алмазов. А они друг друга поймут . Выгода обоюдная .У нас дополнительные рабочие места, а у них проблемы с огранкой не будет. А там посмотрим что из этого выйдет. Если решение будет принято о сотрудничестве городов, тогда этот вопрос нужно проталкивать дальше вплоть до первых ,высших уровней власти государства.
А мы в это время будем думать о нелегальном виде бизнеса. В Мирном у них слабое место это технические алмазы. Алмазы мельчайшего размера. За этими алмазами у них контроль поставлен из рук вон плохо. За работниками в цехе проводится только поверхностный наружный контроль. Обычная тюремная процедура. Смена рабочей одежды. Заглядывают на все “дырки” .А нашим то опытом” игры в прятки”, мы оттуда что-угодно вынесем. А насчет канала доставки технических алмазов предлагаю доставить их сюда через Нюрбинский аэропорт до города Иркутска ,а потом оттуда до нас наземным путем. Потому что в Нюрбинском аэропорту проводится только обычная регистрация пассажиров . А с Мирного до Нюрбы пока круглогодичной наземной дороги нет. Но идет строительство дороги очень быстрыми темпами. Говорят через год два доведут до Нюрбы. Схема сложная, за то безопасная, потому что в Мирнинском аэроплорту проводится таможенный контроль. Береженого, бог бережет.
Кроме этого у них использованные буры с алмазными начинками при бурении кимберлитовой трубы “Мир” лежат списанными вообще на открытом месте в виде мусора. . Никто на них внимания не обращает. В будущем если их доставить сюда, можно было содрать от них немало технических алмазов.

В этом направлении я свою работу начну с подбора кадров ,начну с нашего горного института. Нужно найти “головастых, жадных до денег”молодых специалистов-инженеров горного дела ,с “чистым листом”
Подправим их “мозги”. А дальше ,будем вести работу ,чтоб их назначили на руководящие должности. В начале мы их поддержим финансово, все это зафиксируем документально, чтоб они потом не соскочили с “крючка. Параллельно проведем такую же работу с выпускниками института внутренних дел .У меня там есть несколько ребят с которыми можно поработать. Я не поленился рыться в их нем “грязном белье” у них есть нежелательные моменты в биографии , которые они вскрыли от администрации. института. Так что и силовых структурах ,у нас тоже будут свои люди. А для силового давления на местную элиту и для организации канала доставки ,вывоза алмазов направим наших”качков”, человек двадцать . Их я возьму под собственное крыло. И опираться будем на местных “авторитетов”. В первых порах будем действовать в таком ключе.

Сема-кулак бэйэтэ оҕо сааһыгар төрөппүттэриттэн сөптөөх иитиини ылбыт уонна өйүн-санаатын тутан баран ,үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьан алҕас биир түгэнтэн сыыһа туттан “күлүк” өрүттэргэ сыстыбыт киһи буолан толкуйа бэйэтин курдук дьонтон букатын атын этэ. Үчүгэйдик. силистээхтик толкуйдаатахха муҥура суох үбү-харчыны сокуоннайдык булуохха сөп диэн толкуйдаах. Кини толкуйа олох боростуой, ити хостонуллар алмаастар бу “кини” куоратын нөҥүө аһыахтаахтар. Ол кыалыннаҕына! Бу манна кини кыаҕа муҥура суох. Тугу санаабытын барытын ситиһэр кыахтаах. Ол курдук куорат былааһын маҥҥайгы сирэйдэригэр тиийэ, кини үбүн нөҥүө тойон буолбут дьон олороллор. Бары иэстээх сылдьаллар.
Онтон бу кини иннигэр олорор “2+3 “ үбү-харчыны оҥорууга муннутугар сыттаах .Урукку өттүгэр онтукатын элбэхтэ бигэргэтэн турар. Маныаха дылы барыта кини эппитин курдук буолан иһэр .Онон сыыстарбатах буолуохтаах. Үс үрдүк үөрэхтээх, наука доктора Сойуус үрдүнэн ааттаах-суоллаах учуонай. Улахан үпкэ-аска ымсыы буолан, кинилэри кытта эҥэрдэһэ сылдьар. ”Аныгы үйэ кэмин-кэрдиитин уоруйаҕа”. Итинник саныы –толкуйдуу олорон ,бэйэтиттэн бэйэтэ күлэн кэллэ.
Кини да оннук таһымнаахтык толкуйдуур. Кини бэйэтин курдук “күлүк” чөмчөкө дьонуттан атына диэн хас биирдии үптээх-астаах киһини үтүрүйэн, хам баттаан “хааннаах ыллык” устун сылдьан үбү-аһы булунар тас өттүнэн ,государство үбүгэр “күлүк” өрүттэр кыттыһыахтаахтар диэн өйдөбүллээх. Оччотугар эрэ аан дойду күүстээх баай дьонун кытта биир тэҥ үрдэбилгэ туруохтааххын.
Онтон ол государство үбэ-аһа ,эн күн аайы сокуону кэһэн туран биирдиилээн дьонтон быһаҕынан тирээн туран куттаан , ырыынак атыыһыттарыттан ,тэрилтэлэр салайааччыларыттан түһээн түһэрэн ылар үбүн курдук буолуо дуо? Түгэҕэ көстүбэт муора буоллаҕа. Үчүгэй чөмчөчөлөөх буоллаххына, төһө баҕарар үбү оҥостуохха сөп.

-Дьэ. оннук толкуйга бу киһи курдук дьоннор наадалар. Бэйэтэ этэригэр дылы ,ыраас лиистээх, мин курдук бэйэтин олоҕор “хара мэҥэ” суох, туохха да сокуон иннигэр умньамматах, хас да сирэйдээх, дьон тоҕус кырыылааҕа буолуохтаахтар. Кинилэр көмөлөрүнэн кини бэйэтин санаатын ,толкуйун туһааннаах былаас дьонугар тиэрдиэхтээх уонна толотторуохтаах. Киһитин бу билиҥҥи кэмҥэ харчыны түргэнник хамсатан барыыга этиитэ, толкуйа чуолкайын иһин иһигэр хайгыы олорбута.
-С моей стороны поддержка будет обсолютная. Я дам людей , денег .Действуй как задумал, но чтоб результат был в течении полгода. Я хочу чтобы через полгода в моем пальце был перстень с якутским бриллиантом. А я подумаю, как их протолкнуть дальше, заграницу.
Ити курдук икки күлүк чөмчөкөлөрө илии тутуспуттара. Ол сылдьан “2+3” Нюрбаҕа Тимири көрсүбүтүн кэпсээбитэ. Сема-кулак кини талисман оҥостубут уола ,онон –манан эриллэн тиийэн дойдутун булбут сураҕын истэн баран улаханнык үөрбүтэ.
Кини бэйэтин санаатыгар, күлүк өрүттэргэ маннык үрдүк чыпчаалга тахсан “вор в законе” буолбутугар Тимир оруола муҥура суох. Манна такылла сылдьыбыта буоллар .кинини солбуйар киһи такыллан тахсыан сөп этэ. Төбөтө олоруутунан. айылҕа биэрбит талаанынан бары өттүнэн сөп түбэһэрэ, ону ити “дьахтар” үнтү кыынньаан үтүрүйэн кэбистэ.
Ол гынан баран кинилэр интириэстэрэ Саха сирин диэки эҕиллэн эрэриттэн, инники өртүгэр бэйэ дьыалатыгар туһаныахха сөп диэн толкуйтан сирэйдэнэн ,киһитигэр Тимиргэ харчынан көмө оҥорорго сорудах биэрбитэ.

Тимир бу күннэргэ бу Убайааҥҥааҕы оҕо дьиэтигэр балта кэлэрин хааччыйар бүтэһик дьаһаллар оҥоһулла сылдьалларын истэ-билэ сылдьар. Ол курдук Уйбаан Уйбаанабыс аҕыйах хонук аннараа өттүгэр киниэхэ балта манна ыытылларын туһунан Саха сирин үөрэҕин министиэрстибэтин бирикээһин көрдөрбүтэ уонна кини балтын аҕала Дьокуускайга командировкаҕа баран эрэрин кэпсээбитэ. Ити кэнниттэн ,бу бүгүн Аким Осипович иитиллээччилэр уопсай дьиэлэригэр икки тус туспа утуйар хостордоох ,биир уопсай көрүдүөргэ тахсарга ааннаах хоско киллэрбитэ.
-Оскуола уонна оҕо дьиэтин салалталара эйиигин өйөөн балтытын кытта бииргэ олордун диэн бу хоһу эһиэхэ анаатылар уонна бу сарсыарда Уйбаан уйбаанабыс Дьокуускайтан телефонунан кэпсэтэ сырытта. Бүгүн балтыгын кытта көтөн кэлэллэр. Онон үөрэҕин кэнниттэн балтыгын көрсө көтөр аал пордугар киириэхпит. –диэн быһааран биэрбитэ.
Тимир бэйэтин олоҕор үтүө сонуннары истэн ис-иһиттэн үөрэн-көтөн, сирэйэ-хараҕа сырдаан, хамсанара-хаамара түргэтээн биир сиргэ сатаан олорбот буолан хаалбыта. Өйө-санаата барыта балтытын көрсөр түгэнигэр иэҕиллэн кэлэ турара. Бүгүҥҥү күн кини бэйэтин саамай дьоллоох киһинэн сананар кэмэ. Ол курдук кэнники сылларга өйүгэр-санаатыгар ыра-санаа оҥостубут сыала, төрөппүттэриттэн сорук быһыытынан илдьэ сылдьыбыт өйдөбүлэ олоххо киирэн эрэр түгэнэ.
Бииргэ төрөөбүт балтын кытта балачча өр арахсан баран көрсөр күнэ!

Тимир үөрэҕин кэнниттэн Аким Осиповиһы кэтэһэн ,бэйэтин үүйэ туппут иэйиилэрин көрдөрүмээри ааҕар хоско киирэн , туора дьонтон саһан олорбута уонна куруутун буоларын курдук, уруккутун саамай дьоллоох кэмнэрин, төрөппүттэрин ,балтын кытта бииргэ сылдьыбыт олоҕун эргитэ санаан кэлбитэ.
Аҕалара кинилэр аттыларыттан суох буолбутуттан ыла, ийэтэ умуллубут чүмэчи курдук эмискэччи өйө-санаата тостон, мөлтөөн хаалбыта. Билигин санаан, толкуйдаан көрдөххө бу орто дойдуга уһаабатын билэр эбит быһыылааҕа , киниэхэТимиргэ балтыгын куруутун көрө сырыт, үөрэхтээх бэйэтин иннин көрүнэр киһи буоларыгар тирэх буол диэн хас саҥа үүммүт күн аайы такыйан тахсара.
Ийэ баар эбит! Бу орто дойдуга кэлбит оҕоҕо саамай күндү киһи. Эн тускар олоҕун да биэрэрин кэрэйиэ суоҕа. Ону кини билэр. Бу орто дойдуттан барыан иннинэ ийэтэ киниэхэ анаан суруйбут суругун ,бу билиҥҥэ диэри бэйэтин кытта илдьэ сылдьар.
Ийээ! Эн бу кэмнэргэ куруутун миигин арыаллыы сырыттын аттыбар, бу орто дойдуга да суох буолларгын! Наар, куруутун ол –бу олохпор буолар түгэҥҥэргэ: - Ийэм тугу этиэй? Сүбэлиэ этэй?-диэн толкуйдаан көрөрүм. Ол эрэ кэнниттэн олохтоох быһаарыныыны ыларым.
Ити курдук ону-маны саныы олордоҕуна Аким Осипович ааҕар хоско киирэн кэлбитэ:
-Массыынабыт кэллэ. Дьоммутун көрсө көтөр аал пордугар киириэххэ-диир саҥата иһилиннэ. .

Ити кэнниттэн, бэлэм күүтэн турар массыынаҕа олорон бэрт кылгас кэм иһинэн көтөр аал пордугар биирдэ баар буола түспүттэрэ. Аким Осипович Дьокуускайтан сөмөлүөт хаһан кэлэрин билсэ олорон манна киллэрбит. Күүтэр сиргэ киирээттэрин кытта Дьокуускайтан сөмөлүөт көтөн кэлэн түстэ диэн ону-маны биллэрэр кыыс саҥата саала иһин ылан кэбистэ.
Тимир бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла, утары турар көтөн кэлбит дьон киирэр ааннарын аттыгар турар түннүккэ сүүрэн тиийэн хатана түстэ. Түннүк тааһын нөҥүө сөмөлүөттэн түһэн эрэр дьону одууласпытынан киирэн барда. Балачча үгүс киһи таһаҕастарын ылаары сүмүлүөтү тула үмүөрүстүлэр Олор быыстарыттан кини диэки ,кинитээҕэр эрэ арыый кыра уҥуохтаах ,бэйэтин сааһыгар уһун-синньигэс , хороччу туттан, бэрт чэпчэки-чэпчэкитик хаамар кыыһы иннигэр уктан Уйбаан Уйбаанабыс иһэрин көрдө.
Тимир хараҕын араарбакка балтыта хас биирдии хамсаныытын мүччү туппакка саныйан көрө турда. Хайдах эрэ, кини иэйиитигэр олох чугас сылаас өйдөбүллэр иэйэн киирдилэр. Онтон эмискэччи ,кини хараҕар ийэтэ утары хааман иһэрин курдук өйдөбүллэр ойууланан киирдилэр. Ити бэрт чэпчэкитик өндөҕөлөөн хаамара, бэйэтин көбүс көнөтүк тутта сылдьара, быһыыта-таһаата ,сирэйин омуона үү-дүкчү ийэтин курдук. Ити курдук олох ийэтин көрбүтүнэн улаатыа диэн тоҕо эрэ төбөтүгэр киллэрбэтэх эбит. Арай кини балтын туһунан санаатыгар куруутун бэйэтин сатаан көрүммэт, кыаммат оҕо курдук өйдөбүл иҥэ сылдьар .Онтон билигин Тимир бэйэтигэр сөрү-сөп таҥастаах, олох ийэтин көрдө көрбүтүнэн хороччу улаатан эрэр балтын көрөн ,олох ис иһиттэн долгуйан хаалла.
Үөрүүдуу?Долгуйуу дуу? Бэлиэтэ буолан хараҕыттан уу таммахтара сирэйин устун сүүрэн барбыттарын бэрт түргэнник туора сотуталыы турда.

Күүтэр саалга ким да иннинэ сүүрэн киирээт балта, үгүс киһи ортотуттан убайын Тимири көрдөөн төбөтүн туора-маары хамсатан тула өттүн бэрт түргэнник кэриччи көрдө. Онтон эмискэччи түннүк аттыгар хамсаабакка хам хатанан турар убайын көрөөт:
-Братишка родной! Это я, твоя сестренка!-диэн иһиттэн бэрт нэһиилэ өр кэмҥэ дууһатыгар тута сылдьыбыт тылларын ыган таһаараат ,долгуйан хаалан тугу да гынарын билбэккэ турар убайыгар утары сүүрэн тиийэн, кууһа түстэ. Ол туран тохтоло суох ис –иһиттэн соһуччу иэйии тылларын таһааран саҥара турда:
-Тимир ! Родненький!. Я всегда знала, что мы встретимся. Как долго этого дня я ждала. А мне говорили, что моего брата не могут найти. До меня довели ,что тебя в городе нет. Куда –то уехал. Потеряли тебя. Как узнала, что меня переводят сюда, что Вы живой! Ищете меня. С тех пор не могу спокойно спать, все время ждала этого момента. Где был?Почему меня раньше не нашла?- дии-дии маккыраччы ытыы турда.
Тимир бу курдук балта хороччу улаатан хаалбытыттан уонна бэрт үгүс саҥалааҕыттан соһуйан хаалан уонна бу иннинэ кинини ыга кууспут иэйииттэн ситэ тахсыбакка сылдьар буолан долгуйуутуттан балта саҥарарын түүл- бит курдук истэ турда.

Салҕыыта?

Тимир уһаарыллыыта. ( Иккис чааһа. )

    Эн киһи буолан айыллан, Үрүҥ Айыыларбыт ыйыыларынан кыһыл оҕо буолан күн сирин көрдүн! Ийэ, аҕа тапталынан улааттын! Онтон бэйэҥ холоонноох доҕоргун булан дьиэ –уот тэринэн, аны бэйэҥ оҕолонон олоххун оҥостон бардын! Онтон дьоһун сааска тиийэн, оҕолор улаатан сиэннэри бэлэхтээн эбээ, эһээ буоллун! ….
Ол гынан баран бу орто дойдуга киһи олоҕо омос көрдөххө эрэ судургу. Онтон эн олоҕун хаамыыта хас биирдии киһини, тус туһунан биир кэм кэрдииһигэр, эҥин араастык мускуйуо, эрийиэ. Ханнык эрэ түгэҥҥэ сыыһа-халты тутуннарыа, арыт таба тайаннарыа. Эн баҕар олоххор табыллан ити суруллубут олох кэрдиистэрин чиэстээхтик ааһыан, бэйэҕин дьоллоох киһинэн ааҕыныан. Онтон оҕотук санааттан ханнык эрэ суолтата суохтан олоххор оҕустаран “кырыыс” суолунан баран хааллаххына! Эн олоҕун харах уутунан сууйуллуо. Ама киһи олоҕун с суола куруутун оннук буола туруо дуо?….
Олох очурун охсуутунан хаан-уруу биир ыал оҕолоро икки аҥы, олох будулҕан туманын быыһыгар үрүө-тараа ыстаммыттара. Олох сүүрүгүн будулҕан долгунугар оҕустаран бэйэ-бэйэлэрин сүтэрсибиттэрэ. Ол гынан баран, кинилэр дьоллоругар Үрүҥ Аар тойон бэйэтин күүстээх ыйааҕынан бэйэ-бэйэлэрин булсуһуннарбытта. Илии илиилэриттэн тутуһаннарбыта.
Тимир балтын Лизаны көрсүөҕүттэн, өйө санаата бөҕөхсүйэн, оннун булан, дьэ олоҕор олохтоохтук сыһыаннаһан ийэтин уҥуоҕар биэрбит кэс тылын толорор инниттэн өйүн-санаатын, күүһүн-кыаҕын барытын балтыгар анаабыта. Онно хардаран балта Лиза убайын дьиэ-кэргэн Аҕа баһылыгын курдук ылынан кини эппит тылларыттан туораабакка, онно-манна туора хамсаабакка оскуола уонна оҕо дьиэтин иһигэр биир актыыбынай уонна туйгун үөрэнээччи буолбута. Онон кинилэр олохторугар бэрт кылгас да кэмҥэ да буоллар чуумпу, улахан туох да айдаана суох, көннөрү оскуола ирдэбиллэринэн салайтаран олорор олох кэмэ кэлэн ааспыта. Кинилэр дьоллоругар үтүө санаалаах, олоххо чиҥ сыһыаннаах, бэйэлэрин учуутал, иитээччи үлэлэригэр эппиэттээх дьоҥҥо түбэһэн, кинилэр такыйыыларынан - сүбэлэринэн, оҕолор олохторо бу кэрчик кэм иһигэр барыта санаа хоту буолбута.
Ол курдук Тимир тус бэйэтигэр туһаайыллыбыт үөрэх ситиминэнэн үөрэнэн үс сыл иһинэн Убайаан оскуолатын бүтэрэн, быһа дуогабар быһыытынан Миирнэйдээҕи политехническай техникумҥа үөрэнэ киирэн “Огранщик ювелирных изделий” диэн идэни баһылаабыта. Үлэ да миэстэтэ бэрт түргэнник көстүбүтэ. Ол курдук Миирнэйдээҕи алмааһы хостуур тэрилтэ иһинэн күндү таастартан киэргэл буолар тэриллэри оҥорор гранильнай собуот тэриллэн, онно бу саҥа идэни баһылаабыт оҕолор бары тутуспутунан үлэҕэ киирбиттэрэ. Онон бэйэ-бэйэлэрин үчүгэйдик билсэр уонна бары ыччат биир саастаах дьон буолан үлэ да сынньалан кэмэ көхтөөхтүк барара. Миирнэй куорат олоҕо бэйэтэ Сойууска алмаас тааһын хостооһунун киинэ уонна саҥа сайда тутулла турар куорат буолан өрө оргуйа турара. Хамнас да куһаҕана суоҕа.
Онтон балта Лиза оскуоланы бүтэрэн баран Дьокуускайдааҕы медицинскэй училищеҕа киирэбин диэбитин Тимир сирэй тиийэн ыйан-кэрдэн көмөлөспөтөҕүн иһин харчынан өйөөбүтэ. Үөрэххэ киирбитин уонна тулаайах оҕо быһыытынан сокуоҥҥа түбэһэн Дьокуускай куоратка биир хостоох дьиэни эккирэтиһэ сылдьарын истэн сүрдээҕин үөрбүтэ. Бэйэ-бэйэлэригэр үлэлии-үөрэнэ сылдьар хаартыскаларын ыытыспыттара. Тимир үлэбэр уоппуска биэрдэхтэринэ эйиэхэ балтыбар Дьокуускайга тиийэ сылдьыам диэн суруйбута.
Ол гынан баран олох сокуона чыҥыс. Сүрүн сокуоммут ыйыытынан Тимири ситэ биир сыл үлэлэппэккэ олохтоох байыаннай хамыссаарыйааттан ыҥырыы сурук кэлэн быраастар хамыыссыйаларыгар доруобуйатын туругун көрдөрөр буолбута. Анаммыт күҥҥэ тиийбитэ ыччат бөҕө тоҕуоруйбут. Киирэр ааҥҥа биир прапорщик чыыннаах үлэһит кэлбит уолаттары сурунаалга бэлиэтээн баран, хас биирдиилэригэр тус дьыала кумааҕыларын толортуур уонна талон туттартыыр. Ол талонун нүөмэринэн Тимир аата суола уларыйан кэлбит уочаратынан “128 сыыппара” диэн ааттанар гражданин буолан тахсан уолаттар кэннилэриттэн быраастар олорор хосторун кэрийбитинэн барбыта. Хас хос аайы уочарат. Нуучча уолаттара таах олоруохтааҕар көр-күлүү кэпсээннэрин “трави” гыналлар. Бэйэ бэйэлэрин хаадьылаһаллар.
Биһиги сахалар иитиибит айылҕабыт тыйыс буолан букатын атын быһыылаах. Тимир төһө да бэйэтин өйдүүрүн тухары нуучча омугу кытта эн-мин дэспитин иһин, кинилэр курдук санаатыгар быстах боппуруостартан түргэнник үөрэн-көтөн испэт. Көх-нам эрэ буолар. Сахалар бары даҕаны, хоту тымныы сиргэ олорор буолан, хас биирдии тыл дириҥ уонна чиҥ ис хоһооннооҕун быһыытынан дьиҥ бэйэтин тускулунан өйдүүр уонна туттар буолан мээнэ тылынан оонньообоппут.
Онтон Тимир бу быраастар хамыыссыйаларыгар доруобуйаларын туругун көрдөрө кэлбит уолаттар тылларын – өһүн иһиттэҕинэ үгүс өттүлэрэ аармыйаҕа сулууспалыы барыахтарын баҕарбат курдуктар. Ким эрэ харчы өлөрүөн-хамнастаныан, ким эрэ атын сиртэн, киин куораттартан ыҥырыллыан, ким эрэ билсэр кыыстаах буолан дьиэ-уот тэринэн ыал буолуохтарын баҕарар курдуктар. Инньэ гынан кэпсэтии үксүн аармыйаттан хайдах гынан ”откоси” гыныахха диэн өйдөбүл тула кэпсэтии барар.
Ордук Тимири кытта бииргэ үөрэммит уонна биир тэрилтэҕэ үлэлии сылдьар доҕоро, хохол уола Азаренко Михай үөрэр-көтөр, мааһа табыллар. Уолаттарга өй-санаа угар. Биир кэм араадьыйа саҥара турарын курдук, кэпсээнэ элбэх. Ол курдук уролог бырааска киирэр уочаракка туран “Бур” диэн бурильшик идэлээх уолу үтэн-анньан көрөр.

• “Бур”! У тебя же, Ленка! Красивая девушка. Вот призовут тебя на службу. Смотри вокруг, город то наш строится, расширяется. Сколько народу каждый год прибывает. Думаешь. Что твое “святое место” пустым будет. Ошибаешься! Обязательно, кто-то за Ленкой ухлестывать будет. Через два года демолизоваться будешь, а она замужем. Так что тебе со всеми способами надо получить белый билет. Хочешь, я тебя научу как откосить – дии-дии уолун сирэйин-хараҕын көрөр. Уола тыын сирин таарыйтаран аат эрэ харата кэҕис гынна. Михайга ол эрэ наада Ну, тогда слушай байку, вдруг поможет:
• В далёких 70 годах, когда мой брат призывался. Вот такая же медкомиссия, они заходят сразу по трое к урологу. Уролог говорит снимать трусы, наклониться и раздвинуть булки. Заполняет карточки, встает и поочередно осматривает.
  Из последнего “очка” на него смотрит глаз голубого цвета, и призывник говорит:
• Доктор, а я вас вижу!
  Призывник взял советскую детскую куклу, выковырял глаз, вставил туда и решил так прикольнуться. Вроде все получилось и получил белый билет в итоге.
  Онтон аттынааҕы түннүккэ тиийэн баран:
• “Бур” Время уже рабочее. Смотри универмаг открылся. Иди купи себе детскую куклу.
  Ону истэ сылдьар уочаракка турар уолаттар бары үөрэллэр көтөллөр. Көх нам буолаллар.

Аны убаҕас аналиһын туттарар сиргэ кэлэн баран, Краснодарскай кыраайтан кэлбит казак төрүттээх уол үрдүгэр түһэр:

• Вот, Петро! Вы поменяли свой теплый край, на нашу холодную, ради хорошей зарплаты. А во время службы по призыву, за эти потерянные впустую два года службы, здесь заработал бы кучу денег. Поехал бы домой. Купил бы себе добротный дом с участком. Жил бы припеваючи. А вместо этого в армию призывают!

Вот я сейчас подскажу что тебе надо делать:

• Вот это было тоже тогда когда мой брат призывался, был там один чудак. Сыграл под “дурачка”..

Выдали всем посуду для сдачи анализов, вот так как нам сейчас. Он берет выгазированное ситро “Дюшес”, наливает “с горкой” и так аккуратно несет обратно.
Заходит значит, на негнущихся ногах, из стакана течет немного, врач ему:

• Ну вы зачем так много то?
• Разве много?

Берет и отпивает половину.

• Столько хватит?

Тоже говорят, белый билет получил.
Ол аайы тулалыы сылдьар уолаттара бүтүннүү кулгаах буолан истэллэр. Онтон Михай уолаттар ортолоругар болҕомтоҕо сылдьар буолан, аһары баран:

• Вот Петро! Смотри “Бур” уже в магазине! Он то откосить! Так что не оставай. Иди в магазин купи себе “Дюшес”! – Диэн уолга туһаайан эппитигэр, тула өттүгэр дорҕоонноох күлсүү өрө оргуйа түһэр.

Ити курдук көр-нар аҥардаах быраастар хамыыссыйаларын ааһан Тимир доруобуйата сулууспалыырга сөптөөҕүнэн ааҕыллыбыта.
Тимир аармыйаҕа ыҥырыллар буолбутуттан улаханнык долгуйбатат. Бу үөрэнэ-үлэлии сылдьан сулууспалаан саллаат буолан кэлбит уолаттары кытта эн-мин дэһэн кэпсэтэн аҕай кэллэ. Бары хайҕыыллар. Бириэмэ эрэ сүтэр дииллэр.
Кини бэйэтин толкуйугар бу иннинэ биир түгэҥҥэ сокуон ирдиириттэн туора хаама сылдьыбыта, онтуката тугунан эргиллэн кини дьылҕатын букатын атын суолунан илдьэ сыспытын этинэн-хаанынан билэр, ол иһин сокуон ирдиириттэн туоруур санаата суох.

    Ити кэнниттэн уһаппакка Ийэ дойду көмүскэлигэр аармыйаҕа ыҥырбыттара. Бииргэ үөрэммит уонна үлэлиир доҕотторун кытта уонча уол эрдэ билсэр буоланнар, бары бииргэ олохтоох байыаннай хамыссарыйаатка тиийбиттэрэ. Атаарааччылары кытта ыҥырыллыбыт уолаттары кыта холбоһон, балачча элбэх киһи буолан военкомат дьиэтин аттыгар чөмөхтөһөн турбуттара. Кими эрэ дьоно аймахтара, төрөппүттэрэ, кими эрэ истиҥҥик саныыр тапталлаах кэргэнэ, саҥардыы билсэ сылдьар кыыһа, кими эрэ доҕотторо-атастара атаара кэлбиттэр.
Көр-күлүү, үөрүү –көтүү, ырыа-тойук, частушка, үҥкүү-битии манна оргуйа түстэ. Ол быыһыгар күлүк соҕус сирдэргэ истиҥ-нарын тыллардаах, харах уулаах бэйэ-бэйэлэригэр чугас дьоннор “эн-мин” дэстилэр. Күн аҥара быһа хомуллан сулууспаҕа барааччылар сүүсчэкэ уол буолбуттара.
Онтон биир түгэҥҥэ дьиэ иһиттэн бу мунньар пуун начальнига дуоһунастаах байыаннай таҥастаах киһи ойон тахсыбыта уонна “ по жиру, по весу”диэн хамаанда биэрэн кэккэлэтэн баран, барыларын олбуор иһигэр киллэрэн атаарааччылартан туспа тутан муста. Дьон-сэргэ оҕолорун, атастарын уонна кэргэннэрин олох сэриигэ баран эрэр курдук күргүөмүнэн атаардылар.
Ол кэнниттэн отуччалыы киһилээх бөлөхтөргө араартаата уонна хас биирдии бөлөҕүн илдьэ барар кэлии байыаннайдарга туттартаата. Ол байыаннай дьон уолаттары олбуортан автобустарга олордон көтөр аал пордугар киирдилэр. Ыраахтан көрдөххө улахан баҕайы иһэ сиргэ сыҥа сылдьар “Ан-12”аалга улаҕа киһи улар саҕа буолан аччаан көстөр киэҥ уораҕайыгар киллэрэн барыларын тимир ыскамыайкаларга толору олортулар.
Ити курдук Тимири Миирнэй куорат сүүччэкэ эдэр ыччатын кытта бииргэ көтөр аалга олордон, урут манна Миирнэйгэ көтөн кэлбит аартыгынан Иркутскайга чөмөхтөнөр пуунна ыыппыттара. Дьэ манна баар эбит, дьиҥҥээх пуун диэн, ол курдук чугас сытар куораттартан, уобаластартан. Кыраайтан, республикалартан барыларын манна аҕалан мунньаллар эбит.
Үчүгэйэ диэн саха сириттэн ыҥырыллыбыттары барыларын биир сиргэ мустулар. Тимир манна биир дойдулаахтарын көрсөн сахалыы тылынан санаа атастаһан үөрдэ көттө. Саха сирин бары улуустарыттан барыларыттан бааллар эбит.
Бу куоратка Молдавияттан дойдутугар милииссийэ үлэһитэ арыаллаах атаарыллан иһэн көтөр аал пордугар ааҥ маҥҥай сахалыы тылынан саҥарар биир дойдулаахтарын “кэпсэтэр бырааба суох” буолан аттыларыгар туран сүрдээхтик долгуйан туран минньигэстик истибитин саҥаттылар.
Олохторо байыаннайдыҥы курдук, сарсыарда алта чааска уһугуннараллар. Ол кэннэ кылгас кэмҥэ, бэйэҕин көрүнэргэр бириэмэ биэрэллэр. Кырдьык-хордьук, уулуссаҕа барыларын чөмөхтөрүнэн устуруойдатан таһааран эткин-хааннын уһугуннараллар. Ким баарын-суоҕун бэрэбиэркэлииллэр. Онтон атын кэмҥэ бэйэҥ талбыккынан сылдьаҕын. Аһыыр кэмҥэр эрэ мустаҕын.
Ол сылдьан Чита уобалаһыттан биир нуучча уола кинини сүрдээҕин болҕойон тонулуччу көрөрүн дьиктиргии көрбүтэ. Кимиэхэ эрэ майгынната көрбүтэ гынан баран, хаһан? Ханна? Көрбүтүн сатаан быһаарбатаҕа. Ол уола атын бөлөххө баарынан эн-мин дэспэтэхтэрэ, аһыыр кэмҥэ остолобуойга бэйэ –бэйэлэрин ыраахтан үөрэтэрдии көрсөн ылаллара. Тимир иһигэр ытырыктата санаабыта. Бу уол кини оҕо сааһын дьалхааннаах кэмин кытта сибээстээҕин сүрэҕинэн сэрэйэрэ.
Бу пууҥҥа Тимири хас да хоннорбуттара. Араас байыаннай чаастартан “Атыыһыттар”кэлэн бииргэ айаннаан кэлбит уолаттарын биир-биир онно-манна илдьэ барбыттара. Инньэ гынан биир кэмҥэ кэлбит уолаттар ахсааннара лаппа аҕыйаабыта.
Ол кэмҥэ аны Краснодарскай кыраайтан, Калмыкияттан, Кавказ республикаларыттан ыҥырыллыбыттар тиийэн кэлбиттэрэ. Бу уолаттар пууҥҥа кэлээттэрин кытта бэрээдэк сатарыйа түспүтэ. Букатын атын кус-хаас саҥалаах, тутта-хапта да сылдьалларынан, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар, итэҕэллэринэн даҕаны букатын атын майгылаах уолаттар тиийэн кэлбиттэрэ.
Чөмөхтүүр пуун иһинээҕи сокуон боростуой буола түспүтэ. Ким күүстээх-кыахтаах балаһыанньа хаһаайына буолар түгэннэрэ үөскээбитэ. Тимир манна ааҥ маҥҥай улаханнык соһуйбута, ол курдук нуучча уолаттара төһө да ахсаан өттүнэн элбэхтэрин иһин сатаан сомоҕолоспот омук буолалларын көрдөрбүттэрэ. Бары уку-сакы туттан “муостара” тостон ханна эрэ муннуктарынан, хостор түгэхтэрин диэки үтүрүллэн хаалбыттара.
Ордук ахсаан өттүнэн үгүс буолан грузин уолаттара атын омуктары баһыйа туппуттара. Дьиэттэн-уоттан тэйэн ыраах сиргэ сылдьар, бу мунньар пуун остолобуойун боростуой аһылыгар аччык аҥардаах сылдьар уолаттар, онтукаларыттан да мэлийэр турукка киирбиттэрэ. Ол курдук күннээх кавказ уолаттара остолобуойга кэлбит атын уолаттартан бэриллибит астарын былдьаан ылан бэйэлэригэр эбии аһылык оҥостор буолбуттара. Ким эмит сөбүлээбэккэ тыл барахсан ааҕыстаҕына, аны түүнүн утуйар сирдэринэн кэрийэн биирдиилээн уолаттары атаҕастаан быһыта сынньар идэлэммиттэрэ.
Ол курдук Тимирдээх биир киэһээ утуйаары сырыттахтарына, кинилэр олорор хосторугар биир нуучча уола сүүрэн кирээт Тимиргэ супту хааман кэлбитэ. Олус ыксаабыт, өрүкүнүйбүт көрүҥҥээҕэ уонна олох уруккаттан билэр киһи быһыытынан кини аатын чопчу ааттабыта:
-Тимир! Вы, меня не узнали? Я как вас увидел, сразу узнал. Помнишь дом приюта в г. Якутске. Крепко тогда Вы нас помял. Это я “Беззубый” –дии-дии айаҕын атан көмүс тиистэрин көрдөрбүтэ. Я знаю, что вы крутой. Защити меня, а то эти кавказцы меня замордовали. Хотят, что я им свои золотые зубы отдал, чтоб потом они на этом себе вино и еду купили. Помахался я с ними. Помяли мои бока. Свои не поддержали. Еле-еле удрал. Они теперь ищут меня. Скоро сюда подойдут.

• Я, то Вас не узнал. Не юли. Успокойся, что-нибудь придумаем. На дрожжах сидишь. Что-ли? Вырос, стал “бугаем”, а был такой “коротышкой”, да же ниже меня ростом. Встретил Вас вроде лицо знакомое. Но, не узнал. Было чувство, что я с тобой знаком. Мучила память. Но, не смог вспомнить: где и когда? Просто думал, что наши пути где-то мимоходом скрестились. Бу наар кинини болҕомтолоохтук, тонулуччу көрөр Читаттан ыҥырыллыбыт нууччатын уола этэ.

Ити кэнниттэн өр-өтөр буолбата хосторун иһигэр биэс-алта, эҥин араас дьикти соҕуруу үүнэр отоннор утахтарыгар көөнньөрүллүбүт буолан, бөдөҥ-садаҥ уҥуохтаах грузин уолаттара хаһаайын курдук туттан, түөстэрин мөтөтөн, сутуруктарын туппутунан ойон киирбиттэрэ. Онтон саамай бөдөҥҥөрө бас-көс уоллара нуучча уолун көрөөт:

• А, Вот где оказывается, наш “бычок” прячется. А то мы ищем, его везде и всюду. За ним должок. А он здесь спрятался среди “оленей” –дии-дии били уол нуучча уолун диэки хааман истэҕинэ, кини иннигэр уолу бүөлүү Тимир турунан кэбиспитэ уонна олох таас сирэй буолан туран, бэрт холкутук :
• Если, некогда твоя “мама” вступила в близкие отношения с ишаком, отчего, собственно Вы и произошли, и воспитывались в кишлаке среди баранов, и приобрели заодно и их мозги и привычки. То из этого не следует, чтоб Вы ворвались сюда толпой как стадо баранов и устанавливали здесь свои бараньи законы.

Ону көрөннөр эрдэ сүбэлэспиттэрин курдук манна хоско баар саха уолаттара бары биир киһи курдук кэлэн, кини аттыгар турунан кэбиспиттэрэ. Бу икки бөлөххө, күүс киһитин ахсаанын өттүнэн тэҥ-тэҥҥэ буола түспүтэ.
Баччааҥҥа дылы бу курдук тэрээһиннээх утарсыыны көрсүбэккэ сылдьыбыт атыыр оҕус сүнньүлээх сүүсчэкэ киилэ ыйааһыннаах били библияҕа суруллар Голиафы кытта киирсэн кыайбыт Давидтарыгар сөп түбэһэр эттээх –хааннаах грузин уола, бу киниэхэ холоотоххо кини аҥарын курдук уол бэрт чобуотук туттан туран, киниэхэ туһаайан кини норуотун олох аллараа түһэрэр тылларыттан хаана хойдон:

• Ну, гад! Сейчас по роже получишь, - диэн оргуйан турбута.
  Ол гынан баран бу дьиэҕэ хоно сытар атын уолаттар, дьэ өйдөнөн сутуруктарын бобо туттан кэлбит уолаттары кэннилэриттэн төгүрүйэ турбуттарын көрөн, казармаҕа киирбит уолаттар бааһырбыт баабыр кыыл курдук ырдьыгыныы, сүүскэ сыыһа-халты охсуллубут атыыр оҕус курдук орулуу сылдьар уолларын буойа-хаайа тутаннар төттөрү тахсан барбыттара. Ол тахсан иһэн тыллара-өстөрө кытаанах этэ. Тимиргэ улаханнык сааммыттара. Бу күн сириттэн суох оҥоруох буолбуттара. Ол гынан баран бу казармаҕа бүтүн сойуус араас муннуктарыттан ыҥырыллыбыт эҥин араас омук уолаттара сахалары убаастыы, өрө тута көрбүттэрэ.
  Ол кэнниттэн Тимир “Беззувайы” бэйэтигэр ыҥыран бэйэтин аттыгар сытыарбыта:
  -“Беззувый” не трясись, не бойся. Больше они сюда вряд ли придут. Иди к нам. Здесь свободных нар много. По спи с нами, со своими земляками. А о завтрашнем дне, подумаем завтра. Лучше расскажи как в Читу попал.
• Тимир! Спасибо тебе. Если будет какая то возможность отблагодарю. Меня из дома приюта направили на детский дом в г. Ленск, там окончил школу, а потом попал по направлению в Читинский политехникум. Я то родом откуда. А там, у меня сестра отца. У нее семья большая. Но, как родственники поддерживали. После окончания учебы получил специальность бульдозериста. В Читинской области тоже добывают золото, устроился на работу в горнодобывающем предприятии. Оттуда и призвали. Хочу попасть по специальности в танкисты. Если получится. Хорошо было бы. Думаю, если сравнить танка и трактора, то у них большой разницы нет, обе на гусеницах ездят.

    Ити түүн уолаттар биир майгынныыр дьылҕалаах уонна уруккаттан билсэр быһыытынан бэрт уһуннук бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэттилэр.
Сарсыарда Тимир тураат бэҕэһээҥҥи “эн-мин” дэһии итинэн бүппэтэҕин уонна хаһан? Ханна? Буолуохтааҕын билэр, сэрэйэр этэ. Ол иһин Саха сириттэн ыҥырыллыбыт уолаттар бары бүгүн бары тутуспутунан бииргэ сылдьарга сүбэлэспиттэрэ. Кинилэргэ “Беззубый” кэлэн кыттыспыта.

• Ребята! Они сегодня наедут на нас. Это грузины, люди горячей крови! Я тоже обиделся бы после этих слов. Но, они начали наезжать и оскорблять нас первыми, мы не “олени”. Но, в этой игре слов если есть какая –то доля правды. То, мы все таки “олени”, а не бараны. Поэтому поступим поумнее, применим хитрости уличной драки.

Думаю, что они полезут драться во время обеда. Я очень опасаюсь, что будет групповая драка. Стенка на стенку. Они, ребята физически сильные, чем мы. Могут искалечить многих. А чтоб этого не было, нам подготовится надо заранее. Главное в этом деле, не допустить их к своему телу, т. Е. К ближнему бою. Поэтому после утренней проверки, все берем с улицы по четыре-пять штук камешек речной гальки и все это несем к зданию столовой и оставляем все это, слева от парадной двери вдоль стены столовой. А после обеда если что, все выходим группой из столовой и будем стоять возле стены в шеренгу и по моему сигналу кидаем их камнями. Наносим урон противнику на расстоянии. Ну, если кто-то из них подойдет к нам на ближний бой, берем в руки камешки и пользуемся ими в виде кастета при драке. И чтоб нас сзади не били, не отходим от стены. Но групповая приведет к “крови”. Будет много искалеченных. Поэтому, я постараюсь не допустить групповой драки, вызову их него главаря на драку со мной. Один на один. Думаю что он согласится.
Тимир уолаттарыгар тугу толкуйдаабытын ити курдук кэпсээн быһааран биэрбитэ.
Онуоха бэйэтэ Тааттаттан төрүттээх Чурапчы спорт оскуолатыгар үөрэнэн. Дьарыктанан тустууга маастар буолбут уол Тимиргэ кэлэн :

• Биир -бииргэ охсуһуу буолар түгэнигэр, мин киирэбин! –Диэн бэйэтин санаатын эппитигэр Тимир:
• Если даже вы бывший чемпион района, города, республики, страны, наконец, в карате, дзюдо, самбо и так далее - это еще не гарантия вашей победы в драке на улице. Схватка с хулиганами и показательные выступления перед судьями – это небо и земля. Рукопашные бои на улице не имеют правил и законов. Здесь есть только одно правило: должен быть победитель и должен быть побежденный.. Времени раздумывать о том, как победить в драке, не будет, будет только выбор – победить или проиграть.

Многие думают, что в драке важны тактика, сила, навыки. На самом деле это не совсем так. Все это является, конечно, необходимым условием, но далеко не главным. А таковым всегда были и будут психологическая готовность и сила духа. А это все заложено мне с детства. У меня детство такое было. Все время “за свою правду” приходилось драться с кем нибудь. Поэтому драться буду я.
Онно эбии“Беззубый” кэлэн:

• Успокойся. Земляк! Он такую школу жизни прошел, которая даже Вам не снилось. Он так просто побить себя не даст. Не смотри что он по росту и габариту уступает. Он его одолеет. Я сам лично видел. Как он дрался с крутыми ребятами и выходил всегда победителем. У того то одна грубая бычья сила. А Тимир это боевая машина! -Диэн ол уолу төттөрү түһэрэн кэбиспитэ.

Уолаттар сарсыардааҥҥы бэрэбиэркэ кэнниттэн, биир санааҕа киирэн охсуһарга туох дьаһал буолбутунан бэлэмнэнэн киирэн барбыттара. Ол курдук хомуйбут таастарын остолобуой истиэнэтин устатын тухары аҕалан тоҕон бэлэмнээн баран ким ханан туруохтааҕын быһаарсан кэбиспиттэрэ.
Күнүс аһыы кэлбиттэрэ, кавказтарын уолаттара остолобуойга суохтар. Ол иһин холку соҕустук олорон аһылыктарын аһаабыттара. Ол олордохторуна биир нуучча уола ааһан иһэн:

• Вас, ребята! На улице ждут. Будьте осторожны. -Диэн сэрэтэн ааспыта.

Арай Тимир уолаттарын көрбүтэ. Уолаттарын сирэйдэрэ чыҥыһырбыт! Харахтара уоттаммыт! Кини хамсаныытын кэтэһэ олороллор эбит. Тимир кинини биир дойдулаахтара тумус киһи оҥостон эрэнэ, кэтэһэ олороллоруттан, киниэхэ эбии күүс киирэн санаата бөҕөргүү түспүтэ. Кини билигин өйө-санаата толкуйа бэйэтин эчиппэккэ туран, хайдах охсуһууну бэйэтин туһатыгар түмүктүөхтээҕин толкуйдуу олороро.
Дьылҕа хаан ыйыытынан, кини төһө да эдэр киһи буолбутун иһин, бу аттыгар баар уолаттартан букатын атын –такыйыылаах, өйдөбүллээх олох оскуолатын барбыта чуолкай. Кини курдук, кини сааһыгар Бүтүн Сойууһу Абхазиянан, Крымынан уонна Молдавиянан сиэбигэр биир харчыта суох күлүк өрүттэр сокуоннарынан салайтаран биир түгэҥҥэ кэрийэн кэлбит, алаас олохтоох, сылгы-ынах сүөһүлээх, кус-собо мииннээх, ньургуһун курдук тоҥ буору дьөлө үүнэн тахсар сибэккилээх, Лена диэн кэрэ кыыс аатынан ааттаах Улуу өрүстээх саха омугар урдьуус суох. Ол барыта кини оҕо сааһыгар Дьокуускайга кэлии дьон күргүөмүнэн кэлэн куорат күүскэ тутуллан сайдар кэмигэр, куорат тутулугун иһинээҕи олоҕо хайдах хамсыырыгар сөп түбэһиннэрэн кыра оҕолор бөлөхтөрө бэйэ-бэйэлэригэр утарыта туран “эн-мин” дэһиилэригэр, кини биир актыыбынай кыттааччы буолбутугар сытар. Ол онно кини “уулусса сокуонунан” салайтарбыт оҕо сааһыгар төһөлөөх элбэх айа, туһах иитиллэн турбутун сыыһа-халты, мүччү үктээн туораабытын “таҥара”эрэ билэрэ буолуо.
Ол устатын тухары аҕата иҥэрбит “Эр киһи, бэйэтин уонна дьиэ-кэргэнин көмүскэлэ” буолуохтаах диэн өйдөбүлүн тута сылдьыбыта. Ол иһин бэйэтин эт-хаан өттүнэн күүскэ сайыннарбыта. Арҕаа эҥэрдэр боксаларыттан саҕалаан, илиҥ эҥэрдэр охсуһууга түөрт лабаанан киирсэр хамсаныыларын барытын үөрэппитэ, баһылаабыта. Ол түмүгэр балачча үрдүк таһымнаах этин –хаанын тоҕус туочукатынан киирсэр “уулусса” байыаһа буолан тахсыбыта. Ол курдук икки илиитинэн, атаҕынан, тоҥолохторунан, тобуктарынан уонна төбөтүнэн биир тэҥҥэ туттан утарылаһааччытын утары охсуһуон сөбө. Кыһалҕа тирээтэҕинэ тииһинэн кытта кыдырыйсыан сөбө. Оннук өйгө-санааҕа тиийбит “кыргыс”үөрэҕин барбыт уол буолан. Бэҕэһээ тустуук уол этиитигэр сүбэлэспэтэҕэ.
Онуоха эбии кини сирэй сирэйгэ охсуһууга үгүстүк киирсибит уонна “уулуссаҕа” охсуһуу ис хоһоонун, ымпыгын-чымпыгын үчүгэйдик билэригэр сытара. Бу охсуһууга быраабыла диэн суох. Өйдөбүл боростуой. Өрөгөй эбэтэр умсуу!
Ол иһин Тимир төһө да бэйэтиттэн модьу, сүҥкэн уонна күүстээх уолу утары киирсээри да сырыттар санаата күүстээх уонна туруга бөҕөх. Толкуй боростуой. Хаайыылаахтар ньымаларын туттуохтаах. Хайдах эрэ утарсааччытын албыннаан: Куттаммыта буолан дуу? Эбэтэр атын ханнык эрэ хамсаныынан киһитин хараҕын баайан баран урут охсуохтаах. Биир охсуунан охсуһуу түмүгүн быһаарыахтаах. Ити курдук Тимир бэйэтигэр санаатын чөмөхтөөн баран уолаттарыгар:

• Дьэ, уолаттар сахалар диэн туох омукпутун биллэрэр түгэммит тиийэн кэллэ. Барыта сүбэлэспиппит курдук хамсаныахтаахпыт. Мин ол бу буоллахпына, тумус уолгутунан Чехордун Бүөккэ буолуо. Кини дьаһайарын истиэххит. -Диэн баран били тустууга маастар уолу солбуйааччытынан анаабыта.
  Бары чөмөҕүнэн остолобуойтан тахсыбыттара, кавказ уолаттара ахсаан өттүнэн элбээбиттэр. Кинилэри ханна да ыыппат гына суолларын бүөлүү туран кэбиспиттэр.

Тимирдээх тахсыбыттарын көрөөт баһылык уоллара бэйэтин бөлөҕүттэн инники ойон тахсыбыта уонна хайа быыһыгар дойдутугар сүүрэ сылдьар барс куоска кыыл ырдьыгыныырын курдук саҥа-иҥэ таһаара-таһаара, икки илиитинэн күүскэ туора-маары дайбыы-дайбыы, харахтарын хааннааҕынан көрө-көрө, айаҕыттан сил бырдаҥалыы-бырдаҥалыы үөхсүбүтүнэн барбыта.
– Вчера, Вы “узкоглазые” нам “сынам гор” показали свое неуважение. Так негостеприимно нас встретили, оскорбили наш народ. А за свои слова надо ответить. Так что, мы всех вас проучим. Проведем воспитательный час. Здесь не ваша “тундра”. А с тобой я лично разберусь! Знаешь, кто я” Я сын великого рода “мамлюков” моего гордого народа. Мои предки были известными “абреками”по всему кавказу. И я их достойный потомок. Знаешь? Сколько ребят, я поимел, так что очередь к онкологу очень длинная, и ты встанешь в конец. - Дии –дии Тимири тарбаҕынан ыйбыта. Суоһурҕанан салгыны быһыта охсуталаан күүһүн-кыаҕын көрдөрбүтэ. Кэннигэр турар уолаттара кигэн биэрдэхтэрин аайы уоллара өссө тэбиэһирэн тыла-өһө быдьарданан, хамсанара-ипсэнэрэ элбээн испитэ.

Тимир маннык ыгыыны элбэхтик көрсүбүт буолан, маннык хамсаныылар туохха туһаайылларын билэр этэ. Бу сутуругунан киирсиэх иннинэ, утарылаһааччыгын тылынан-өһүнэн самнары саҥаран, аллара түһэрэн, кини өйүн-санаатын тоһутуу, куттааһын көрүҥэ буолара. Ити түгэҥҥэ, эн сыалгын ситистин да, бу охсуһууга кыайыылаах тахсарын чуолкай буола түһэрэ. Ол кэнниттэн тостон, самнан турар киһини бэйэ астыныытыгар, дьон көрүгэр охсон, тэбэн биэриэххэ сөбө. Бу түгэни Тимир боростуой дьонтон букатын атыннык көрөн, сыаналаан турара.

Бабаҕа баатыр
27 июля
Дорооболорун! Дьининэн ыллахха суруйааччы талааным суох. Эһиги интириэһиргииргит быһыытынан кууспутунэн суруйса сатыыбыт. Кыһын туэрт истиэнэҕэ хааттардахха суруйсан кэруэхпут. Билигин дьарык элбэх курдук. Онон кыратык тулуйаргытыгар кэрдэһэбун.

Дорооболорун, дьэ кэтэһиннэрдим быһыылаах. Фантазиям тиийимээри гынна, онон ааҕа-ааҕа идеята эттэххитинэ махтаныам эрэ. Кини көрүүтүгэр бу кавказ уолаттарын ортотугар кинилэр курдук хаптаҕай сирэйдээхтэр баалларын көрөн, төбөтүн иһигэр арааһа бу “калмыктар” буоллахтара диэн толкуйдаабыта. Онон Тимир бу кинилэр иннилэригэр турар уолаттар бары “грузин” буолбатахтар, бөлөхтөрүн иһигэр тус-туһунан омуктар бары бааллар эбит. Арааһа бары бары кавказ эҥэртэн бииргэ аармыйаҕа ыҥырыллыбыт уолаттар чөмөхтөһөн кэлбиттэр диэн толкуйдаабыта. Оччотугар бары биир санаалаах буолбатахтар эбит диэн түмүк оҥостубута.
Маннык түгэҥҥэ, кини сылдьыбыт эйгэтигэр ким кыахтаах, үгүс саҥата суох утарсааччытыгар кэлэн быһыта сынньан кэбиһиэхтээх. Онтон бу уол быдьар тылларынан бэйэтин күүркэтинэ сатыыра, кини бэйэтин кыаҕар эрэммэтэ, ойууланан сылдьара көстөрө. Онтон ити салгыны илиилэринэн быһыта охсон суоһурҕанарын көрдөххө, ханнык да охсуһуу көрүҥэр, кини курдук далайа-далайа, маҕайа-маҕайа ким да охсубат. Онон сылыктаатахха ханнык да охсуһуу көрүҥүнэн дьарыктамматаҕа көстө сылдьара.
Онон кырдьык, ити “Беззубый” эппитин курдук куттал бу уол бөдөҥүгэр-садаҥыгар, оҕус курдук күүһүгэр-уоҕуҕар сытара. Ол гынан баран күүс диэн күүс! Сатабыллаах киһи охсуһуу кэмигэр ол күүһү хаһаайынын утары табатык туһаннаҕына, хайдах баҕарар уолу охторуохха, дөйүтүөххэ сөп.
Онтон атын өттүнэн көрдөххө, ханнык да киһи төһө да күүстээҕин, кыахтааҕын иһин син – биир киһи буоллаҕа. Син атын дьон курдук эттэн, хаантан оҥоһулуннаҕа. Кини эмиэ эчэйэриттэн, бу охсуһуу кэнниттэн сокуон иннигэр эппиэттиириттэн, син биир кини курдук долгуйар. Адреналина элбиир. Онон Тимир алҕаска таптарбатахха, бу уолу кытта биир –бииргэ, киһи хайдах баҕарар киирсиэҥ сөптөөх уола эбит диэн толкуйдаабыта.

• Генацвале! Чего пургу гонишь? Это мы! Вам неуважение показали! А кто вчера вломился в нашу казарму? Тогда, когда мы почти “спали”. И кто первым нас “оленями”обозвал, ”наехал” на нашего друга. Это мы должны обижаться на Вас, а не Вы?
• И Вы! Своим не ту дали информацию. Если какое-то обидное слово выскочило, это было в ответ. И я адресовал эти слова только на Вас, а не на весь кавказский народ. А я здесь вижу, что вы собрали весь свой призыв. Свою правду при помощи драки хочешь найти! А тебе это надо? А что без драки разобраться нельзя? Мозгов не хватает. Сто придурков-молокососов будут драться с сто придурками молокососами, из-за твоей обиды? Мы не на “гражданке” находимся. Если кого –то искалечим отвечать придется перед военной прокуратурой или думаешь в этой драке “стенка на стенку” никто искалеченным не будет.
  -Если хочешь “крови”, давай поступим по другому. Будем выставлять по одному бойцу из каждой команды. И пусть они дерутся между собой, как на Куликовом битве. Оговорим правила? По –типу “до первой крови”? Правда будет на той стороне, чей боец будет победителем.

Онуоха уолу тулалаан турар “кавказ” бөлөх уолаттар ортолоругар “эн-мин” дэһии таҕыста быһыылаах бэйэлэрин икки ардыгар тугу эрэ быһаарыстылар, ол кэнниттэн хас да уол кэлэн, уолларын тула туран сүбэлэстилэр.

• Биһиги эйиигин билэбит! Эн бэйэҥ бэҕэһээ иирсиини саҕалаабыт буолуохтааххын. Тылынан оонньоон итиччэ бэйэтэ киирэн биэрбитин кэннэ, ити эйиигиттэн аҥарын эрэ курдук көрүҥҥээх уолтан куттана сылдьыан дуо? Бэйэтин охсуһууга ыҥыр. -Диэн кигэн биэрдилэр. Онуоха уоллара уолаттарыгар ойууланан уонна бэйэтин күөттэнэн өрө оргуйан турда:
• Я тебе не “девка вокзальная”. Ты меня со своей женой перепутал. Я не стерплю твои оскорбления, вы вчера на мой адрес очень плохие слова, произнес! У нас на “кавказе” за такие слова “кровью” хархают. Если считаешь, что вчера было личное оскорбление, тогда твое предложение будет принято только тогда, когда я буду драться только с тобой. Так что запасайся бинтами.

Ити тыллары Тимир истээт, “эн-мин” дэһии кини толкуйдаабытынан баран эрэриттэн астынан туран, уолун өссө кыынньаан биэрэргэ санаммыта:

• Базарить ты научился, людей унижать. А я хотел, чтобы мы разошлись “культурно”.
  У меня тоже есть кулаки. Так что, я тебе просто не сдамся. Поэтому фортуна на чьей стороне будет, еще неизвестно? А сам сейчас ведешь себя как крикливый “ишак”, под “хвост” которой попал шмель. “Пыли много”.
• А чтобы не чувствовать боли-выпей утреннюю мочу молодого, глупого осла. Шучу… Пусть грубо, но шучу… -Диэн уолун эбии кыынньаан биэрбитэ.
  Онуоха эбии уолаттары киксэртээн икки өттүттэн:
• Бей его! Порви его! Дави его! Ол быыһыгар сахалыы : Кэһэт! Оройун тобул! Быардаа! - Диэн ыһыы-хаһыы иһиллэр.
  Уолаттар бөлөхтөрүттэн арахсан инники күөҥҥэ тахсан охсуһарга бэлэмнэнэн утарыта турунан кэбистилэр. Бэйэ-бэйэлэригэр суоһурҕанан киирэн бардылар.

    Грузин уола охсуһууга бэлэмнэнэн салгынын бэрт түргэнник ылан тыынар. Ол аайы модун түөһэ үллэнниир, көхсө эһэ ырдьыгыныырын курдук бэрт бүтэҥитик кырдыргыыр. Өр тулуйбата, сылаас хаана оонньоото, атыыр оҕус курдук хараҕын хааннааҕынан көрөөт, орулаабытынан икки илиитинэн туора-маары дайбаабытынан Тимиргэ утары сүүрдэ.
Онуоха Тимир туора хаҥас диэки халбарыйаат, эмискэччи атахтарын ыыра тэбээт “шпагат” түстэ уонна кинини сыыһа-халты дайбаан аттынан ааһан иһэр уолу уҥа илиитин сутуругунан маҕайа түһэн баран самахха саайда. Ол кэнниттэн эмискэччи икки атаҕар тура түһээт, ыарыытыттан бөкчөйбүт, самаҕын туттан турар уолу кэнниттэн эмэһэҕэ тэбэн умса хорутан түһэрдэ. Уола кыаҕын ыллаттаран ыарыытыттан охтубут сиригэр орулуу-орулуу сытар.
Тимир бу түгэҥҥэ аһары барыа суохтааҕын олох чуолкайдык өйдөөн турара. Мантан аһары бардаҕына бу түгэн бөлөх бөлөххө киирсиитигэр тиэрдиэхтээҕэ. Ол иһин:

• Не стоит так кричать, сердечко не выдержит. Отшить бы тебя, да опускаться не хочется- диэт, бу түгэни ситэ өйдөөбөккө дөйөн турар, соһуйаннар сыҥаахтара аллараа түһэн хаалбыт, охсуһуу түмүгэ маннык түргэнник түмүктэниэ диэн кэтэспэккэ турар уолаттарга:
• Заберите своего, пока я его не искалечил-диэн саҥа таһаараатын кытта:
• Что тут происходит?! -Диэн баргыытыыр саҥа иһиллибитигэр, ол диэки көрө түспүттэрэ, бу мунньар пуун начальнига Коковикин майор саллаат уолаттардыын кэлэн турар эбит. Мунньустан турар уолаттар буола турар түгэни “Так, просто”-диэн быһаарбыта буоллулар.
• Разойдись! По своим казармам! Если не хотите, чтоб я вас всех отправил в дизбат! - Диэн күүстээх ыһыы-хаһыы иһилиннэ. Коковикин Тимири ыйаат :
• Как фамилия? Как имя? Откуда призывался? - Диэн доппуруостаат :
• А, этот. За мной! -Диэт миэстэтигэр эргичис гынаат хонтуоратын диэки хаама турда, Тимир кинини батыһан иһэн Коковикин : “В губу”-диэбитин истэн хаалла. Тимир төһө да гаупвахтаҕа баран истэр бэйэтин иһигэр бу күөн көрсүү улахан маассабай охсуһууга тиийбэккэ маннык түмүктэммититтэн астына испитэ. Ол баран иһэн биирдэ өйдөөн көрбүтэ, гаупвахта дьиэтин ааһан эписиэрдэр олорор уопсай дьиэлэригэр кэлбиттэр. Киһитэ иккис этээскэ тахсан биир квартира аанын күлүүһүнэн аһаат Тимири иһирдьэ киллэрээт:
• Стой тут-диэтэ.

Тимир аан хоско туран иһиттэҕинэ, куукуна хоско майора тугу эрэ таҥкынатар, ”топ” гына уурар, онтон хоһуттан тахсан кэллэ, аҥар илиитигэр толору убаҕастаах куруускалаах, аҥарыгар биилкэ төбөтүгэр оҕурсулаах.

• На, выпей! -Диэтэ.

Тимир куруусканы муннугар чугаһаппыта-тыыннаах испиир сыта “дьар” гына оҕуста. Тимир салыннар даҕаны, хамандыыр тылын быһа гыныа дуо? -Барытын биирдэ хантатан кэбистэ.
Маҥҥай утаа амтанын да билбэтэ. Онтон куолайынан итии чэй истэххэ сылаас биллэрин курдук убаҕас сүүрэн куртаҕар түстэ.

• Молодец! Так и надо себя в обиду не давать! Как вы его ловко из строя вывели, говорят одним ударом! Если сам не видел, не поверил бы. В этой должности я “сижу” давно. Бывало разное. И раньше такие драки бывали. Но, такого “бугая”, вот такой как вы парнишка с вашими габаритами уложил в три погибели одним ударом и вышел победителем в драке я еще не видел. Этот “мордушник” мне порядком надоел. Побил здесь несколько ребят. Ребята боятся, никто заявление не написал. И здесь такое место, ”сегодня ты здесь, завтра там. ”Дураку жизнь ломать и самому по прокуратурам” таскаться не хочется. Правильно, его уму-разуму научил. Сейчас перед тем наезжать кому-то, будет думать! -Диэн Тимир бэйэтиттэн икки бүк улахан уолу охторо сытарын көрөн хайҕаабытын биллэрдэ.

• А сейчас иди в свою казарму! Сегодня решу, в какую часть тебя отправить.

Губаҕа барда диэбит уоллара бэрт нэһиилэ түҥ-таҥ үктэнэн кэлбитигэр казармаҕа бииргэ сытар сахатын уолаттара улаханнык соһуйдулар. Тимир маныаха дылы өйүн-санаатын күүһүнэн бэйэтин көрүнэн кэлбитэ, уолаттарын үөрбүт-көппүт сирэйдэрин көрөөт ыһыктынан кэбистэ. Ол кэнниттэн ханна барбытын-кэлбитин да өйдөөбөт. Арай биир саллаат уол кинини ырбаахытын саҕатыттан тардыалыырыттан уһуктан кэллэ:
-Ужин. Приказали тебе доставить двойную порцию. - Дии турар эбит.

Онтон сарсыҥҥы күнүгэр Коковикин Тимири бэйэтигэр ыҥыттаран ылбыта. Онно кинини мэктиэлиир кумааҕыҕа тиһиллибит суруктарыгар үлэлээбит тэрилтэтиттэн кыһамньылаах, үтүө майгыннаах үлэһит уонна маҥҥайгы разрядтаах боксер диэн суруллубутун сүрүн болҕомтоҕо ылан, ол пуунтан Улуу дойдубут кыраныыссатын харабыллыыр пограничник буолар дьылҕаланан тахсыбыта.
Ити күн уон икки уол буолан Куланбаев диэн старшай лейтенаны кытта икки пограничник саллааат уол арыалдьыттаах Киргизия сойууһунай республикатын киинигэр Фрунзе куоракка поеһынан айаннаабыттара.
Поезтара лиһирҕээн-лаһырҕаан, эргиирдэргэ кыычыгыраан ыла-ыла наҕыллык айанныыр., Түннүк нөҥүө тыалар, хонуулар бэрт бытааннык усталлар. Сотору-сотору станцияларга тохтуур. Ол аайы дьон халҕаһа курдук устар. Тахсар да, киирэр да дьон элбэхтэр. Биир станцияттан аармыйаттан демобилизацияланан иһэр саллаат уол кинилэр хамаандаларыгар кыттыста. Ону кытта Тимир билсэн, ирэ-хоро кэпсэттэ. Уола Монголияҕа сулууспалаан баран, дойдутугар Ош куоратка төннөн иһэр эбит. Харчыта суох. Дэлби аччыктаабыт.
Инники станцияларга уолаттар ол-бу ас, итирдэр утах ылбыттарын, вагоҥҥа киириигэ арыаллыы сылдьар саллаат уолаттар “шуруйдаан”итирдэр утахтарын көҥүллэммэт диэн тутан ылбыттара. Атыыласпыт астарын байыаннай чааска тиийдэххэ үчүгэй дуоһунаска тиксиннэриэхпит диэн сорох өттүн “бэлэх” быһыытынан бэйэлэригэр хаалларбыттара. Уолаттар дьиэлэриттэн кэтэн кэлбит сэҥэх соҕус таҥастарын мантыкаҕыт сулууспалыыр кэмнитигэр туһата суох диэннэр уолаттартан мүччү туттаран ылбыттарын станцияҕа атыыһыттыы олорор эмээхсиннэртэн ол-бу аска, самогоҥҥа атастаһаллар. Кинилэргэ эрэ кыһамматтар бэйэлэрэ туспа дуйданан үөрэр-көтөр саҥалара эрэ иһиллэр. Инньэ гынан сулууспалыы баран иһэр уолаттар бары да аччык туруктаах сылдьаллар.
Кинилэр аттыларыгар баар плацкартка түөрт сирэйдэрин –хараҕын олорууларыттан көрдөххө атын-атын омук дьоно бэйэлэрин икки ардыгар хаартыга улахана суох сууммаҕа бытахайдаһаллар. Маҥҥай поездка киириигэ Тимири биир киһилэрэ:- Хаартыга оонньоспоккун дуо? - Диэн ыҥыра сылдьыбыта. Онуоха Тимир сэрэхэчийэн харчым суох диэн аккаастанан кэбиспитэ. Онтон бэйэтэ ол дьон оонньуулларын туораттан балачча уһун кэмҥэ көрөн-үөрэтэн баран боростуой көннөрү дьон эбиттэр эбит диэн бэйэтигэр түмүк оҥостубута. Ол иһин Тимир уруккутун санаан уолаттарын чөмөхтөөн ким төһө үптээҕин ыйыталаста.
– Ребята! Если хотите сегодня сытно поесть, а нам еще сутки ехать. Сдаем мне свои деньги. Обещаю через час возвратить ваши деньги в двойном размере!

Бииргэ айаннаан иһэр уолаттара бары эҥин араас сиртэн ыҥырыллыбыт буолан сатаан чөмөхтөспөккө, саҥардыы билсэ сатыы сылдьаллар. Ол гынан баран Тимир бэйэтиттэн икки төҕүл улахан уолу биир охсуунан охторбутун сорохтор көрбүт, атыттара истибит буолан кини тылыттан тахсыбаттар.
Элбэх киһи аата элбэх. Барыларыттан холбоон хаарты оонньуурга сөптөөх үп тахсан кэллэ. Ону көрө олорон хаарты оонньуу олорор дьон үөрүүнү кытта Тимири оонньууга кытыннардылар. Ол кэнниттэн бэрт кылгас кэм иһигэр хаарты оонньооччулар биир-биир Тимиргэ сүүйтэрбит харчыларын биэрэ-биэрэ туран баран хааллылар. Тимир “тыл” биэрбитин курдук уолаттарыгар харчыларын төннөрдө, онтон ордубут харчытынан кэлэр станцияттан ас-үөл ыларга көрдөстө. Уолаттара сөҕүү бөҕөлөр. Ордук Одесса куораттан ыҥырыллыбыт Щварцман диэн еврей уола сөҕөр-махтайар:

• У нас в Одессе такие “каталы”живут, все картежники мирового уровня, которые все могут при игре с картами. И крутят очень огромные деньги. А Тимир тоже такого уровня игрок оказывается. Он при одной игре три раза “туза червей” из колоды вытащил.
• “Абрам”! Если вы увидели, что я так “мохлюю”, то я не такой уж игрок “высшего пилотажа”. Но, кое-что умеем.

Ити курдук харчыланаат олохторо тупса түстэ. Кэлбит тохтобулга атыыһыттартан ас-үөл ыланнар тото-хана аһаатылар. Саллаат уолларын кэпсээнин истэллэр.
Уоллара кинилэри аһынар, сороххут эмиэ мин курдук уута суох сиргэ кумах куйаарга баран сулуусбалыыр буолбуккут диэн бэйэтин саллаат олоҕуттан ону-маны быһа тардан кэпсиир. Бу эҥэр Каракум уонна Кызыл кум кумах куйаарыгар турар эрэ чаастарга түбэһимэн диир. Ол курдук кини Монголияҕа Гоби кумах куйаарыгар сулуусбалаан баран дойдутугар Ош куоратка төннөн иһэр эбит. Улаханнык саллан, сүрэҕэр астарбытын кэпсиир. Ол курдук, ол дойду ото-маһа мэлигир, үүнээйитэ суох, хайыр таас, кумах куйаар дойду үһү. Күн уотуттан итийбит таастарга сымыыт да буһарыахха сөп. Сөрүүкүүр сир дьиэ иһэ, атта. Онно-манна айаннаатаххына массыына анныгар киирэн күн уотуттан куотаҕын. Ол айанныыргар холуодьастан холуодьаска дылы сырыттахха табыллар. Онтон сыыһа туттардын да бүтэҕин, өлөр өлүүгэ бараҕын! Оннук сүппүт-өлбүт саллаат элбэх үһү. Олохтоох монголлар яктарын, верблюдтарын убаҕастарын иһэ сылдьаллар Чэйдэрэ үһү. Олох ыксаатаххына бэйэҥ убаҕаскын кытта иһэҕин диэн кэпсээн уолаттары улаханнык салытыннарда.
Инньэ гынан икки суутка устата айаннаан сулууспалыахтаах олохтоох сирдэригэр Фрунзе куоратка тиийэн кэллилэр. Манна кинилэри “Газ -66” массыына кэтэһэн турар эбит. Онно олордон түүннэри айаннаатылар. Бу эҥэр түүннэрэ ыас хараҥа буолан массыына фаарата тугу тыктарарын эрэ көрөллөр. Сотору кэминэн куорат иһиттэн тахсыбыттарын эрэ өйдөөтүлэр.

Бу Фрунзе куоракка кэлин кэмнэргэ Афганистан сэриитинэн сибээстээн үтүмэн элбэх байыаннай чаастары Сойуус үрдүттэн бу эҥэр муспуттар. Онон урут турбут байыаннай чаастар дьиэлэрэ-уоттара саҥа кэлбит чаастары ситэ хааччыйбатынан, кинилэри сулуусбалыыр сирдэринэн Фрунзе куораттан чугас, биир көстөөх сиргэ палаточнай городокка түһэрдилэр. Түүн диэн аахсыбакка биир “каптерщик” диэн дуоһунастаах саллаат уолтан байыаннай форма, утуйар таҥас ылан, атын-быһыыга майгыга биирдэ баар буола түстүлэр. Сүгүн –таҕын утуйбакка утуктуу сылдьан, онон-манан ыйанан турар лаампалар уоттарыгар көрдөхтөрүнэ, бэрт элбэх балааккалар бэрээдэктээх баҕайытык тардыллыбыттар. Олор быыстарынан хааман тиийэн биир балааккаҕа барыларын симэн кэбистилэр.

• Это Вас родной дом в ближайщее время, во время прохождения “Курса молодого бойца”. А я буду у вас “отцом”, т. Е. Командиром Вашего отделения. - Диэт арыаллаан кэлбит ефрейтор уол им-дьимҥэ сүтэн хаалла.

Бары түҥ-таҥ түһэн оннуларын булан саҥардыы нухарыйан эрдэхтэринэ “сирена” тыаһын холбоон “подъем” хамаанданан барыларын ойутан туруордулар. Кинилэри, сорох-сорохтор олус кытаанахтык утуйбуттарын бу түүн арыаллаан кэлбит уоллара-ефрейтордара сарыннарыттан сахсыйталаан уһугуннартыы сылдьар эбит. Тимир оҕо дьиэтигэр улааппыт буолан улаханнык ыарырҕаппакка ойон турда уонна хайдах дьаһал бэриллибитинэн гимнастерката суох, үөһээ өттө сыгынньах таһырдьа балаакка тас өттүгэр ойон таҕыста.
Арай онно өйдөөн көрбүтэ бары балааккалар иннилэригэр саллаат уолаттар биир кэккэнэн кэккэлэспиттэр. ”За, мной! Бегом марш” диэн хамаанда биэрээттэрин кытта илиилэрин тоҥолохторунан токурутан баран, сутуруктарын түөстэригэр тутаат ханна эрэ отделенияларын хамандыырдарын батыһан сүүрэ турдулар.
Кинилэр дьылҕалара эмиэ оннук буолла. Кэккэлэччи тураат хамандыыр уолларын батыһан палаточнай куорат аттыгар баар киэҥ-нэлэмэн хонууга сүүрэн таҕыстылар. Олохтоох саллаат уолаттар сарсыардааҥҥы хамсаныыларын, эттэрин –хааннарын уһугуннаран ырааппыттар. Саҥата суох кинилэри көрө-көрө күлэллэр.
Кырдьык киһи эрэ күлүөх курдук. Атын уолаттар бары күн уотугар эттэрин быһа сиэтэн хап-харалар. Баттахтара биир тэҥ гына кырыллыбыт. Таҥастара-саптара бэйэлэрин эттэрин быһыытыгар лоп бааччы олоро сылдьаллар. Онтон кинилэр ол уолаттар ортолоругар “үрүҥ тураах” буола сылдьаллар. Бары саҥа кэлбит буоланнар муус маҥаннар. Онтон икки уоллара циркаҕа тахсан көстөр клоуннарга майгынныыллар, кыра размердаах форма суох буолан, улахан размердары биэрбиттэрэ, галифе ыстааннарын хоннохторун анныгар дылы тардыммыттар. Атын хас да уол портянкаларын сытаан эрийэн кэппэккэлэр, онтукалара кирзовай саппыкыларыттан быга сылдьаллар. Баттахтарын кырыттарыыта да эҥин араас.
Эт-хаан уһугуннарыытын кэнниттэн, хайдах кэккэлэччи турбуттарынан балааккаларыгар төттөрү сүүрэн кэллилэр.

• Из-за нехватки места в столовой. Будем завтракать после первого потока. Поэтому завтрак в 8 часов. До этого! Это время -Ваше личное свободное время! Но, мы сейчас научимся как правильно застилать постель. Показываю один, первый и последний раз! За вами закрепляется, для хранения личных вещей тумбочка и табуретка! Во время дня сидеть и спать на кровати нельзя!

Орон бэрээдэктээхтик хомуллара, улахан үөрэх эбит. Бары биир халыыбынан, устаап хайдах ирдииринэн утуйар таҥаскыт ороннугутугар хомуллуохтаах диэн буолла уонна Тимир сөҕүөн иннигэр ефрейтор уоллара икки илиитигэр “колотушка” диэн ааттанар тутаахтаах икки хаптаһыны илиитигэр тута сылдьан утуйар таҥаһын уонна сыттыгын икки өттүттэн охсуолаан кырыылаан биэрдэ.
Ол кэнниттэн табуреткаҕа уочаратынан биир-биир олордо-олордо төбөлөрүн оройунан баттах кырыйар массыына биир суолунан сүүстэриттэн –кэтэхтэригэр дылы сүүрдэн баттахтарын кырыйталаат, онтон атын өттүн бэйэ-бэйэҕит кырыйсын диэн дьаһайда. Ити курдук Тимир аармыйаҕа сулууспалааһынын орону хайдах бэрээдэктээхтик хомуйууга үөрэтииттэн уонна баттах кырыйсыытыттан саҕалаата.
Аҕыйах хонугунан букатын атын дьон буола түстүлэр. Маҥҥай утаа бирисээгэ ылыахтарыгар дылы хаһаайыстыбаннай үлэнэн дьарыктаннылар. Кинилэри аҕалан түһэрбит байыаннай палаточнай городоктара саҥардыы оннун була сатыы сылдьар эбит. Инньэ гынан эҥин араас үлэ көрүҥэ элбэх. Кыратык да сыыһа- халты тутуннахтарына нэрээти харса суох биэрэллэр. Нэрээт диэн “хара” үлэ. Буор хаһыыта. Байыаннай техниканы БТР-дары, таанкалары уонна массыыналары өстөөх хараҕыттан кистээн диэн улахан аҥардара тимирэр гына сири хаһан баран онно туруораллар. Уонна маскировочнай сетканан саба тардаллар. Оччотугар күлүк сиргэ, күҥҥэ салллаат уолаттарга аһылыктарыгар аҕыстыы куул хортуосканы хастааһын олох “үрүҥ” үлэ курдук көстөр.
Тимир бэйэтэ да соһуйда, сүгэнэн таба туһанарга сыстыҕастаахтарынан кини буолан таҕыста. Уолаттар үгүстэрэ куорат сиртэн ыҥырыллыбыт буолан, сатаан мас да хайыппат дьон эбит. Ол курдук биир күн Тимир Москваттан ыҥырыллыбыт Турин диэн нуучча уола куукуна оһоҕор оттук маһы бэлэмнииргэ дүлүн мастары сатаан хайыппакка турарын көрөн, ол мастары аҥар илиитинэн өйөөн баран иккис сүгэлээх илиитинэн бэрт боростуойдук хайыта охсуталаан кэбистэ. Ону ааһан иһэн рота хамандыыра старшай лейтенант Самойлов көрө охсон:

• Как имя? Фамилия? –Диэн ыйыталыһаат :
• Будешь у меня заниматься строительством столовой! - Диэн дьаһайда.

Ол күнтэн саҕалаан, Тимир атын уолаттарга холоотоххо “ырай” олоҕор түбэстэ. Ол-бу үөрэҕинэн, сүүрдүүнэн-көтүүнэн, караулга туруоруунан моһуоктаабаттар. Биир өр сылларга тутууга үлэлээбит олохтоох нуучча киһитэ маастардаахтар, кини дьаһалынан урукку аһыыр сиргэ, биэс саллаат уол буолан, эбии миэстэ тутан биэриэхтээхтэр. Бу урукку аһыыр сирдэрэ балааккалаах куорат күнтэн-күн улаатан иһэринэн ирдэбилгэ кыайан эппиэттээбэт. Онон манна мунньубут саллаат уолаттарын хос-хос аһаппакка, барыларын биирдэ олордон аһатар сорук турар эбит.
Үлэлэрэ да боростуой. Дьиэ тутуута буолбатах. Сарай тутуута. Күрүө эрэ баҕанатыттан уһун мастары остуолба курдук сиргэ хаһан олордоот, үөһээ өттүн мастарынан баайталаат, хаптаһынынан туора ууран саайталыыллар. Ол хаптаһыннарга шифери ууран үөһээ өттүн сабаллар. Ис өттүгэр бэрт боростуойдук икки эрээтинэн турар гына остуоллары уонна ыскамыайкалары оҥороллор. Маастардара үлэ чааһынан сылдьар. Ол иһин сарсыарда тоҕуска дылы, киэһээ алта чаас кэнниттэн бэйэлэрэ-бэйэлэригэр хаалаллар. Үлэ түргэнник барыаҕын, тутуу матырыйаала кэмиттэн кэмигэр кэлэн биэрбэт. Инньэ гынан күннэрин улахан аҥарын түөстэригэр силлии-силлии сылдьаллар. Айахтарыгар да табылыннылар. Остолобуой эҥэр сылдьар буолан аһыыр бириэмэни, нуорманы тутуспакка аһыыллар. Онтон ордук саллаатка туох нааданый? Эписиэрдэртэн ыраах, аһыыр сиргэ куукунаҕа чугас сылдьарын - ол эн дьолун!
Тимир чуут “пропискаланан” иһэн бу үлэҕэ ананан өрүһүннэ. Эрдэ кэлбит саллаат уолаттар саҥаттан-саҥа балааккалаах куоратка саҥа ыҥырыллыбыт уолаттар кэллэхтэринэ:

• Кто здесь “артист театра”? -Диэн ыйыталлар.
• Здесь, среди нас нет ни одного артиста –диэн эппиэти истээт күлэн тоҕо бараллар.
• Не горюйте! Все будете артистами. А мы посмотрим бесплатный спектакль-дэһэллэр.

Манна кэлээттэрин кытта медбрат Сахно саллаат уол этэр:

• Уважать меня будете! Всех я Вас поимею!

Ол тыллар ис хоһоонун аҕыйах хонугунан биллилэр. Кинилэр сытар балааккаларын эрээтэ барыта саҥа кэлии саллаат уолаттар. Аан маҥҥай икки маҥҥайгы балааккаларга уолаттар маатыра-куутара бөҕө буоллулар. Истэрин уонна ыстааннарын тутта-тутта чугастааҕы талахтарга сүүрэллэр. ”Болезнь грязных рук! ” “Дизентерия диэн ыарыыны хаптылар. Эҥин араас сирэй-харах, туттунуу-хаптыныы манна буолла. Аһаабыт аһын тобоҕо кэннигинэн эн санааҕыттан тутулуга суох ииккинээҕэр убаҕас буолан тахсар. Ким талахтарга тиийбэккэ ыстааныгар кыаһаланан, ким эрэ чохчойон, ким эрэ буут быстарыныы сүүрбүт манна баар буолла. Сорохтор балаакка иһиттэн олох да ыстаана суох туруусугунан эрэ сүүрэн тахсаллар.
Балааккаҕа бииргэ сытар уолаттара бары “тигистилэр”. Бары иһинэн моһуоктаммыт саллаат оруолун эҥин араастык “артыыстаан” толордулар. Кини балааккатыттан ол ыарыы кинини эрэ тумнан ааста. Уолаттарыттан туспа сылдьар буолан быыһанна быһыылаах уонна остолобуой эҥэр сылдьар буолан илиилэрин харса суох хлордаах ууга сууна сылдьар.
Ол кэнниттэн “моһуоктаммыттар”медбрат Сахно илиитигэр киирдилэр. Тимирдээх үлэтэ суох иллэнсийэн хааллахтарына, туох да улахан аралдьыйаллара суох буолан:

• Ребята! Пойдем “телик” посмотрим! -Дэһэн олохтоох медпууҥҥа Сахно хаһаайыстыбатыгар “телевизор” көрө бараллар.

Дьэ, манна эмиэ туспа сокуоннаах саллаат олоҕун биир көрүҥэ көстөр. Ол курдук “Пропискалааһын”хайдах ыытылларын көрдүлэр.
Медпууннара балааккалаах куораты кытта кэккэлэһэ, ол гынан баран ойуччу турар. Ол онно медпуун начальнига капитан Белых хамаандатынан сотору –сотору “госпиталь”диэн ааттанар уһун балаакка иһиттэн уончалыы уолу ойутан таһаараллар:

• В одну шеренгу, стройся! Галифе и трусы опустить! Наклонись! -Диэн хамаанда үөһээ хамаанда оргуйа түһэр.

Ол төҥкөйөн турар саллаат уолаттар “олорор” миэстэлэригэр биир медбрат саллаат уол бэрт сымсатык испиирдээх баатанан укуол туруохтаах сирин сото-сото, иннэлээх шприһы тобулу быраҕан иһэр, ону иккис медбрат уол укуол биэрээт төттөрү хомуйар.
Ол кэнниттэн сержант Сахно ол саллаат уолаттарынаан “пропискалааһыны” саҕалыыллар. Ол курдук биир уолуттан туох эрэ эмтээх улахан кээмэйдээх иннэ курдук төбөлөөх шприһы ылан уолаттар “очколарыгар” батары биэрээт истэрин-үөстэрин ыраастыыр эмин онно кутан кэбиһэр. Туһаммыт шприһын иккис медбрат уолга биэрэр. Ол курдук уочаратынан барыларын эмтиир. Ол кэнниттэн эмп ылбыт уолаттар ыстааннарын тардыммакка бууттара быстарынан чугас турар уборнайдарга ыстаналлар.
Ол уолаттар хайдах эҥин араастаан туттан ыстаммыттарын көрө, манна нэрээткэ хаалбыт уолаттартан иллэҥ саллааттара ”олохтоох “телепередачаны”көрө кэлэллэр. Күлсүү-салсыы, үөрүү-көтүү саллааттар ортолоругар оргуйа түһэр.
Кинилэргэ туһаайан:

• Рядовой “Иванов” процедуру “прописки” прошел. С этого момента он уже не “мальчик”, а мужчина. Отныне он для “молодых” является “дедом” -диэн ордоотуура иһиллэр.

Ити кэнниттэн биир үтүө сылааҥы күн саҥа ыҥырыы уолаттар Ийэ дойдубутун көмүскүөхпүт диэн бирисээгэ биэрдилэр. Кинилэргэ, тус бэйэлэригэр аналлаах сэрии сэбин “Калашников аптамаатын” туттартаатылар. Ол күнтэн саҕалаан хаһаайыстыбаннай үлэлэргэ кинилэри ыытыы биллэ аччаата.
Күннээҕи саллаат олоҕо барыта бэрээдэк биир үү-дүкчү ситиминэн күнтэн күн бара турар. Байыаннай үөрэххэ такыйыы күүстээхтик барар. Ол курдук Калашников аптамаатын ыһыы-хомуйуу, күнүскү-түүҥҥү кэмҥэ ол аптамааттан ытыы, бойобуой гранатаны быраҕыы, окуопа хаһыыта уонна үрдүлэринэн Т-54 таанканан сүүрдүүлэрэ бииртэн биир солбуллан истэ. Строевой хаамыыттан саҕалаан, турникка бэйэни тардыныыга, мэһэйдээх кэрчиги туорааһыҥҥа, сэрии сэптээх уонна быһахтаах киһини утары табатык киирсэргэ, ыты киһи хамаандатын дьэҥкэтик толорорго хайдах үөрэтэргэ уонна противогаз, ОЗК кэтэрдэ-кэтэрдэ марш бросок оҥоруутугар тиийэ дьарыктаналлар. Ол быыһыгар бойобуой-политическай үөрэххэ Аан дойду балаһыанньатыттан, устаабтан саҕалаан баран БТР-ы ыытарга тиийэ үөрэтэллэр.
Бары бииргэ кэлбит уолаттар биир отделенияҕа түбэһэн ийэ кус ууһун курдук бары бииргэ сылдьаллар. Ол сылдьан киһи үөйбэтэх түбэлтэлэрэ буолуталыыр. Москваттан ыҥырыллыбыт уоллара Турин барыларын ууга-уотка түһэртиир. Москвичтар диэн дьиҥ олоххо тугу да сатаабат, тугу да билбэт дьон эбит. Кинилэртэн букатын атын эйгэлээх, улахан куорат ирдэбилинэн иитиллибит уол.
Отделение көрдөрүүтэ киниттэн сылтаан атын отделениялары кытта күрэхтэһиилэргэ биир бүтэһик миэстэлэргэ сылдьар. Ол курдук бары тэҥҥик хаамыыга, кини икки илиитинэн тэҥҥэ дайбыы сылдьар буолан отделение тас көстүүтүн барытын буортулуур. Марш-бросокка олох эстэн хаалбыт охто сылдьар уолу уолаттара соһон аҕалан биэтэккэ тиксэрэллэр. Онтон туох баар байыаннай норматив туттарыыта тус биирдии киһи көрдөрүүтүнэн буолбакка, отделение бүтэһик киһитэ көрдөрүүтүн түмүгүнэн ааҕыллар.
Араас хайысхаҕа үөрэтэр кэлбит-барбыт эписиэрдэр бары Туринтан иннэллэр. Сатаан таҥаһын сууммат уонна өтүүктэммэт буолан кинилэр ортолоругар “ала тураах” курдук сылдьар. Барыларыттан сирэй-харах анньыллар.
Бойобуой тус сэриигэ туһааннаах дьарыктарга взводун хамандыыра лейтенант Синайский титирэстии-титирэстии уолугар чугаһыыр. Уоллара саа диэни үйэтигэр көрбөтөх уонна атын сэрии сэптэрин кытта саҥардыы билсэр буолан хамандыырын сүрэҕин хаста да хайытта. Ол курдук түүҥҥү аптамаатынан ытыыга хамандыырын кытта инники уот аһар күөҥҥэ киирэн баран ытарыгар кутталыттан аптамаатын босхо тутан туран, тарбаҕын чыыбыстан араарбакка эрэ ботуруона бүтүөр дылы уочарат биэрбит. Ол аайы ыппыт буулдьалара муннуларын анныгар окуопа иннигэр сытар таастарга охсулла-охсулла эҥин араастык көтөн тахсаллар. Онтон сорохторо төттөрү тэйэн кэлэн бэйэлэрин дьөлүтэ түһэ сатыыллар.
Ол эрэ буолуо дуо? БТР-ы сүүрдэн иһэн ойоҕоско баар хайаҕаһынан ытыыга, аптамаатын уоһун ол хайаҕаска ситэ укпакка эрэ ытан кэбиһэн, буулдьата БТР иһигэр истиэнэттэн истиэнэҕэ тэйэн, хата кинилэр дьоллоругар тула “күүлэйдээн” баран халлааҥҥа көтөн хаалбыт. Ол көтөрүгэр Синайский фуражкатын куондарын тоҕо көтөн ааспыт. Ол кэнниттэн Синайский үс күн палаточнай куоратка көстүбэтэх. Ону рота хамандыыра Самойлов:

• Он обмывает, что остался живой! -Диэн уолаттарга кэпсиир.

Онтон таанка үрдүлэринэн барыытыгар, Турин таанка бу сабардаан кэлбитигэр окуопатын иһиттэн ойон тахсыбыт. Окуопатын сыыһа-халты тэбэн сууллан түспүт. Ону хамандыыра бэлэм турар буолан, бэрт түргэн хамсаныынан таанка суолуттан уолу туора тардан таһааран, таанка үнтү тэпсэриттэн быыһаабыт. Ол кэнниттэн танкист уол таанкатын тохтотоот, ойон тахсан, Турины охсоору биир айдаан.
Ол быыһыгар, таҥара барытын тэҥҥиир диэбиккэ дылы Турин көмөтүнэн лейтенант Синайский старшай лейтенант званиетын ылла, ону кытта взвод хамандыырын дуоһунаһыттан рота хамандыыра дуоһунаһыгар үрдэтилиннэ.
Ол курдук үрдүкү былаастан, Ортоазиатскай пограничнай байыаннай уокуруктан бэрэбиэркэ кэлэн көрүүтүгэр кинилэр отделениялара бойобуой гранатаны быраҕыы нормативын толорор кэмигэр түбэстэ. Хас биирдии саллаат араспаанньата ааттаннаҕына отделенияҕыттан арахсан хамандыыргын Синайскайы кытта “огневой “ рубежка киирэн, кини хамаандатынан граната быраҕаҕын. Барыта этэҥҥэ баран иһэр. Саллаат уолаттар биир-биир граната быраҕан тахсаллар. Турин уочарата кэлэр. Арай уолаттар көрдөхтөрүнэ гранаталара өрө күөрэйэн тахсан баран, олох окуопаларын аттыгар эстэр. Бары соһуйаллар, сүүрэн тиийэн көрбүттэрэ. Синайский окуопа түгэҕэр Турины бэйэтин анныгар хам баттаан баран сытар эбит. Кэлин Синайский арыый уоскуйан бэттэх кэлбитин кэннэ, кини кэпсээнин иһиттэххэ маннык буолбут:

• Рядовой Турин окуопаҕа киирэригэр кутталыттан тип-титирэс үһү. Граната кольцотын тарбаҕынан туура тардаат, быраҕарын оннугар гранататын окуопа түгэҕэр мүччү тутан кэбиспит. Ону көрөөт Синайский ол гранатаны үөһээ элиппит уонна уолун үрдүгэр баран көмүскүү түспүт.
  Ол кини хамсаныытын бэрэбиэркэлээччилэр үчүгэй өттүнэн бэлиэтии көрөннөр. Синайский бочуотка уонна чиэскэ тиксэр

Биир күн саллаат уолаттар бэйэлэригэр биир дьээбэ көрү-нары булуннулар. Ол курдук урукку өттүгэр ханнык эрэ сыаллаах тутуллубут байыаннай объект тула туппут күрүөлэрин тутуутугар туһаныллыбыт тимир турбалар сиргэ тобулу сааллыбыт тобохторун аттыгар “отделение в наступлении” диэн темаҕа дьарыктанананнар, бэрткэ сэниэлэрэ эстэн сынньалаҥҥа тохтоотулар. Сорох уолаттар кааскаларын ол турбалары саба ууран кэбистилэр.
Онуоха Турин:

• Это же, самые настоящие минометы! -Диэн саҥараат биир турба иһигэр “взрывпакеты”граната эстэр тыаһын үтүктэр тэрили быраҕан кэбистэ. Бары ходьох гыныахтарыгар дылы бүтэҥи тыас иһилиннэ даҕаны, ол турбаны саба быраҕыллыбыт кааска өрө көтөн баран турба аттыгар икки-үс миэтэрэлээх сиргэ көтөн тиийэн түстэ. Оччону көоөн баран кинилэри кытта бииргэ сылдьар сержант уолаттар взрывпакеттары эһэн “ким кааската ыраах көтөр эбит” диэн күрэхтэһэ сырыттылар.

Ону көрөн турбут Шварцман:

• Фигня, все это..
• А что?
• Смотрите что я могу - гордо заявил он.

    Ол кэнниттэн взрыв пакет детонаторнай шнурун уматар. Уолаттар бары интириэһиргээн кини тула мусталлар. Шварцман взрывпакетын турба иһигэр уурар уонна ону кааскатынан саба уураат үрдүтүгэр олорунан кэбиһэр.
Дьэ, доҕоор! Мюнхаузен кэпсээнэ диэн сымыйа буолар. Бары соһуйуохтарыгар дылы, Шварцман миэтэрэ аҥара сиртэн өрө көтөн тахсар. Бу кэнниттэн саллаат уолаттар Шварцманы үтүктэн бары уочаратынан өрө көтө оонньоотулар. Бары даҕаны астыннылар. Ол сылдьан саамай бүтэһик хаалбыт взрывпакеты былдьаһыы буолла. Ону дуоһунастаах буоланнар сержаннартан биир уолга тигистэ.
Саллаат уолаттар болҕомтолоро киниэхэ туһаайыллыбытынан дьоллонон сержант уол кааскатыгар олорбута. Туох биричиинэнэн эбитэ буолла? Взрывпакета эстиэхтээх кэмигэр эстибэтэ. Сержант уол балачча кэтэһэн баран дьиибэргээн өндөйөн туран эрдэҕинэ, взрывпакета эстэр. Ону кытта тэбис тэҥҥэ 3-4 киилэ ыйааһыннаах кааска туох баар күүһүнэн уолу олорор миэстэтигэр саайар. Ол кэнниттэн эткэ ыттарбыт эһэ часкыйыытыттан, сүүһүн халты оҕустарбыт атыыр оҕус орулааһыныттан итэҕэһэ суөх ыһыы-хаһыыны кытта бииргэ маат-муут бөҕө кутулла түстэ. Уоллара улаханнык айманна. Били оҕо оҥорор тэрилэ, атыыр оҕус сымыытынааҕар улахан гына иһэн таҕыста. Олорор миэстэтэ хаан туран күөх баламах.
Инньэ гынан уолларын өйөөн медпууҥҥа илдьэн туттардылар.
Капитан Белых уолу көрөн баран:

• Придется яйца резать! -Диэн түмүк оҥорбутугар. Уолун баттаҕа чуут маҥхайа сыста. Ол быыһыгар уолун уоскутар:
• Это я пошутил. Ничего страшного. Жить будете. А вот детей у вас не будет.
• Доктор, - диэн биһиги дьоруойбут ынчыктыыр саҥата иһиллэр.
• Не настаивайте, больной. Вам вредно волноваться.
• Так, что капитан он больше не мужик? - Интересуется командир взвода Синайский.
• Все возможно, если процесс запустить.
• Ну парень теперь тебе одна дорога будет.
• Куда? - Стонет клиент.
• Не кудыкай. В голубые.

Сержант воет.

• Ничего не выйдет. С такой жопой его даже в педики не примут, - успокаивает капитан медицинской службы.
  Ити курдук икки эписиэр уолларын дьээбэлииллэр.

Онтон бииргэ сулуусбалыыр уолаттара баанньыкка сылдьан көрдөхтөрүнэ, уолларын олорор миэстэтэ “кустук” өҥүн арааһынан оонньуур.
Ол кэнниттэн палатачнай куоратка бирикээс аахтылар. Сержант уолбутун рядовойга түһэрэн кэбистилэр. Хоройон турар тимир турбаларын таанкаларынан тоҕута тартартаан кэбистилэр.
Туриннарын этигэр онон –манан хастыы да төбөлөөх кутургуйалар тахсыбыттар диэн Сахно көмөтүнэн справка ылан медпууҥҥа туттараннар, үөрэх бүтүүтүгэр төһө үчүгэй билиини ылбыттарын бэрэбиэркэлиир түһүмэххэ кинилэр инники күөҥҥэ тахсан, отделениялара биир үчүгэй бэлэмнээх аатыран махтал суругунан наҕараадаланнылар.

Ол кэнниттэн үөрэхтэрэ бүтэн дьиҥҥээх сулуусбалыыр чаастарыгар ыыталаатылар. Аҕыйах хонугунан бары тутуспутунан Таджикистан өрөспүүблүкэтин Бадахшан автономнай уобалаһыгар Тянь-Шань хайаларын ортотугар турар пограничнай заставаҕа биирдэ баар буола түстүлэр.
Тула өттүлэрэ олус кэрэ хартыына. Кини өйдөбүлүгэр арай учуутала Уйбаан Уйбаанабыс кэпсиир Өймөкөөнүн хайаларыгар майгынныыр курдук, үрдүк күөх халлааҥҥа чарбачыспыт хаарынан бүрүллэн турар очуостардаах Памир таас киллэм хайалара. Тимир оҕо сылдьан Кавказ хайаларын көрбүт буолан улаханнык соһуйа көрбөтө. Ол гынан баран тулалыыр эйгэтэ, үүнээйитэ ото-маһа, дьоно –сэргэтэ букатын атын эйгэлээх-итэҕэллээх, кус-хаас саҥалаах дьон эбиттэр.
Биир өттүнэн Сэбиэскэй былаас илиитэ ситэ тиийбэтэх дойдута. Олохтоохторо төһө да бу сир Таджикистан өрөспүүблүкэтин сиригэр-уотугар киирбиттэрин иһин аттынааҕы Афганистан государствотыгар олохтоох букатын туора тыллаах “Айни” диэн хайа быыһыгар олохтоох көс бииһин дьоно эбиттэр. Бу көс бииһин ууһа Сэбиэскэй былааһы утары Афганистан сэриитигэр актыыбынай кыттыыны ылбыт аҕа бииһэ буолар. Былыр былыргыттан, үйэлэрин тухары аһылыктарын сэрии сэбинэн булунан, манан ааһар “солко суолу” манаан онон ааһар караваннары халаан астанан-таҥастанан олорбут көс бииһэ эбит.
Ону таһынан бу эҥэр эмиэ сэбиэскэй былааһы утары охсуспут басмачтар тобохторо дойду оҥостубут сирдэрэ буолан биэрдэ.
Онтон кинилэр сулуусбалыыр сирдэрин турар миэстэтэ Улуу дойдулары кытта ыкса сытар. Ол курдук Кытай, Индия, Пакистан уонна Афганистан государстволара кинилэр пограничнай заставаларыттан илии уунар эрэ сиргэ сыталлар. Бу хайалар быыстарынан икки улахан атыы-эргиэн суола, биирдэһэ Кытайтан, иккиһэ Индия, Пакистан, Афганистан курдук дойдулартан Европа диэки саамай кылгас суол буоларынан билигин даҕаны таһаҕастаах караваннар быыстала суох субуллаллар. Онтон киирэр суолларын Сэбиэскэй Сойуус пограничниктара быспыттарынан, көҥүллээх эрэ табаардаах караванннар государствоҕа нолуок төлөөн туран таможня пуунун нөҥүө туорууллар.
Онон бу манна турар пограничнай застава соруга дойду национальнай интириэһин көмүскээн манан ааһар былыргы кытайтан, индияттан кэлэр быһа атыыһыттар суолларын быһан олорор соруктаах эбит.
Инньэ гынан билигин улахан караваннар нолуок төлүүртэн куотан атын суолунан табаардарын Турция нөҥүө Европаҕа таһа сылдьаллар. Ону олохтоохтор олох сөбүлээбэттэр эбит. Урукку өттүгэр ол араас табаардаах караваннар атыыһыттарын кытта мэнэйдэһэн астанан-таҥастанан олорбуттар. Онтон билигин, ол дьарыктара уларыйан сокуону утарар дьаллыгынан “контрабанданан” дьарыктанан олороллор.
Ол курдук олохтоохтор хайдах баҕарар кыраныыссаны хайалар быыстарынан, барааннар суолларынан кэһэ сылдьаллар. Сэбиэскэй пограничнай заставалар бэйэ бэйэлэриттэн ыраах буоланнар, кыраныысса барыта бүтүннүү хонтуруолламмат эбит. Ону барытын кэлбит күннэригэр застава начальнигын политическай боппуруоска солбуйааччыта Усамбаев диэн майор кинилэргэ сырдатта уонна олохтоох дьону кытта кэпсэтиигэ киирбэттэрин сэрэттэ.

Ити тыллар ис хоһооннорун Тимир аҕыйах хоноот да биллэ. Олохтоохтор биһиги хоту кыра омуктарбыт курдук бары сааларын, быһахтарын сүгэ-иилинэ сылдьаллар. Ким эрэ кэргэнин кытта кыыһырсыбыт, бэйэ-бэйэлэрин кытта өйдөспөтөх буоллахтарына кишлак ортотугар кыра болуоссат курдук баарыгар, “аксакаллар” –аҕа ууһун баһылыктара мустаннар буруйдааҕы бар дьон ортотугар талаҕынан таһыйтараллар. Ити курдук күннээҕи олохторун Сэбиэскэй былаас сокуоннарынан салайтарбакка, былыр-былыргаттан бэйэлэрин дьаһаммыт сиэрдэрин –туомнарын сүрүн дьаһал быһыытынан илдьэ сылдьаллар. Манна туох баар үөскүүр боппуруоһу барытын “аксакаллар” быһаараллар диэн кэпсээтилэр.
Ону Тимирдээх кыраныыссаны харабыллыы баран иһэннэр көрөн ааһаллар. Сэбиэскэй былаас “вертолет” көтөн кэллэҕинэ эрэ биллэр. Оскуолаҕа, араас үөрэххэ үөрэнэр оҕолор, ыччаттар кэлэллэр-бараллар. Ол барыта Тимир урут оҕо сылдьан көрбүт “Джульбарс” диэн пограничниктар тустарынан киинэтин саҥатта.
Ас-таҥас өттүгэр кыраныысса тас өттүттэн кэлэр табаардар бобуллар курдук буолбуттарын иһин олохтоох баһаарга ити ааттаммыт государстволар астара-таҥастара барыта атыыланар.
Инньэ гынан олохтоохтор кыраныысса икки өттүгэр талбыттарынан мэнэйдэһэ сылдьаллар диэн өйдөбүлгэ кэлэҕин!
Ол гынан баран пограничниктар онно кыттыспаттар, тарбах быыһынан көрөллөр эбит. Олохтоохтор бары тутуспуттарынан аттынааҕы омук государстволарыгар көһөн хаалыахтарын сөп диэн уонна утары афганистаҥҥа сэриилэһэ үөрэхтээх “айни” аҕа бииһин улахан этэрээтэ турарыттан дьиксинэллэр эбит.
Онтон пограничниктар сулуусбалара барыта “устаап” ирдииринэн барар. Ол гынан баран ити киинэҕэ көрдөрөллөрүн курдук ыт тутан баран кыраныысса устун хаамсыбаттар. Уолаттар икки күн өрүү-өрүү бойобуой дьуһуурустубаҕа тахсаллар.. Памир хайаларын сирэйдэрин быһыта түһэн устар икки хайа үрэҕэр КПП оҥостон, онно уончалыы саллаат буолан урукку кэмҥэргэ караваннар айанныыр суолларын быһан олороллор. Кыраныысса нөҥүө ааһар караваннар бобуулаах табаардарын бэрэбиэркэлииллэр. Таможня нөҥүө ыыттаран нолуок төлөттөрөллөр.
Онтон Турин манна кэлэн улаханнык олоҕор табылынна. Үчүгэй, ыраас буочардаах уонна тыллары табатык суруйар, үрдүк үөрэхтээх буолан штабка “писарь” дуоһунаһыгар түбэстэ. Инньэ гынан уоллара “ дуоһунастанан”кинилэртэн олох туспа сылдьар, киэһээ биирдэ эрэ көрөллөр.
Онтон Вова Щварцман бэйэтэ олох тылланан заставаны этинэн хааччыйа олорор “сибиинньэ” ферматыгар “свинарник” дуоһунаһыгар барда. Уолаттар ааҥ-маҥҥай күлүү гыналлара, онтон кэлин “еврей везде еврей” диир буоллулар. Ол курдук уолаттар бары кэриэтэ, кэм аастаҕын аайы мусульман итэҕэллээхтэртэн уратылар Шварцмаҥҥа тиийэн эбии аһыыр буоллулар. Вова аһа дэлэй. Кинилэр кэллэхтэринэ сэргэхсийэр. Уолаттар ким туох сонуннааҕынан кэпсээннэрин тоҕо тардан кэбиһэллэр. Оччотугар остуол үрдүгэр туустаммыт сибиинньэ сыатыттан, шашлыктан саҕалаан баран, арыт нуучча водката даҕаны кылапычыс гынан тахсыан да сөп.
Кинини көрүөхтээх застава начальнигын хаһаайыстыбаннай чааска солбуйааччы капитан Николашин үлэтэ элбэҕинэн ый баһыгар-атаҕар биирдэ эмэтэ охсуллан ааһар эбит. Ону даҕаны киниттэн сибиинньэ оҕотун астатан ылаары гыннаҕына.

• Мы, евреи считаем, что самое большое достижение нашего народа это то, что мы придумали деньги. И вместо старой религии человечества “тенгрианства” мы создали новую религию в виде христианства. Одурманиваем другие народы и выкачиваем от них деньги –диэн кэпсээн уолаттары кыһытар.

Ол быыһыгар Одессаттан төрүттээх буолан “хохуол” буолан ылар:

• Знаете, ли Вы почему мы “хохлы” стали разводить у себя свиньи. Потому-что во время своего нашествия монголы-татары, как мусульмане не ели свинью. Они забирали себе всю живность подчистую, кроме свиней. И наш народ хотя находился под игом татар триста лет, никогда не голодал. Поэтому свинья для нашего народа- самое святое животное.

Уолаттар Щварцван еврей хааннаах буолан олоҕу букатын атын муннугунан көрөрүн сөҕөллөр. Еврейдар салгынтан да харчы оҥорор дьон. Кинилэртэн ким даҕаны кини курдук “сибиинньэ көрөөччү” дуоһунаһа аата-суола мөлтөҕүн иһин маннык барыстаах миэстэ буолуо диэн төбөтүгэр оҕустарбатаҕа. Кинилэргэ холоотоххо олус көҥүллүк олорор. Бэйэтэ бэйэтигэр.. Бэйэтин өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр миэстэтигэр сулууспалыы сылдьар буолан, олохтоохтору уонна эписиэрдэри кытта олох чугастык эн-мин дэһэ сылдьар Атыы-эргиэн, мэнэйдэһии бөҕөтүн ыытар.
Онтон кинилэри кытта кэлсибит Красноярскай кыраай уола булчут идэлээх уол Дудкин баҕа өттүнэн кинолог идэтин баһылаан Рекс диэн ааттаах овчарка боруодата ытын кытта күн аайы дьарыктанар.
Онтон атыттар бары таможня пуунугар уонна кыраныысса харабылыгар дьиннээх пограничник сулууспатын бараллар.
Тимир төһө да куоратка улааттар, сахата өтөн, норуотун мунньуммут баайын илдьэ сылдьар буолан барытыгар сыстыгас. Бэстилиэтинэн, автоматынан ытыыга барыларын баһыйа тутар. Эт-хаан эрчийиитин дьарыгар, күүс-уох бэлэмнэтиитигэр бэйэтин кыана туттар буолан эмиэ инники сылдьар. Кыраныыссаны кэспиттэри тутууга-хабыыга “бэйэни көмүскэниини “ ыытар бойобуой самбоҕа маастар лейтенант Самойлов Тимири кытта биир –икки төгүл дьарыктанаат уопсай бөлөхтөн арааран бэйэтэ-бэйэтигэр дьарыктанарыгар көҥүл биэрбитэ.

Онон кинини бэлиэтии көрөннөр застава начальнига майор Войтич бэйэтин бирикээһинэн бэрт тургэнник ефрейтор сыбаанньатын иҥэрэн баран туспа соруктаах пограничниктар бөлөхтөрүн салайааччытынан анаабыта. Кинилэр застава көрөр –истэр харабыллыыр сирэ уһунунан ыйга биирдиитэ –иккилиитэ Памир хайаларын быыстарынан сатыы застава көрүөхтээх бүтэһик муҥур бүтэһик туочукатыгар диэри кыраныыссаны кэһии баарын-суоҕун көрөн кэлэллэр. Атыннык эттэххэ манан кыраныысса “ в замке” диэн этэр кыах суох. Онон олохтоохтор туһаналлар, төһө да бу туруору халлааҥҥа өрө хоройон тахсыбыт хайалар нөҥүө улахан караваннар сылдьыбатахтарын иһин сатыы дьон биллибэт хайа суолларынан кыраныысса нөҥүө бэрт босхотук киирэ-тахса сылдьаллар. Ол суолларынан эмтээх сибэккилэри-оту үүнээйилэри хомуйа, хайа барааннарын бултаһа уонна атын да сыаллаах-соруктаах көҥүл-босхо афган өттүттэн дьоннор эмиэ утары киирэн тахсаллар.

Тимир аан маҥҥайгы кыраныыссаны харабыллыы тахсыбытын олус чуолкайдык өйдүүр. Ол онно кинилэри сотору сулууспалаан бүтэн бараары сылдьар сержант Киселев салайан бүтэһигин Тимир бөлөҕөр ханан, ханнык хайысханан хааман кыраныыссаны маныахтаахтарын көрдөрбүтэ уонна бэйэтин дуоһунаһын Тимиргэ туттарбыта.
“Приказываю Вам выступить на охрану государственной границы”- диэн застава начальнигын бойобуой чааһыгар солбуйааччы капитан Кипиани бирикээс ааҕаатын кытта, ”Слушаюсь выступить на охрану государственной границы! -Диэн Киселев араапардаат бэйэтин бөлөҕөр “кругом” хамаанда биэрээт наряд заставаттан тахсан хайалар диэки хаама турбуттара.
Бу пограничнай наряд сүрүн соругунан сержант Киселев быһаарыытынан хайа суолларынан биирдиилээн дьон кыраныысса нөҥүө киириилэрин-тахсыыларын бопсуу эбит. Ону кытта кэккэлэһэ сытар застава пограничныктарын кытта көрсүһэн бииргэ үлэлииллэрин быһаарсыахтаахтар.

Сержант Киселев бириэмэ элбэҕинэн уонна сотору сулууспалаан бүтэн дойдутугар бараары сылдьар буолан айаҕа хам буолбат. Кини кэпсииринэн олох аҕыйах сыллааҕыта бу эҥэр сэбиэскэй былаас суоҕун кэриэтэ эбит. Олус элбэх наркотик уонна сэрии сэбэ бу эҥэринэн Сойууска сокуону кэһэн туран киирэринэн кинилэр сулууспалыы сылдьар заставаларын бу эҥэр олохсуппуттар. Ол курдук бу манна Памир хайаларын быыһыгар бүгэн “Айни” диэн Афганистан норуоттарын биир аҕа ууһа олорор, кинилэр ким да былааһын үйэлэрин тухары билиммэккэ, бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһанан, бэйэтин урукку олохторун тосхоллорун уларыппакка олороллор эбит. Билиҥҥи дьалхааннаах кэмҥэ эҥин араас былаас уларыйа турдаҕына Афганистан сэриитин кэмигэр, бары былааһы: олохтоох, янкилары, нууччалары барытын утары, сэриилэһэ олорбуттар. Бэйэлэрин саа-саадах көмөтүнэн көмүскэнэн, астарын-таҥастарын күүс өттүнэн булуна-талана, былыр былыргыттан олохсуйбут сирдэрэ атыы-эргиэн суолун урдугэр олорор буолан, манан кэлэн ааһар караваннартан түһээн ылан, онон астанан-үөллэнэн олорор аҕа ууһа.
Ол курдук ол аҕа ууһун биир күүстээх бөлөҕүн бу эҥэр Рахими диэн уруккута Сэбиэскэй Сойуус аармыйатын эписиэрэ баһылаан –көһүлээн салайан олорор. Кини бэйэтин хамсаныыларын сиэрдээхтик урукку ирдэбиллэринэн салайтаран атыыһыттартан түһээн хомуйуутунан эрэ муҥурданан олорбут эбит буоллаҕына, билигин атын тас күүстэр буккуһаннар, бу аҕа ууһун иһигэр олоҕу атын муннугунан көрөр дьон үөскээннэр, опиум үүннэрэн ону тарҕатыынан дьарыктанар наркокартелларга сыстаннар, улахан үп-харчы эккирэтииһитиигэр ыллаттаран, бу дьаллыгынан дьарыктанар буолбуттара балачча кэм буолбут.
Онтон билигин ол аҕа ууһа улахан караваннар суолларынан көҥүлэ суох табаардары Сэбиэскэй сойуус кыраныыссаҕа кытаанахтык саппытын түмүгэр, бу кыраныысса нөҥүө ол-бу контрабанднай табаардартан саҕалаан баран, наркотиктары уонна сэрии сэбин кыраныысса нөҥүө былааннаахтык тарҕатыынан дьарыктана олороллор эбит.
Сэрииһит омук буолалларынан олох кылгас кэмҥэ биир тыһыынчаҕа чугаһыыр буойуну туруоруохтарын сөп. Онон кыраныысса да нөҥүө күүс да өттүнэн киирэр кыахтаахтар диэн Киселев кэпсиир. Кини кэпсииринэн манна застава кэлиэн иннинэ талбыттарынан айбардаан олорбуттар. Онон олохтоохтор пограничниктарга сыһыаннара икки өрүттээх эбит. Биир өттүнэн Рахими сабыдыалыттан тэйэннэр үөһээ тыына сылдьаллар, иккис өттүнэн контрабанданан дьарыктанан астарын-таҥастарын булунар буолан син-биир Рахимины кытта ыкса сибээстээхтэр эбит. Ити тас өттүнэн Сэбиэскэй Сойууска Коммуньуус партиятын күүһэ-уоҕа мөлтөөн Таджикистан атын республикалар курдук туспа государство буола сатыыр. Итинэн сибээстээн Сэбиэскэй былааска утары турар партиялар былааһы күүс өттүнэн сууллараары сэрии сэбин мунньуналлар. Ол сэрии сэбэ барыта манан, бу кыраныысса нөҥүө киирэр. Онон кыраныысса аттынааҕы балаһыанньа уустук, тыҥааһыннаах, күүркэтиилээх эбит.
Кинилэр бөлөхтөрүгэр чечен уола Алимджан Джабраилов – тустуук, радист быһыытынан, Сибииртэн кинолог Иван Дудкин-штангист, Молдавияттан сылдьар гагауз омук уола Хамса Харачура-самбист, латыш Сабонис –баскетболист сүрүн пограничниктар быһыытынан киирэллэр. Бэйэлэрин көхсүлэригэр күннээҕи хааччынар таһаҕастарын, ол курдук аһыыр астарын сухой паегы кытта утуйар-аһыыр тэриллэрин илдьэ сылдьаллар. Ол тас өттүнэн сэриилэрин сэбэ. Онтукалара сөбүгэр ыйааһыны тэбэр.
Кыраныысса хайаны үнтү солоон түһэр урэх устун барар эбит. Үрэх икки өттө халлааҥҥа чарбачыһар туруору хайалар. Онон хайа очуос таастарын устун хаамыы суоҕунан хаамарга чэпчэки курдук.. Өрө эрэ дабайыы. Ол гынан баран суолларын сорох өттүн сымара таастар хайа оройуттан төкүнүйэн түһэн таас “быһыттар” үөскүүллэр. Ол устун хамыы туспа дьарыгы уонна ньыманы ирдиир.
Уолаттар бары даҕаны спортсмен буоланнар эт-хаан сайдыытыгар бэйэлэрин кыанар уолаттар. Ол иһин кинилэри бу бөлөххө анаатахтара.
Ол гынан баран кыраныысса устун үһүс хонуктарыгар балачча сири барбыттарын кэннэ Харачура уонна Сабонис биирдэстэрэ лис курдук барыта быччыҥ уол ыйааһыннаах, атына икки миэтэрэ уһуннаах уол түөрэ-ланкы үктээн улаханнык эстэ быһыытыйдылар. Күҥҥэ төһө усталаах сири бараллара сүрүннээн эрдэттэн быһаарыллыбыт. Ол курдук хонук сирдэригэр боростуойдук бытархай таастары тэлгэтэн балаакка тардынарга сири көннөртөөбүттэр. Күөс өрүнэргэ мас хаһааналлар эбит. Төрдүс күннэригэр аттынааҕы застава пограничниктарын кытта көрүстүлэр. Бэйэ-бэйэлэригэр пакеттаах сурук бэристилэр, чаас курдук ону-маны кэпсэтэн баран “на границе все спокойно” дэһэн баран төттөрү айаннаатылар.
Ол иһэн айан ыараханын биллэттимимээри Тимир уолаттарын кытта кэпсэтэр. Бары да саҥа билсэ сатыы сылдьаллар.
Сабониһы дьээбэлииллэр:

• За чем тебя в нашу группу “воткнули? ” Тебя надо было поставить на месте “вышкаря”, никакой караульной вышки строить не надо было-дииллэр.

Ол аайы уоллара холку кымаардаан да көрбөт.
Онтон Тимир Харачураны Молдавияҕа сылдьыбыт буолан олус чугастык ылынар.

• Я в Ваших краях был. Знаю как Вы там живете. В нашем языке если дословно перевести слово “гагауз” означает “черный бык”, соответственно вы из рода “черных быков”. Мы же тюрки, из одного племени. А я из рода “саки”. Что означает “солнце”, т. Е мы преклоняемся по своей вере “Тенгри” к солнцу.
  И предки твои наверно занимаются табакопроизводством. Раз тебе дали имя “Хамса”.

Уола улаханнык соһуйа истэр:

• Да, я из рода “черных быков”. Когда через Европу прошелся огнем и мечью Аттила вождь скифов. Он нас род оставил дозорным в территории нынешней Молдавии. И откуда узнали, что мои предки занимаются табаком.
• Я просто предположил, я же видел как в Молдавии целые поля занимает табак. А в нашем языке “хамса” означает трубку для табака.
• А я насчет тебя, впервые удивился когда было сдача норматива при стрельбе из автомата. Тогда Тимир! Вы начали считать патроны”биир, икки, үс…… ” И я тогда думал:
• Откуда он знает по нашему?

Ити курдук Тимир гагауз уолу кытта бэйэлэрин норуоттара төһө даҕаны ыраах тэйсэн дойду икки уһугар баалларын иһин биир төрүттээхтэрин дьиибэргииллэр.
Онтон чечен уолун кытта бииргэ хаамсан иһэн Тимир этэр:

• Эх, был бы я сейчас у себя дома, в Якутии, ногой пнул камень и под камнем алмаз нашёл.

Онуоха уола соһуйан өрө көрө түһэр:

• Как Алмаз? Прям ногой?

Онтон Тимир уолун хараҕа уоттаммытын көрөн аһары баран:

• Вот здесь когда какаешь, ты попу листочком вытираешь, а я песца бы поймал мимо пробегающего им бы и вытер.

Ол аайы уола итэҕэйбэтэҕин биллэрэн өрө хаһыыра түһэр:

• Врёшь!

Ол аайы Тимир уолун өссө тарбаан биэрэр:

• А когда я с реки пью, в рот золото лезет, приходится выплёвывать…

Итэҕэйбэтэҕин биллэрэн уола:

• А если такой богатый, почему здесь служишь? -Диэн ыйытта.

Онуоха Тимир:

• Ответ простой. У нас вера не позволяет. Мы исповедуем самую старую веру “тенгри”. Преклоняемся солнцу. Человек должен накопить свое добро, только своим усердным трудом. А все драгоценности то что добывается из под земли с порчей окружающей природы, ни к чему хорошему не приведут. У нашего народа, понятие золота и алмаза как у индейцев. Золото и алмаз для нашего народа никакой ценности не имеют, они приносят только зло.

Уола Тимири олох анекдотка кэпсэнэр “чукча” курдук көрөр:

• Я после армии в Якутию поеду! Разбогатею. Оплачу калым и женится буду Альмире. Это моя девушка-она меня ждет-диир.

Онтон сибиряк Иван Дудкины кытта Тимир өйдөрө санаалара сөп түбэһэр. Тулалыыр эйгэлэрин биир хабааннаахтык көрөллөр. Иккиэн сибиряктар буолан буоллаҕа буолуо. Кэпсэтиилэрэ булт уонна Рекс тула эргийэр. Рекс бу бөлөх эмиэ биир дьиҥҥээх чилиэнэ. Өйдөөх баҕайы ыт. Буруйа диэн саҥарбат эрэ. Куруутун Иванын кытта биир киһи курдук сылдьар, кини сирэйин-хараҕын манаан тахсар.
Ити курдук Тимир бэйэтин бөлөҕүн уолаттарын кытта билистэ. Мантах антах бу кинилэр эппиэттиир учаастактара. Атын икки бөлөҕү кытта уочаратынан маныахтаахтар. Ону таһынан кыраныыссаны үөһээттэн вертолетунан көрөн маныыллар. Олор көтөр кэмнэрэ бэйэтэ туспа сокуоннаах. Ол гынан баран кинилэри кытта бөлөхтөр сибээһи ыксатык тута сылдьаллар.

Рахими дьонноро бу эҥэр күүс өттүнэн киириэхтэрин, бу вертолеттартан куттанан киирбэттэр диэн сержант уоллара кэпсиир. Ол курдук аҕыйах сыллааҕыта Афган сэриитин кэмигэр өтөн киирэ сылдьыбыттарыгар, бу вертолеттар өтүүктээн ааспыттар. Икки өттүттэн киһи бөҕө өлбүт.

• Жаль, что это было раньше до моего призыва, а то домой возвращался бы в орденах. Все девчонки моего города были бы мои-диэн кэпсиир. Ол быыһыгар кини сулууспалыыр кэмигэр туох да буолбатаҕыттан эмиэ да үөрэр курдук тыллаһар.
• Могли убить! -Диир.

Ити курдук көрүөхтээх учаастактарын билсэн төттөрү кэлэн иһэн, Тимир иһигэр сулууспабыт куруутун бу курдук ааһар буоллаҕына, сулууспа диэн күүлэй тэбиитэ эбит диэн толкуйдуу испитэ. Ол гынан баран бу тулалыыр чуумпу эйгэ көрдөххө эрэ манныгын, харах баайыыта буоларын бэйэтинэн билбитэ
Ол курдук саамай бүтэһик күн, хонуктарыгар оттук мас хомуйа бары тарҕаһан көрдүү сылдьыбыттара. Ол сылдьан Тимир биир сымары тааһы эргийэ хаамаат, түөһүнэн пистолет уоһугар иннэ түспүтэ. Иннигэр биир “душман” таҥастаах киһи бэстилиэтин уоһун киниттэн араарбакка кыҥыы сылдьан, ыйар тарбаҕынан уоһун таҕайбытынан кэннинэн тэйэн атын сымара таас күлүгэр киирэн хаалбыта.
Тимир хайыыр да кыаҕа суоҕа. Аптамаатын атын уолаттар курдук балаакка таһыгар хаалларбыта, онтон уолаттара отучча миэтэрэлээх сиргэ бу хаамса сылдьаллар, хаһыытаатаҕына бэйэтин да аттыгар баар уолаттары бу киһи эчэтэлиэн сөбө. Ол курдук бэстилиэтин кытта аҥар илиитигэр “лимонка” гранатаны тута сылдьара.
Ол иһин киһитэ таас кэннигэр киирээтин кытта, Тимир атын сымара тааска кулуктэнээт уолаттарыгар:

• Ребята! Все ко мне! Здесь нарушитель границы! –Диэн хаһытаабыта.

Уолаттар сүүрэн кэлээт Тимир ыйбыт сымара тааһын төгүрүйэн баран көрбүттэрэ, ким да суох. Ол гынан баран Тимир ыйбыт сиригэр киһи атаҕын суола баарыгар ытынан сыт ыллаттараат Дудкин Рексын мүччү тутаат ол киһини көрдөтө ыыппыта. Ыттара сымара таастар быыстарынан сүүрүкэлээн баран, биир сымара тааска кэлэн баран үр да үр буолбута. Ол кэнниттэн суолун сүтэрэн кэбиспитэ. Ыт сыт ылбатын диэн туох эрэ”химиятын” киһитэ туттубут. Кэлин ыттара олох биир сиргэ тохтоон турунан кэбистэ, буруйдаммыт курдук ыйылаа да ыйылаа буолла.
Киһи үөйбэтэх өттүнэн түбэлтэ буолбута, ол курдук ол сымара таастар сытар сирдэрин кинилэр хас да төгүл туора-маары хаампыттара. Онтон хайа үрэҕин икки өттүнэн туруору сирэйдээх халлааҥҥа чарбачыспыт хайалар. Ол хайалары ханнык да кыахтаах киһи өрө ойон тахсан дабайар кыаҕа суоҕа. Ол курдук Тимирдээх көрбүтүнэн киһилэрин сүтэрэн кэбиспиттэрэ.
Тимири сымыйанан кэпсиигин диэхтэрин, киһи суола баар.
Бу таастар быһыттааннар түмүктэнэр сирдэригэр, чүөмпэ үөскээбитин сэрэххэ эмиэ бэрэбиэркэлээбиттэрэ. Уулара хайа аннынааҕы уулары кытта ситимнээх буолан, сир анныттан оргуйбут уу күөрэйэн таҕыстаҕына, фонтан курдук өрө тыга түһэр уонна уонтан тахса миэтэрэ дириннээх уу буолан биэрбитэ. Ити курдук оргуйа турар итии ууга ким киирэн бысталаныай? Онон туох да эппиэти ылбатахтара.
Бөлөх заставаҕа кэлээтин кытта барыларын буолбут түгэнинэн биирдии-биирдии оһуобай отдел үлэһитигэр капитан Ермоловка ыҥыран быһаарыы сурук бөҕөтүн суруттарбыттара. Ол түмүгүнэн бирикээс тахсан бөлөх салайааччытыгар сержант Киселевка бэйэтэ эппиэттир бөлөҕөр кыраныыссаҕа сулууспалааһын устаабын ирдэбиллэрин сымнаппытын иһин быыгабар, онтон ефрейтор Поповка тус бэйэтигэр бэриллибит аптамаатын устаабы кэһэн балаакка аттыгар хаалларан баран, оттук мас көрдүү сылдьыбытын иһин сэрэтии биэрбиттэрэ.
Тимир кыраныысса кэһээччини көрбүт сиригэр, пограничниктар суолларын ыйар картаҕа “манан кутталлаах сир” диэн бэлиэ турбута, ол иһин тус-туһунан бөлөх пограничниктар хас бу сиринэн кэлэн аастахтарын аайы ол сири сирийэн бэрэбиэркэлээн ааһаллар да, тугу да булбатахтара. Кэнникинэн бу түгэн умнуллан да барбыта.
Ол гынан баран бу буолбут түгэн Тимир төбөтүттэн олох тахсыбат этэ. Ол курдук, кини толкуйугар, бу балачча уһун сымара таастар хайаттан төкүнүйэн түспүт сирдэригэр, кыраныыссаны кэһээччи хайа баҕарар таас кэннигэр саһыан сөп, ол гынан баран кини “ чыычаах” буолан көппөтө биллэр. Эбэтэр аптаах киһи буолан көстүбэт киһи буолар кыаҕа суох? Онон бу түгэн таайыллыбат таабырын буолан Тимир төбөтүн куруутун дьөлө үүттүү сылдьар толкуй буолбута.

Онон кини бэйэтин бөлөҕө бу сир аттынан аастаҕын аайы, хас сырыы аайы, бэйэтинэн манна баар сымара таастары хас биирдиилэрин барытын болҕомтолоохтук сирийэн көрөн ааһар буолбута.
Ол гынан баран уһун кэмҥэ бу эҥэр быһылаан тахсыбатаҕынан, маннааҕы пограничник уолаттарга Тимир кураанахха айдааны тардыбыт курдук өйдөбүлгэ сылдьыбыта. Биир түгэҥҥэ латыш уоллара бу таас сымара таастары эргийэ барарын сүрэҕэлдьээн таастар үрдүлэринэн хаамабын диэн мүччү үктээн, сымара таастан сууллан сиһин өлөрөн сыыллан хаалла. Онуоха бииргэ сулуусбалыы сылдьар уола “Хамса” биһиэхэ маннык түгэҥҥэ ыалдьар сиргин кымырдьаҕас дьаатынан эмтиигин диэн этии киллэрэн уу аттыгар баар бугул саҕа кымырдаҕастар уйаларын ыһаннар уолларын көхсүнэн онно сытыардылар. Уоллара сотору “Хамса” эппитин курдук сиһэ ыалдьарын билиммэт буолан хаалла, уруккутун курдук бэрт сымсатык хамсанан ойон турда. Кымырдаҕас дьаата киирэн ниэрбэтин сүһүрдэн, киһини ыарыытын билиммэт оҥорон кэбиһэр эбит.
Ол сылдьан Тимир кымырдаҕастар үрэллибит уйаларын иһигэр уонча күлүмүрдүү сытар алмааска майгынныыр таастары көрөн улаханнык соһуйда. Ол таастары оннуларыттан хамсаппакка эрэ, Тимир бэрткэ сэрэнэн биир тааһы ылан күн уотугар эргитэн-урбатан көрдө. Кини “огранщик” идэлээх буолан бу таастар дьиннээх алмаас таастар эбит диэн эндэппэккэ биллэ. Эмискэччи Тимир төбөтүгэр бу эҥэр алмаас хостоммот, оччоҕо бу алмаас таастара хантан кэллилэр? -Диэн ыйытыы кини чөмчөкөтүн иһигэр таайыллыбат боппуруос быһыытынан киирдэ.

• Ребята! Эти камни похожи на алмазы! Поэтому, ничего не трогаем. Отходим от этого места и занимаем боевые позиции для охраны данного места, т.е круговую оборону-диэн бирикээстээн уолаттарын ол кымырдаҕас уйатын тула сытыартаан кэбистэ.

Бу дойду кымырдаҕастара Саха сирин кымырдаҕастарын курдук буолуо дуо? Быдан бөдөҥҥөр 3-4 сантиметр уһуннаахтар. Онтон ол кинилэр туох кыһалҕаттан салайтаран маннык таастары уйаларыгар таһалларын биир эмэтэ киһи билэрэ дуу? Суоҕа дуу? - Диэн эмиэ да атын өрүттээх толкуйдар төбөтүн иһигэр киирэн таҕыстылар.
Ол гынан барант Тимир төбөтүн үнтү сынньыбакка эрэ, устаап ирдэбилинэн салайтаран, бөлөх хамандыыра буоларын быһыытынан кыраныыссаҕа буолбут өйдөммөт түгэни заставаҕа радиостанциятын холбоон биллэрдэ.
Өр-өтөр буолбата вертолет көтөр тыаһа иһилиннэ. Ол кэнниттэн Тимирдээх тохтобул биллэрбит сирдэригэр тобус толору байыаннайдар буола түстүлэр. Застава начальнигын кытта кэлсибит олох билбэт эписиэрдэрэ кэлэн Тимирдээҕи барыларын биир сиргэ чөмөхтөөтө уонна кинилэри миэстэтигэр тута барыларын биир-биир доппуруостаата. Түмүгэр көстүбүт алмаастарын барытын биир-биир ааҕан, ыйааһыннаан кыра тимир сейфаҕа уган баран, биир көннөрү таҥастаах киһи илиитигэр наручниктаан кэбистэ уонна көтөн кэлбиттэрин курдук биирдэ суох буолан хааллылар.
Кинилэри кытта кэлсибит саллаат уолаттар биир эписиэр хамаандатынан кымырдаҕастар уйаларын тула эҥин араас көннөрү киһи билбэт тэриллэрин туһанан тугу эрэ чиҥчийэн бардылар.
Онтон Тимирдээх көҥүл ылан бэйэлэрин эбээһинэстэрин толорон салгыы кыраныысса устун хаама турдулар.
Бу түгэн кэнниттэн Тимирдээх заставаҕа кэлбиттэригэр, кинилэри барыларын застава начальнигар ыҥыран ыланнар кимиэхэ да бу түгэни кэпсээбэттэрин курдук докумуоҥҥа “хааннаах баппыыска” илии баттаппыттара.
Онон тас көрүүгэ застава олоҕо туох да буолбатаҕын курдуга, бэйэтин урукку бэрээдэгинэн үлэлии турара. Ол гынан баран бу көстүбүт “алмаастар дьыалалара силистээх-мутуктаах буолан барбыта. Чиҥчийэн көрүү түмүгэр ити алмаастар Саха сириттэн, олох чуолкайдаатахха “Мир” трубкатыттан ылыллыбыт алмаастар буолан тахсыбыта. Онон бу түбэлтэ Дойду куттала суох кэмитиэтин хонтуруолугар ылыллан күүстээх дьаһаллар ылыллан барбыттара.
Итинэн сибээстээн Застава иһигэр Орто азиатскай пограничнай уокуруктан хамыыссыйа кэлэн үлэлээн барбыта. Олор бу эҥэр үөскээбит балаһыанньаны бары өттүттэн үөрэтэн баран, бу застава турар сиринэн кыраныыссаны кэһии саамай кутталлаах таһымыгар тиийбит диэн түмүк оҥорбуттара.
Ол хамыыссыйа оҥорбут түмүктэригэр олоҕуран, застава көрөр учаастаҕын кылгатан биэрбиттэрэ, ол оннугар кинилэр эппиэттиир сирдэрин иһирдьэ диэки олох кишлак аттыгар дылы тиэрдэн кэҥэтэн биэрбиттэрэ. Онон олохтоохтор онно-манна бараллара-кэлэллэрэ пограничниктар хонтуруолларыгар киирбитэ. Застава начальнигынан төттөрү майор Войтич анаммыта. Урукку өттүгэр сүрүн болҕомто наркотик, сэрии сэбэ көҥүлэ суох киириитин бопсуу эбит буоллаҕына, онно эбии күндү таастары кыраныысса нөҥүө тахсыытын-киириитин бэрэдэктээһин биир сүрүн сорук быһыытынан эбиллибитэ. Итинэн сибээстээн застава иһигэр бу хайысхаҕа үлэлиир бөлөх тэриллибитэ. Ол бөлөххө Тимири саха уонна огранщик үөрэхтээҕин быһыытынан киллэрбиттэрэ.

Бу буолбут түгэн Тимири тоҕо эрэ улаханнык долгуппута уонна дьиксиннэрбитэ. Кини бу түбэлтэни бэйэтин олоҕун кытта сыһыары тутан толкуйдаан көрдөҕүнэ, тоҕо эрэ бу бриллианнар кини дохсуннаах оҕо сааһын кытта сибээстээх буолан тахсыахтарын сөп курдуга. Кини бу бриллианнар Саха сириттэн хостонон кэлбит алмаастар диэн быһаарыыны истээт, урут Красноярскай куоратка бииргэ сылдьыспыт ”Сема-кулагын” саныы түспүтэ. Тоҕо диэтэххэ, кини Миирнэйгэ үөрэнэ-үлэлии сылдьан истэр этэ, бу куоратка Красноярскайдар” баһылаан-көһүлээн олороллор диэн. Ол кэмҥэ кини ити сураҕы төрүт да болҕомтоҕо ылбатаҕа, кулҕааҕын тас өттүнэн аһаран кэбиспитэ. Онтон ол кэпсииллэрэ кырдьык эбит буоллаҕына. Ол өйдөбүл биир киһи “Сема-кулак”сирэйинэн ойууланан тахсан кэлэр. Хайдах да эргит-урбат киниттэн атын бу маннык дьаллыгынан дьарыктанар кыахтаах киһи суох.
Дьэ кырдьык, “Сема-кулак” Красноярскай куоракка туох баар бары күлүк өрүттэри барыларын биир сүрүн сутурук иһигэр чөмөхтөөн муҥур ыраахтааҕы буолан кыаҕын ылан олороро. Кини бэйэтин бардам санаатыгар биир куоратынан көрөөччү буолан олорорун, бу мин таһымым буолбатах диэн толкуйдуура.
Кини бэйэтин кырата Сибиир уонна кытыы илин уокурук уобаластарын барытын көрөн-истэн олорор бас киһинэн буолуон баҕарара. Ол иһин толкуйдаммытын курдук инники өртүгэр кини хапытаалын хаҥатар, тохтоло суох кутулла турар “көмүс” үрэҕэ буолуохтаах хайысхаҕа саҥа тутуллан сайдан эрэр Саха сирин алмааһын хостонор сиригэр Мииринэй куоратка сүрүн болҕомтотун уурбута. Өйдөөхтүк, чиҥҥик толкуйдаммыт үлэ түмүгэр бэрт кылгас кэм иһигэр, үп-харчы өттүнэн кыаҕын ылан бэйэтин күлүк өрүттэргэ ыйааһынын үрдэппитэ. Кини билигин Сойууска баар күлүк өрүттэр бас-көс дьонун кытта биир таһымҥа турар.
Тас өттүгэр биллибэтэҕин иһин Мииринэй куоратка кэлэн үлэлиир дьон олохтоох дьон буолбатахтарынан, бары сүрүннээн дойду киин сирдэриттэн тиийбит идэлээх дьон буолалларынан, олохтоох былаас сабыдыала бу куоратка мөлтөҕүнэн, куорат туох баар бытархай боппуруостарыттан саҕалаан баран, ким маҥҥайгы сирэй буолан куораты дьаһайыахтаах киһитигэр тиийэ кини быһаарара. Ол курдук бу куоратка күүскэ бэйэтин кыаҕын ылбыта. Хас биирдии сиртэн хостонор ону-маны дьаһайар тэрилтэлэргэ барыта Красноярскайдааҕы хайа институтун бүтэрбит специалистар “Сема-кулагы” кытта илии тутуһан баран үлэҕэ ылыллыбыттара. Ол тас өттүнэн күүстээх тэрилтэлэргэ “Норуот судьуйалара, Прокуратура уонна милииссийэ “ эппиэттээх үлэһиттэрэ эмиэ кини дьоно этилэр.

Киэҥ далааһыннаах үлэ ыытыллан, араас таһымнаах сололоох, үрдүк дуоһунастаах тойотторго илин-кэлин түсүһэн, ньылбардаһан, ньыланнаһан харчынан, баайынан-дуолунан ымсыырдан, илиилэрин дуйдаан туох баар кыаллар-кыаллыбат барыта оҥоһуллан дойду экономикатын сайыннарыыга Сэбиэскэй Сойуус правительствотын уурааҕа тахсан Красноярскай уонна Мииринэй куораттар икки ардыларыгар хайа баҕарар өттүттэн барыстаах гына дуогабар түһэрсириллибитэ. Ол түмүгэр ”Мир” туруупкатыттан хостоммут алмаастар бары Красноярскай куорат алмааһы кырыылыыр собуоттарын нөҥүө ааһаллара ситиһиллибитэ.
Ол түмүгэр сүрүн уоруу алмаастары кырыылыыр собуоттарга оҥоһуллара. Ол биричиинэтинэн, маннык саҥа хайысхаҕа алмааһы кырыылыыр собуоттар тэриллиилэригэр, кинилэр атахтарыгар турууларыгар алмаас -бриллиант буолан тахсарыгар, булуллубут алмаастан төһө чааһын быыл оҥорон көтүтэн бриллиант буоларын кээмэйэ ситэ быһаарыллыбатыгар сытара. Бу түгэни табатык туһананнанар, докумуону аҥардас табатык оҥоруу түмүгэр ахсаана биллибэт алмаас уоруллубута.
Дьэ манна “Дема-кулак” кини өйө кырыылааҕа, бу Саха сиригэр хостонор алмаастар Госохрана нөҥүө дуогабар түһэрсэн Красноярскай куорат собуоттарыгар кырыылаан бриллиант оҥорон таһаарыытын ситиспитигэр сытара. Ол түмүгэр алмаас да, харчы да сааскы уу устарын курдук устан барбыта. Ол барыта сокуон хараҕын иһинэн оҥоһуллара.
Ол тас өттүнэн “күлүк” алмаастар баайга-дуолга кубулуйуута эмиэ кини нөҥүө хонтуруоллана олороро.
Бу хайысхаҕа эмиэ туох баар кыаллар-кыаллыбат албастар барыта оҥоһуллан “күлүк алмаастар” кинилэр эрэ нөҥүө атыыга тахсаллара ситиһиллибитэ. Ол түмүгэр тугу эрэ толкуйдаан, хайдах эрэ гынан мүччү туттаран “Мир” трубкаттан” алмаастары уоран тахсыбыт дьоннор, геолого-разведочнай экспедицияларга сылдьыбыт, быстах биирдиилээн дьон булбут алмаастара, араас алмааһы хостуур драгалартан, атын да хамсаныыларынан уоруллубут алмаастар барыта кини дьонун нөҥүө атыыга тахсан харчыга кубулуйара.
Алмааһы хостуур драгалар быһахтарын эрдэ ситэ туһанылла илигинэ “туора сотон” туһата бүттэ диэн түмүк оҥоһуллан, онно туһаныллар бытархай алмаастары, кэлин олус кытаанах бэйэ оҥоһуу таастарын тоҥоон ыланнар, төттөрү туһаҕа таһаарар буолбуттара. Учуотка ылыллыбатах ордук бытархай алмаастар Индия курдук государствоҕа таһаарыллара.
Аҕыйах тылынан этэр буоллахха алмаас эҥэр оҥоһуллар “үрүҥ-хара” үп-харчы барыта кини холбуйакатынан толкуйданан салаллан олороро.
Онтон ол алмааһы кырылыыр собуоттар кини бас билиитэ буоларынан уонна алмаас бриллиант буолан тахсыытыгар ол тааһы кини дьоно-“сыана быһааччылар” бары өртүттэн үөрэтэн баран бачча үпкэ-аска турар диэн быһыыларыгар олох алын өртүнэн сыаналаан быһаллара, ол түмүгэр Саха сирин хас биирдии алмааһа, манна кырыыланан күлүмүрдүү, киһи хараҕа саата сылдьар, бриллианыгар кубулуйдаҕын аайы, кини холумтаныгар өлүүтүн үбэ таммалыы турара.

. ”Сема-кулак” атын “күлүк өрүттэр” көрөөччүлэриттэн букатын атын толкуйдаах уонна көрүүлээх киһи этэ. Кини бэйэтин хамсаныыларынан уонна дьоҥҥо сыһыанынан Красноярскай куорат олохтоохторун өйүгэр-санаатыгар манна мин “хаһаайыммын” уонна кини эппит тыла-сокуон диэн өйдөбүлү бэрт кылгас кэм иһигэр олус чиҥҥик уонна “сиэрдээхтик” тиэрдибитэ.
Кини хас да сытыы тыллардааҕа : “Былаас киһитэ хамнаска олорор! ”. “Былаас киһитэ, эн курдук киһи, кини эмиэ тоттук олоруон баҕарар! ”. “Өйдөөх уонна үөрэхтээх киһи элбэх –тойон буоларгар өйөбүллээх буолуохтааххын. Онтон ол өйөбүл биһиги! ””Үптээх-астаах киһи, ааттаах-суоллаах дьону кытта булсуохтаах! Кинилэри кытта бииргэ сылдьан, бэйэ аатын оҥостуохтаах”. Кини ити өйдөбүллэрин тумус өйдөбүллэр быһыытынан сорук оҥостон бэйэтин хамсаныыларын түмүгэр “Сэбиэскэй сойууска – дойдуга” “олохтоох былаас” уонна “күлүк өрүттэр” күүстэрин биир чөмөххө холбообут маҥҥайгы киһинэн буолбута.
Ол гынан баран бэйэтин олоҕор сүрүн сокуон быһыытынан : -Эн бэйэҥ төһө баҕарар бай, ол гынан баран боростуой дьон олохторун тот олоххо таһаар, оччоҕо эйиигин куруутун ытыс үрдүгэр илдьэ сылдьыахтара! –Диэн өйдөбүлүнэн салайтарара.
Кини ити өйдөбүлүн туһанан бэйэтин иннин эрэ көрүммэккэ, куорат сайдыытын бары хайысхатын бэйэтин өйүгэр-илиитигэр дьүөрэлии тутан бэйэтин хамсаныыларын оҥороро. Ааҥ маҥҥай Красноярскай куорат спорсменнарыгар тирэнэн кинилэри өйөөн, тустуу холбоһугун тэрийэн онно грузияттан талааннаах тренердэри аҕалтаан олимпийскай оонньуулар, Аан дойду, Европа, Азия дойдуларын кыайыылаахтарын таһаарбыта. Сэбиэскэй Сойууска эрэ буолуо дуо? Аан дойдуга биллэр тустуу киинэ тэриллибитэ. Атын да спорт көрүннэригэр эмиэ өйөбүл буолбута. Ол түмүгэр мээчиктээх хоккейга тэрийбит “Енисей” диэн кулууба бу хайысхаҕа баар кулууптары барытын түҥҥэртээбитэ. Футболга, атах мээчигэр эмиэ “Спартак”, ”ЦСКА”, уонна “Динамо” курдук кулууптары кытта эрбии биитин курдук тэҥҥэ оонньуур “Сибиир”кулууп тэриллибитэ. Культура эйгэтигэр ити кэмҥэ дойдуга суох сүдү улахан театр тутуллубута. Ол түмүгэр Красноярскай куоратка дойдуга биллэр культурнай-спортивнай киин тэриллибитэ Кини өйөбүлүнэн Сибиир Россия госудаарстыбатыгар холбоһуутун туһунан “Угрюм-река” диэн киинэтэ уһуллубута. Ол түмүгэр дойдуга биллэр улуу спорсменнар Лариса Латынина, Иван Ярыгин, Александр Карелин, Сергей Бубка, Юрий Власов, Владислав Третьяк олору кытта Аан дойдуга биллибит боксер Мохаммед Али, Георгий Жженов, Татьяна Пельтцер, Кирилл Лавров, Василий Шукшин, Николай Крючков, Аркадий Райкин курдук улуу артыыстар, София Ротару, Иосиф Кобзон, Эдита Пьеха, Аяк Йоала норуот тапталлаах ырыаһыттара, Расул Гамзатов, Алексей Толстой, Борис Пастернак курдук улахан ааттаах суруйааччылар кэлэ сылдьар сирдэрэ буолбута.
Ити тас өттүнэн куорат Аҕа дойду сэриитин кэмигэр манна кэлбит байыаннай собуоттар билигин олох сайдыытын түмүгэр обороннай промышленноска стратегическай сэрии сэбин оҥорор буолалларыгар өй-санаа, үп-харчы уган, бу тэрилтэлэр саҥа кэрдиискэ сайдан тахсыыларыгар тирэх, кытаанах акылаат ууруллубута. Ол түмүгэр Красноярскай куорат дойду маҥҥайгы сирэй салайааччылара кэлэн-барар куоратыгар кубулуйбута, куорат аата-суола Аан дойду үрдүнэн сураҕыран, бэйэтэ улаатан-сайдан киирэн барбыта.
Бу куоратка кэлбит-барбыт норуокка убаастанар уонна биллэр дьону, хас биирдиилэрин кытта тус бэйэтинэн билсэн, улахан сололоох, ааттаах-суоллаах дьон ортотугар элбэх билсиилэммитэ, доҕордоммута. Кинилэри кытта тэҥҥэ “Сема-кулак” аата-суола Сойуус үрдүнэн үрдүк таһымнаах, дьаһаллаах, кыахтаах бизнесмен аатын ылан киэҥ сураҕырбыта.
Куорат бэйэтин олохтоохторо кини туох киһитин төһө да дьэҥкэтик биллэллэр, истэригэр төһө да дьиксиммиттэрин иһин, кинини киһи быһыытынан убаастыыллара, өрө туппуттара.

Ол гынан баран бу иннэлээх сап курдук бэйэ-бэйэтин батыһа сылдьар ситимҥэ, саамай кыаттарбатах ситиминэн бу уоруллубут алмаастары кыраныысса нөҥүө таһааран атыылааһын этэ. Тоҕо диэтэххэ алмаас государствоҕа сүдү суолталаах сир баайа диэн өйдөбүлгэ киллэриннэн, бриллианнары атыылыырга Госохрана эрэ бырааптааҕа, атыттарга көҥүллэммэт этэ.
Ол курдук ааҥ-маҥҥай кини Грузия республикатын төһүү “күлүк” өрүттэрин кытта булсан уоруллубут алмааһы кыраныысса нөҥүө туоратар канаалы булбута. Израильга баар “Де Бирс” алмаас бизнеһин саамай кыахтаах хампаанньатын кытта ыкса сибээс олохтоммута. Балачча уһун кэмҥэ барыта этэҥҥэ баран испитэ.
Маҥҥай утаа алмаас күн сырдыгын ууну кытта тэҥҥик аһарарын быһыытынан, ууга куттахха сүтэн хааларын учуоттаан, араас убаҕас эттиктэргэ уган, сүрүннээн аквариумҥа балыктары кытта бииргэ уган кыраныысса нөҥүө күрэтэр буолбуттара.
Ол гынан баран бириэмэ аастаҕын аайы пограничниктар таһымнара үрдээн уонна саҥа бэрэбиэркэлиир тэриллэри туһанар буолалларын кытта, итинник алмааһы кыраныысса таһыгар таһаарыы кыаллыбат буолбута.
Ол курдук биир түгэҥҥэ утары Ингушетияттан үлэлиир “күлүк” өрүттэр, кинилэри бу бизнестэн туоратар иһин киксэннэр кинилэр алмааһы илдьэ сылдьар киһилэрин күүстээх тэрилтэлэргэ ыйан биэрбиттэрэ. Сойуус үрдүнэн Саха сиригэр хостонор алмаас уоруллара биллэн “Москва “ таһымнаах киэҥ айдаан тахсан кэлбитэ.
Ол түмүгэр эбии дьаһаллар ылыллан “ күүстээх өрүттэр”өттүлэриттэн Саха сиригэр алмааһы хостуур Мииринэй куоратыгар хонтуруол күүһүрбүтэ.

Ол түмүгэр эбии дьаһаллар ылыллан “ күүстээх өрүттэр”өттүлэриттэн Саха сиригэр алмааһы хостуур Мииринэй куоратыгар хонтуруол күүһүрбүтэ.
Ааҥ-маҥҥайгынан Мииринэй куорат сабыылаах куоратынан биллэриллибитэ. Онон атын сиртэн үлэҕэ кэлэр хас биирдии киһи, кини тугун-ханныгын? Туох киһитин? Бэрэбиэркэлээн эрэ баран үлэҕэ ылар буолбуттара. Куорат тэрилтэлэригэр баар массыыналар бары көҥүл пропуск кумааҕытын ыллахтарына эрэ онно-манна куорат тас өттүгэр айанныыр бырааптаах, “ Мир” трубкатыгар үлэлиир бары үлэһиттэри барыларын хас күн аайы анал сиргэ сыгынньахтатан дьиэтээҕи таҥастарын туспа хааллаттаран баран тэрилтэ суотугар анал үлэ таҥастарын биэртэлээбиттэрэ ол таҕаскын уларыттар кэмҥэр эйиигин курдаттыы көрөр тэриллэринэн бэрэбиэркэлиир буолбуттара.

Мииринэй куорат көтөр аалын пордугар пограничнай таможня тэриллэн үлэлээн барбыта.
Ити курдук төһө даҕаны хонтуруол күүһүрбүтүн иһин “Дема-кулак” бэйэтин күлүк бизнеһэ эрдэттэн ситимнээхтик тэриллибит буолан бэйэтин оҥкулугар оҕустарбатаҕа. Уруккуттан атыҥа диэн хас биирдии хамсаныы чып-кистэлинэн, киһи хараҕар көстүбэтинэн оҥоһуллар буолбута.
Онон “Сема-кулак” дьоно алмаастары кыраныысса нөҥүө таһаарарга саҥа суоллары көрдөөн барбыттара. Олортон биирдэстэрэ саамай кылгас суолунан Таджикистан республикатын нөҥүө Индияҕа таһаарыы суола этэ.

Улахан үп-харчы тугу оҥорботоҕо баарай? Сотору кэминэн санаалара сөп түбэһэр дьон көстүбүттэрэ. Ол дьон этиилэринэн бу Памир хайаларыгар кыраныыссаны толору хонтуруоллаабаттарын ыйан туран, бу хайысханан тугу баҕарар кыраныысса нөҥүө таһаарыахха сөп диэн эрэннэрбиттэрэ. Ол түмүгэр араас өйдөбүллээх-санаалаах дьон:- Таджикистан республиката туспа госудаарыстыба буолуохтаах диир националист-политиктар, Афганистан наркобароннара, Индия алмааһы кырыылыыр собуоттарын магнаттара уонна онно сүрүн оруолу ылыахтаах хайа быыһыгар олорор Рахими баһылыктаах “Вахи” аҕа ууһа бары биир хайысхаҕа өйдөрүн санааларын холбообуттара. Ол түмүгэр Саха сириттэн уоруллубут алмаастар кыраныысса тас өттүгэр таһаарыллалларыгар Грузия өттүнээҕи суол сабыллыбытынан, манан Таджикистан сиринэн күрэтии билигин сүрүн суолунан буолбута. Маҥҥай утаа бытархай уонна техническай алмаастар күрэтиллибиттэрэ. Барыта дьэнкэтик ааспыта. Итинэн Сэбиэскэй былаас кэмигэр бастакылар ахсаанннарыгар киирсэн “Сема-кулак” хас да госудаарыстыбалар “күлүк” өрүттэрэ холбоспут күүстээх холбоһуктарын биир тутаах киһитинэн буолбута.

Ол курдук алмаас атыыланыытын бүтүннүүтүн хонтуруоллуу олорор, “Де Бирс” алмаас хампаанньатын төрүттээбит Оппенгеймердары - Аан дойдуга биир саамай кыахтаах, саамай баай аҕа ууһун кытта илии тутуһуута, мэктиэлэһии буолбута. Бу курдук таһымҥа кэпсэтии чиҥ буолуоҕун, бу ситимҥэ саамай мөлтөх сүһүөҕүнэн кыраныысса нөҥүө бриллианнары туоратыы боппуруоһа дьэҥкэтэ суоҕар сытара.
Ол гынан баран “Де бирс” хампаанньа сорох кыра, орто государстволартан ордук үптээҕин быһыытынан бу боппуруоска кыраныысса эҥэр сытар государстволар саамай кыахтаах-үптээх, ааттаах-суоллаах дьоно кытыспыттара.
Ол түмүгэр брилианнары атын дойдуга таһаарыы, кыраныысса аттыгар олохтоох “Вахи” аҕа ууһун нөҥүө, кинилэр көмөлөрүнэн эрэ быһаарыллыан сөп диэн түмүк оҥоһуллубута.
Биир күн Рахимига Афганистан государствотын биир саамай баай киһитин итэҕэллээх киһитэ кэлэн этии оҥорбута :

• Эн көрө олорор сиргинэн Сэбиэскэй сойуустан Израилга атыыга алмааһы уонна көҥүлэ суох кырыыламмыт алмааһы-бриллианнары киллэриэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, манан Сэбиэскэй Сойууһу кытта кыраанысса саамай мөлтөхтүк көрүллэр сирэ, онон-манан аһаҕас туруктаах кыраныысса. Биһиги дьоммут кыраныысса икки өттүгэр талбыттарынан киирэ-тахса сылдьаллар. Аннараа өттүгэр интириэстээх дьон бааллар. Кинилэр ол бриллианнар кыраныыссаҕа дылы кэлиитин хааччыйаллар, онтон эн оруолун кыраныысса нөҥүө таһаарыы. Эйиэхэ табаар уон бырыһыанын бэйэтинэн, эбэтэр ыраас харчынан биэрэбит. Толкуйданаргар 10 хонугу биэрэбит. Сөбүлэнэр буоллаххына биллэрээр-диэн бэйэлэрин санааларын тиэрдибиттэрэ.
  Бу саҥа табаар көрүҥүнэн ким урут дьарыктаммыт барыстаах, үптээх-астаах өттүгэр сылдьара чуолкай. Ол курдук үбэ-аһа “опиум” курдук. Онтон ороскуота букатын кыра этэ. Ол курдук улахан караваннары тэрийэр кыһалҕа туһаайбата, сулумах киһи ханан баҕарар кыраныысса нөҥүө бэйэтин кытта илдьэ тахсара суолтаҕа ылыллыбыта.

Ону Рахими бэйэтин бас-көс дьонун кытта ырытан, сүбэлэһэн баран бу этиини ылынан олоххо киллэрэн барбыттара.

Онтон Рахими бу эҥэр икки улахан караваннар суолларын быһан олорор “Вахи” биир сүрүн аҕа ууһун баһылыга, кинини манна аҕа ууһун “аксакалларын” сүбэтин быһаарыытынан Афганистан сэриитин кэмигэр байыаннай үөрэхтээҕин иһин баһылык быһыытынан талбыттара. Онтон кэлин эйэлээх олох кэлиитигэр кини бэйэтин “буойун” быһыытынан эрэ буолбакка муударай салайааччы буоларын көрдөрбүтэ.
Кини олоҕо боростуойа суоҕа. Кини төрөппүттэрэ сурах быһыытынан атыыһыттар, бу кини дьаһайан олорор аҕа ууһун кытта кыргыһыыга өлөрүллүбүттэр. Онон тулаайах хаалбыт оҕону бу аҕа ууһун “аксакалларын”сүбэтин быһаарыытынан ол кэмнээҕи аҕа ууһун баһылыгар “курбашига” “буойун” быһыытынан анаабыттара.
Кинилэр “курбаши” “аҕа ууһун бас киһитин” тус бас билэр буойуннара буола иитиллибиттэрэ. Ол курдук Рахими оҕо эрдэҕиттэн бэйэтин курдук оҕолору кытта сэрии эйгэтигэр “боотур” үөрэҕин баран “кыргыс” өйүн-санаатын иҥэринэн улааппыта.
Атыннык эттэххэ бу аҕа ууһа сүрүн идэтэ былыр –былыргаттан “ороспуойдааһын” этэ. Бу эҥэринэн атын дойдуларга табаарын эргитэр атыыһыттар, бу аҕа ууһугар кэлэн “түһээн” төлөөтөхтөрүнэ эрэ туох да куттала суох бу эҥэринэн табаардарын тустаах сирдэригэр тиэрдэллэрэ.
Ол курдук бу Памир хайатын быһа түһэргэ Пакистан, Иран, Индия курдук улуу государстволар атыыһыттара “Инд”, онтон Кытай атыыһыттара”Хуэнхэ” курдук улахан өрүстэр тардыыларынан өрө тахсан баран, Памир хайаларын оройуттан орто Азия республикаларын устун ууларын сүүрдэр “Аму-Дарья”, ”Сыр-Дарья” уонна “Пянж” өрүстэр тардыыларын тутуһан олох быһа суолунан Европа государстволарыгар тахсан табаардарын эргинэр суоллара бу эҥэр кэлэн түмсэр сирдэрэ. Онон былыр былыргаттан атыы-эргиэн табаара субуллубут аҕай сирэ. Ону бу аҕа ууһун биистэрэ бэйэлэрин тустарыгар ас таһаарынар сир оҥостон, бу суолу быһан олороллоро.
Ол ону ким да сөбүлээбэт этэ, сорох кыахтаах атыыһыттар бэйэлэрэ саалаах-саадахтаах дьону тутан күүс өттүнэн суолларын солоноллоро. Онтон атын атыыһыттар бэйэлэрин табаардарын көмүскэтэр айдааннарын дорҕооно тустаах дойду баһылыктарын таһымыгар тахсан, хас уһун сүүһүнэн сыллар усталарыгар “Вахи” аҕа ууһун утары эҥин араас сэрии урдустара кэлэн кинилэри эһэ сатаабыттарын, бу Памир хайалара бэйэлэрэ кириэппэс буолан кинилэри быыһаан олорор.
Билиҥҥи кэмҥэ сыстыһа сытар государстволар Афганистан уонна Сэбиэскэй сойуус кыраныыссаларын чуолкайдык быһаарсыыларыгар эмискэччи Рахими олорор кишлага Таджикистан республикатын сирэ буолбута. Инньэ гынан “Вахи” аҕа ууһа икки аны государстволарга хайдыһан хаалбыта. Ол гынан баран урукку тутул өйдөбүлэ, олохтоох былаас сабыдыала мөлтөҕүттэн манна пограничнай застава кэлиэр дылы ыһыллыбакка турбута.
Онтон сэбиэскэй пограничниктар заставалара манна олохсуйуутугар туһааннаах, олохтоох дьоҥҥо алдьатыылаах кыргыһыы буолбута.
Ол курдук олохтоохторго кинилэр үгүс үйэлэр тухары олохторун тускулун, ороспуойдаан ас-таҥас булуна олорор төрүт дьарыктара үнтү сынньыллар курдуга, ол иһин олохтоохтор бары саа-саадах тутан бэйэлэрин төрүт дьарыктарын көмүскээн саҥа тэриллэн эрэр пограничнай застава пограничниктарыгар саба түспүттэрэ.
Ол кыргыһыыга кыра аҕа ууһугар улахан государство дьэгиэ тыҥыраҕын көрдөрбүтэ. Кыһыл аармыйа туох да үгүс кэпсэтиитэ суох, манна олохсуйан олорор дьону үөһээттэн байыаннай вертолеттарынан үнтү өтүүктээн кэбиспитэ.
Инньэ гынан олохтоохтор бары тутуспутунан Афганистан сиригэр көһөн хаалбыттара. Ол иһин манна олорбут дьону төрөөбүт сирдэригэр төнүннэрэр туһугар кэлин олохтоох былаас сымнатыылаах сокуоннары таһаарбыта, көһөөччүлэргэ харчынан көмө оҥортообутугар. Ол түмүгэр үгүстэрэ дойдуларыгар төннөн кэлбиттэрэ.
Бу түгэн икки өттүттэн улахан айдааны аан дойду таһымыгар таһаарбатаҕа. Кыра таһымнаах кыраныысса таһыгар буолар быстах кэмҥэ “эн-мин” дэһии курдук көрдөрүллүбүтэ. Афганистан государствотын салайа олорор былаас өттүттэн эһиги сыыһа быһыыланныгыт, олохтоох гражданскай нэһилиэнньэни утары бэлэмнэниилээх сэрии дьонун уонна сэбин туһанныгыт диэн туруорсар сурук ООН таһымынан киирбэтэҕэ. Тоҕо диэтэххэ Афганистаны салайа олорор былаас, бу аҕа ууһун дьайыылара бэйэлэригэр буортулаах буоларынан, тарбах быыһынан көрбүтэ. Онтон Сэбиэскэй Сойуус маннык бэйэтин дьайыытын аан дойду таһымыгар таһаарар интириэһэ суоҕа.

Ол кыргыһыыга Рахими 15-16 саастаах уол саа-саадах тутан бүтэһигэр дылы кыргыһан баран контузия ылан билиэҥҥэ түбэспитэ. Ол утары киирсии түмүгэр пограничниктар, кинилэри утары саа-саадах тутан утары киирсибит, билиэн ылыллыбыт дьоннорун Душанбе куоратка ыыппыттара.
Балачча өр араас хайыыларынан таскайдаан баран, былаас таһымынан кыраныыссаҕа туох да буолбатаҕын курдук өйдөбүлү биэрэн Рахиминалааҕы төрүт даҕаны суут көрүүтүттэн босхолоон кэбиспиттэрэ. Онтон бэйэтин ремесленник үөрэҕэр ыыппыттара. Онно үөрэнэ сырыттаҕына Афганистан сэриитэ буолбута. Кини баҕа өттүнэн сэриилэһэ барарга тылламмыта. Кини Афган тылын билэрин учуотка ылан, олохтоох байыаннай хамыссырыйаат боппуруоһу бэрт түргэнник быһаарбыта.
Кини манна Холбоһуктаах Америка штаттара уонна НАТО өйүүр “талибтарын” утары киирсиилэргэ харса суоҕун, хорсунун көрдөрөн бойобуой уордьаннарынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыта уонна младшай -лейтенант эписиэр дуоһунаһын быһа ылбыта. Ол сылдьан, хаана тардан хаһыаттартан ааҕан, кини бэйэтин аҕатын ууһа “Вахилар” Афганистан иһигэр “үгүс бырааптаах автономия” көрдөөн олохтоох былааһы утары сэриилэһэ сылдьалларын истэн, ол дьонугар тоҕоостоох кэм көстүбүтүгэр көһөн хаалбыта.
Бэрт сотору кэминэн “Вахи” аҕа ууһун байыаннай күүстэрин биир күүстээх салайааччыта буолан тахсыбыта. Кини салалтатынан сүрүннээн олохсуйан олорор сирдэрин, халлааҥҥа чарбачыспыт Памир хайаларын хахха оҥостон, онно баар хайа хайаҕастарынан киирэр сирдэргэ өстөөхтөрүн таанкаларын киллэртээн баран тоҕута ытыалаан кэбиспиттэрэ. Онтукалара бэйэлэрэ “быһыт аан” буолан, кинилэр сирдэригэр киирэр “аан буола турбут” хайа быыстарын биир да техниканы аһарбат гына бүөлээн кэбиспиттэрэ.
Урукку буолбатах үп-харчы көмөтүнэн реактивнай зенитнай комплекстары атыылаһан ылан элбэх вертолеты суулларбыттара. Үгүс сүтүк тахсыбытынан американецтар толкуйдара уларыйан, бу Памир хайаларын быыстарыгар бүгэн олорор “Вахи” аҕа уус биистэрин кытта кытта сэриилэспэт курдук илии тутуһан, бэйэ бэйэлэрин манаһар эрэ буолбуттара.
Ол кэнниттэн, аны ол кэмҥэ, политика сирэйэ суох буоларынан, кирдээҕин быһыытынан Афганистаҥҥа сэбиэскэй былааһы өйүүр былаас күүһүрэн, аны кини бэйэтэ урут бииргэ сулуусбалаабыт дьонун кытта утары сэриилэһэр турукка киирбитэ. Бу да сэриигэ “Вахи” аҕа уустара иннилэрин биэрбэтэхтэрэ.
Онон билигин государство иһигэр туспа “государство” курдук олороллор. Сэриитэ суох олох кэлбитигэр Рахиминыны бэйэтин аҕа ууһун дьоно “курбашинан”талбыттара. Онон бэйэтин дьонун ортотугар туох баар политическай, экономическай уонна байыаннай былаас киниэхэ сүктэриллибитэ.

Тус бэйэтэ Рахими бу олоххо үгүстүк охсуллубут, дьон сэнээһинин-атаҕастабылын, аччыктааһыны-хоргуйууну, сэрии алдьархайдарын этинэн-хаанынан билбит буолан, атын аҕа уустар баһылыктарыттан дьонугар сыһыана букатын атын этэ. Ол курдук дьонун чыыныттан тутулуга суох, барыларын бу олоххо интириэстэрин тэҥҥэ тута сатыыра уонна былыр –былыргаттан хас да уонунан үйэлэр усталарыгар илдьэ кэлбит олохторун тускулларыттан туоруон баҕарбат этэ.
Ол иһин кини билиҥҥи олох ирдэбиллэрин утаран, бэйэҥ кыһалҕалаах олоххо олорон, уотунан оонньуур сатаммат диэн өйдөбүллээҕэ. Кини Сэбиэскэй Сойуус курдук улуу, улахан-күүстээх государство кыаҕын ис өттүттэн билэрэ. Онон сыыһа-халты тутуннаххына, эн бэйэҥ норуоткун бүтүннүүтүн толук ууруоххун сөбө.
Онон кини билиҥҥи кэмҥэ: наркотигы кытта сэрии сэбин кыраныысса тас өттүгэр тарҕатыынан дьарыктанары олох утарар этэ.
Онтон бэйэтэ Аан дойду атын государстволарыттан туспа дуйданан олорор социалистическай лааҕыр государстволарыгар суох, ас-таҥас, бытовой техниканан мэнэйдэһиини, дьэ бу биһиги дьарыкпыт диэн толкуйдуура.
Ол гынан баран кини норуотуттан кыахтаах, силистээх-мутуктаах дьон сыдьааннара, атын сиргэ үөрэнэн кэлбит кэнники көлүөнэ ыччат толкуйа букатын атын этэ. Кинилэр туох баар сыһыаннаһыыны барытын харчы сыһыаныгар кубулута сатыыллар.
Үтүмэн үбү-харчыны Америка холбоһуктаах штаттара”Даллес былаанын” олоххо киллэриигэ, Сэбиэскэй Сойууһу эһиигэ укпуттара. Ол былаан биир сүрүн хайысхатынан эдэр ыччаты”арҕааҥы культураҕа” уһуйуу, оҕо, эдэр дьон өйүн-санаатын сүүйүү буолбута. Онно сүрүн хайысханан эдэр дьону наркотигынан сүһүрдүү, эдэр үүнэн иһэр көлүөнэ наркотиктан тутулуктаах буолалларын ситиһии идеологиялар охсуһууларыгар кыайыы төрдө диэн өйдөбүлүнэн салайтарбыттара.
Кинилэр Афган норуотугар этэллэрэ:

• Нефть диэн улахан баай буолбатах, кини саппааһа аҕыйах, уһаатаҕына биир үйэ иһинэн бүтүө. Онтон мак эһиги сиргитигэр куруутун үүнүөҕэ. Харчы онно сытар дииллэрэ.

Ол түмүгэр бу Афганистан курдук сайдыыта суох государство түргэнник харчы тобуланар инниттэн, бэрт кылгас кэм иһигэр атын государстволарга сүрүн наркотик тарҕатааччы государствоҕа кубулуйбута. Афганистан өттүттэн Таджикистан нөҥүө Европаҕа тарҕанар наркотиктар саамай кылгас суола сытарынан кыраныысса нөҥүө төһө кыалларынан –кыаллабатынан барыта оҥоһуллан үтүмэннээх элбэх опиум, героин Европаҕа таһыллара. Ол курдук 100 грамм героин Афганистаҥҥа 100 доллар эрэ буоллаҕына, Душанбеҕа тиийдэҕинэ 1500 доллар, Москваҕа 15000 доллар, онтон 45000-50000 доллар буолан тахсара. Ити курдук барыстаах хайысха үп-харчы сыһыаннаһыытыгар ханна да суоҕун быһыытынан наркотиктар араас көрүҥҥэринэн дьону сүһүрдүү тохтооботугар тиийэр.
Ити тас өттүнэн “чэпчэки, кирдээх харчы “ киһини ханна-ханна тиэрдибэтэҕэй? Ол курдук “Вахи” аҕа уустарыгар Таджикистан өттүттэн, биһиги Сэбиэскэй Сойуустан арахсабыт, бэйэбит туспа госудаарыстыба буолабыт диэн өйдөбүллээх куомуннаспыт дьон бөлөхтөрө сэрии сэбин бэйэлэригэр хоро таспыттара.
Ол өйдөбүлэ бириэмэ ааһан истэҕин аайы бу кыраныысса аттыгар олохтоох “Вахи” аҕа уустарыгар эмиэ дьайбыта. Аҕа уустар кырдьаҕастарын сүбэтин иһигэр дьоһун да саастаах дьон ортотугар даҕаны хайдыһыылар тахсар буолан барбыттара. Ол курдук сорох “аҕа уустар” үтүмэн харчыны өлөрөөрү, наркотигы уонна сэрии сэбин кыраанысса нөҥүө көҥүлэ суох тарҕатыыга кыттыһан киирэн барбыттара.
Ону атын аҕа уустар баһылыктара утарсаллара. Олор ортолоругар Рахими киирсэрэ. Кинилэр этэллэрэ:

• Сэрии сэбин тарҕатыы уонна наркотигынан дьарыктаныы биһиги төрүт идэбит буолбатах. Эн илиигэр “граната” тута сылдьар буоллаххына, онтукан хаһан эрэ эн илиигэр эстиэ. Онтон киһини сүһүрдэр наркотигынан дьарыктаннаххына, онтукан ааҥ-маҥҥай бэйэҥ омуккар, ыччаккар дьайыаҕа диэн өйдөбүлү тутуһаллара.

Бу сиэрдээх этии буоларын бириэмэ көрдөрбүтэ. Ол курдук ити аҕа уустар дьоно быстах кэмҥэ байбыт-тайбыт курдук буолтарын иһин ыччаттара наркоман буолан барбыттара. Онтон сэрии сэбинэн дьарыктанааччылар, онно-манна кыттыһан ыччаттарын өлөр өлүүгэ угуталаабыттара

Ол гынан баран, хайдах да эргит-урбат, бу аҕа уустара бары араас табаардары кыраныысса таһыгар көҥүлэ суох тарҕатан, онон үптэрин-астарын, таҥастарын –саптарын, баайдарын-дуолларын булунан олорор дьон буолаллара.
Ол иһин Рахими дьоно бу эҥэр олохтоох пограничнай застава ис олоҕун күн аайы маныы-кэтии сылдьалларын өссө күүһүрдэн биэрбиттэрэ. Рахими сорудаҕынан төһө кыалларынан застава иһигэр пограничниктар хас биирдии хамсаныыларын ымпыгар –чымпыгар тиийэ, застава командирыттан саҕалаан, хас биирдии пограничник аатыгар-суолугар тиийэ тус докумуоннарын үөрэтэн билэр сорук турбута. Араас албастары, ньымалары туттан Застава салалтатын бары дьонун хантан төрүттээхтэрин, ханна-хайдах сулуусбалаабыттарын, туох дьаллыктаахтарын, дьиэ-кэргэннээхтэрин барытын үөрэппиттэрэ.
Билиҥҥи туругунан пограничнай застава бириэмэ аастаҕын аайы сыыйа атаҕар туран бэйэтин кыаҕын хаҥатан күнтэн-күн күүһүрэн иһэр. Ол барыта застава начальнига кадровай байыаннай, икки уот сэрии Аҕа дойду уонна Афганистан бэтэрээнэ майор Войтич үтүөтэ буолара биллибитэ. Онон Рахими дьоно маҥҥайгы сүрүн охсууну застава үлэтин сахсарытар, атахтыыр инниттэн кини начальнигын Войтиһы үлэтиттэн ууратарга туһаайбыттара.
Ону бэрт судургутук быһаарбыттара. Ол курдук застава иһигэр киһи өлүүлээх түгэни таһаарбыттара. Кэлэн бэрэбиэркэлээбит хамыссыыйа боротокуолугар суруллубутунан:

• Үөрэтэр полигоҥҥа миинэ иитиитигэр дьарыктана сылдьан бэйэни харыстаныы өттүгэр сөптөөх үлэ ыыттыллыбакка, сыыһа туттаннар икки пограничник тыыннара быстыбыт диэн суруллубута. Онно сирэй буруйдааҕынан застава начальнига Войтич ыйыллыбыта.

Онтон дьиҥҥээх биричиинэтэ Рахими дьоно кэтээн сылдьаннар ити түгэни соруйан таһаарбыттара. Ол курдук пограничниктар миинэ иитиитинэн дьарыктаныахтарын билэ сылдьаннар “кыраҕы харахтаах” бинтиэпкэнэн миинэни ытан, тоҕо тэбэригэр тиэрдибиттэрэ. Туораттан көрүүгэ пограничник уолаттар сыыһа туттууларыттан миинэ эстибитин курдук көстүбүтэ. Пограничнай заставаҕа киһи өлүүлээх “ЧП” тахсыбытынан, онно застава начальнига Войтич буруйдааҕынан ааҕыллан үлэтиттэн ууратыллыбыта. Кини оннугар застава начальнигын хаһаайыстыбаннай чааска солбуйааччы капитан Николашин анаммыта.
Сэрэйиллибитин курдук капитан Николашин бэйэтин таһымынан ыраахтааҕы генералын уолугар, үйэтин байыаннай дьыалаҕа анаабыт, икки уот сэриини ааспыт майор Войтичка ханан да тиийэр кыаҕа суоҕа. Онон застава үлэтэ-хамнаһа тас көрүүгэ уруккутун иһин ис өттө сатарыйан барбыта. Хас биирдии киһи сулуусбатыгар ээл-дээл сыһыаннаһыытыгар тиэрдибитэ. Ол курдук ким туох ордук тэриллээҕинэн олохтоохтору кытта кыраныысса тас өттүттэн киирбит араас табаардарга мэнэйдэһии саҕаламмыта.

Ону көрө сылдьан, ордук харчыга ымсыылаах дьону үөрэтэн баран Рахими дьоно бэйэлэрин болҕомтолорун аҕа саастаах, сотору пенсияҕа бараары сылдьар застава старшинатыгар, Волга өрүс немецтэриттэн төрүттээх Иван Гейдрихха уурбуттара. Кинилэр бу киһи билиҥҥи туругун, өйүн-санаатын оонньуутун олус сөпкө таайбыттара. Сулумах кэргэнэ суох киһи, пенсияҕа таҕыстаҕына олоҕун аҥардас пенсияҕа олорорун ыараханын билинэн бэйэтин кырдьар сааһыгар тирэх буолар үбүн оҥосторун сэрэйбиттэрэ. Ол курдук старшина застава туох-баар баайын-дуолун дьаһайар киһи буоларынан, хамыыссыйа быһаарыытынан ол бу ордук туһата суох “устууга! Барбыт малларын, ол курдук сулуусбалаан бүппүт пограничниктар кэтэ сылдьыбыт таҥастарын, портянкатыгар тиийэ олохтоохтору кытта мэнэйдэһэрэ, онтуката балачча улахан сууммаҕа тахсара.
Ол гынан баран кини күннээҕинэн олорбокко, барытын харчыга кубулутан сбербааҥҥа харчы оҥорон уурунар Рахими дьонунан учуотка ылыллыбыта.
Онон туһанан Рахими дьоно бу киһини бэйэлэрин диэки үлэлииргэ үлэ ыытан киирэн барбыттара. Ааҥ-маҥҥай оннук-маннык суолтата суох түгэннэргэ ылсан-бэрсэн баран, улахан харчыга ымсыырдан бэйэлэригэр туһалаах информацияны ылар буолбуттара. Өр буолбатаҕа сотору кэминэн Рахими дьоно застава ис олоҕун олох чуолкайдык билэр буолбуттара. Ити тас өттүнэн олохтоохтор бары кэриэтэ Рахими диэки санаалаах дьон буолалларынан пограничниктар олохторугар тугу көрбүттэрин-билбиттэрин быһа Рахими дьонугар тиэрдэ тураллара.
Ити үлэлэр тас өттүлэринэн, кыраныысса нөҥүө туоратыыга тоҕоостоох сүрүн суоллар пограничниктарынан эрэллээхтик сабыллан туралларынан, атын суоллары көрдөөһүн саҕаламмыта. Онуоха биир олохтоох кырдьаҕас бараан көрөөччү киһи, хайалары дьөлүтэ үүттээбит хайа аннынааҕы хайаҕастар ситимнэрэ кыраныыссаҕа тахсарын, урукку өттүгэр ону туһанан сатыы дьон сылдьыбыт суолларын ыйбыта. Ол гынан баран ол суол билиҥҥи кэмҥэ кэккэ биричиинэлэринэн туһаныллыбат буолан умнууга сылдьарын эппитэ.
Ол курдук хайа үрдүттэн сымара таастар түһэн хайаны быһа охсон түһэр сыркыс ууну быһыттаан, уу таһымын үрдэтэн, ол ситим кырааныссаҕа сыста сытар хайаҕастара уунан туолан тураллара. Онтон кыраныысса ол сиртэн илии уунар сиригэр сытара, сүүсчэкэ миэтэрэ буолара дуу? Суоҕа дуу? Өскөтүн киһи уу аннынан уһуннаҕына, ол уунан туолбут хайаҕастан кыраныыссаны уҥуордаан, хайа сыркыһа оҥорбут күөлүгэр тахсан кэлэрэ.
Маны Рахими дьоно үөрэтэн көрөн баран саамай табыгастаах кыраныыссаны туоруур суол эбит диэн түмүккэ кэлбиттэрэ. Ол курдук аныгы үйэҕэ уу аннынан устуу, аналлаах тэриллэри туһаннахха улахан мэһэй буолбатах. Ол гынан баран, бу уу ситимэ хайа аннынааҕы уулары кытта ситимнээҕэ улахан кутталы угара. Ол курдук кэмиттэн кэмигэр хайа анныттан оргуйбут уу тахсан “гейзер” курдук өрө тыбыыран өрө ыһылла, уу бүтүннүүтэ оргуйан өрө баллыгырыы түһэрэ. Ону кытта киһиэхэ кутталлаах дьааттаах гаас тахсара. Ол гынан баран ол оргуйан тахсар ууну үөрэтэн көрдөххө күн устата ахсааннаахтык тахсара. Онон киһи быыс-арыт булан бириэмэтин таба тайаннахха уҥуор-маҥаар хайа баҕарар тахса-киирэ сылдьыахха сөп этэ.
Рахими бу сиринэн тус бэйэтинэн хаста да туоруу сылдьыбыта. Олортон биирдэстэригэр кини ити азиат уолу кытта сирэй көрсө түспүтэ. Ол курдук бу сиргэ Тимир көрсүбүт “душмана” Рахими бэйэтэ этэ. Ол көрсүһүүтүн Рахими олус ыарыылаахтык ылыммыта. Хара маҥҥайгыттан пограничниктары кытта көрсүһүү куһаҕан бит дии санаабыта.
Ол гынан баран улахан “үп-харчы” сыта ону хам баттаабыта. Онтуттан үөрэх ылан, итинник сыыһа хамсаныылар суох буолалларын туһугар, пограничнай застава иһигэр бэйэ киһилээхтэр. Билигин Рахими застава иһиттэн тахсар пограничниктар бөлөхтөрө кыраныыссаны кэрийэ барар кэмнэрин олох чуолкайдык билэ олорор.

Олохтоохтор бу күөлү сотору-сотору уута оргуйан тахсарын иһин уонна киһини тумнарар дьааттаах гааһы таһаарарын иһин атын “хараҥа”, сир анныҥааҕы күүстэр буулаабыт сирдэринэн ааҕаннар “Шайтан-озеро” диэн ааттыыллар. Онон олохтоохтор ити сиргэ биирдэ эмэтэ охсуллан ааһаллар, киһи сылдьыбат, бүтэҥи дойду. Онтон быстах кэмҥэ, сып курдук туттан-хаптан оҥостон киирдэххэ ким баҕарар киирэн тахсыан сөп. Ити сиртэн олох ырааҕа суох сиринэн манна баар кишлак олохтоохторо барааннарын хайа хапталларыгар мэччитэ таһаарар суоллара тыргылла сытар буолан, ханнык баҕарар киһи ханна баҕарар Рахими ыйбыт сиригэр күндү таастары кистиэн сөбө.
Рахими бу сиринэн тус бэйэтинэн хаста да туоруу сылдьыбыта. Олортон биирдэстэригэр кини ити азиат уолу кытта сирэй көрсө түспүтэ. Ол курдук бу сиргэ Тимир көрсүбүт “душмана” Рахими бэйэтэ этэ. Ол көрсүһүүтүн Рахими олус ыарыылаахтык ылыммыта. Хара маҥҥайгыттан пограничниктары кытта көрсүһүү куһаҕан бит дии санаабыта.
Ол гынан баран улахан “үп-харчы” сыта ону хам баттаабыта. Онтуттан үөрэх ылан, итинник сыыһа хамсаныылар суох буолалларын туһугар, пограничнай застава иһигэр бэйэ киһилээхтэр. Онон билигин Рахими застава олоҕун олох чуолкайдык, ол иһигэр застава тас өттүгэр тахсар пограничниктар бөлөхтөрө кыраныыссаны кэрийэ барар кэмнэрин олох чуолкайдык билэ олорор. Сити курдук бары өттүнэн үөрэтиллэн баран кыраныыссаны туох да мэһэйэ суох алмаастары уонна бриллианнары туоратар суол булуллубутунан бу барыстаах дьыалаҕа Рахими үлэлэһэн барбыта. Бэрт сотору кэминэн туох да тохтобула суох, саамай кылгас суолунан туруоруллубут соругу ситиһэр ситим тэриллибитэ. Кыраныыссаҕа тиэрдиллибит күндү таастар тохтоло суох кыраныысса тас өттүгэр таһаарыллар буолбуттара. Ол түмүгэр үп-харчы эмиэ кинилэр хармааннарыгар хайа сүүрүүктээх үрэҕин уутун курдук кутуллубута.

Көрдөһүү курдук мантан антах хайдах суруйарбар өй-санаа атастаһыыта наада буолла. Ким туох этиилээҕинэн санааҕытын атастаххытына махтаныам этэ.

Күндү таастары кыраныысса нөҥүө күрэтиигэ, бары өттүттэн куттала суох буолуу ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр үлэлэр ыытыллан, онуоха-маныаха дылы харчы оҥоруу сүнньэ барыта лып-лап кэпсэтии ыытыллыбытынан, хайдах илии тутуһуллубутунан баран испитэ. Ол гынан баран, ити бары өттүнэн үчүгэйдик толкуйдаммыт кыраныысса нөҥүө сыаналаах күндү таастары туоратар ситимҥэ үөн-көйүүр кэлэн кыттыһыа диэн ким даҕаны толкуйдаабатаҕа. Ити кымырдаҕастар айылҕаларыгар алмаас таас туох оруоллааҕын, туохтан сылтаан уйаларыгар бытархай алмааһы муспуттарын ким билиэй?
Онон бу дьыалаҕа бары интириэстээх өрүттэр кыраныыссаҕа буолбут түгэни бэрт суһаллык үөрэтэн баран, Сэбиэскэй былаас улахан айдааны тардыан иннинэ, бу суолунан бүтэһигин кыраныысса аһаҕаһын туһанан олус улахан кээмэйдээх, аһары үтүмэн сыаналаах күндү таастары туоратарга уонна инникитин атын суолу көрдүүргэ сөҥҥөспүттэрэ.
    Онно сотору кэминэн Лондон куоратыгар ааҥ маҥҥайгы алмаастар атыыларын аукциона саҕаланыахтааҕа биричиинэ буолбута. Атыыга барыта ювелирнай хаачыстыбалаах бөдөҥ кээмэйдээх алмаас тахсаллара ирдэнэрэ.
Ол иһин “ Сема –кулак” бу түгэн төһө да кутталлааҕын иһин иҥсэ-обот баһыйа тутан Саха сириттэн уоруллубут дэҥҥэ көстөр саһархайдыҥы өҥҥөөх 70 тахса карааттаах алмааһын (маннык бөдөҥ уонна ыраас алмаас айылҕа сэдэх көстүүтэ буолар) кыраныысса нөҥүө туоратарга быһаарыммыта.

Онтон ол алмааһы “Мир” трубкатыттан уоран ылыы сытыы толкуйу, чуолкай тэрээһини уонна сатабылы эрэйбитэ. Ол түмүгэр мэнээк боростуой киһи толкуйдаабат элбэх бэйэ-бэйэтиттэн тутулуга суох сүнньүөхтээх кэрдиис хамсаныылар оҥоһуллубуттара.
Манна үлэлиир дьон хостуур алмаастара төһө үпкэ-аска турарын бэрткэ билэллэрэ. Онон төһө кыалларынан, сатанарынан бэйэлэрин кытта уоран илдьэ тахса сатыыллара. Ол маҥҥай утаа хонтуруол таһыма мөлтөҕүттэн табыллара. Онтон кэм аастаҕын аайы, сыыйа күүстээх тэрилтэлэр хонтуруолу күүһүрдэн киирэн барбыттара, көннөрү үлэһити ийэттэн төрүөх сыгынньахтаан нэндьийэн көрүү тас өттүнэн, курдаттыы көрөр тэриллэри уонна бу кэмҥэ ааҥ маҥҥай миэстэтигэр туох буолбутун барытын уста турар тэриллэри туһанан хоро таһыыны тохтоппуттара.
Ол устар тэриллэр саҥардыы олоххо туһаныллан, туттуллан эрэр буоланнар ааҥ-маҥҥайгытынан ахсаан өттүнэн аҕыйах этилэр, иккиһинэн уһуллуу хаачыстыбата бөрүкүтэ суоҕа, үрүҥ-хара дьүһүнүнэн көрдөрөрө.
Ол курдук маннык тэрил үс эрэ сиргэ баара: үлэһиттэри көрөр, алмааһы рудаттан араарар уонна туттарар сирдэригэр эрэ турара.
Ол курдук рудаттан алмааһы араарар сиргэ маҥҥайгы устар тэрилгэ эппиэттиир үлэһит, үлэтин ирдэбилэ ирдииринэн сэдэхтик көстөр алмаас көһүннэ диэн тутатына үрдүкү салалтаҕа дакылааттаабыта, онтуката алмааһы туттарар сиргэ тиийбэккэ аара ууга тааһы бырахпыт курдук сүтэн хаалбыта.

Үлэ хамсааһына тохтотуллан алмааһы рудаттан араарар уонна туттарар пууннар икки ардыларыгар үлэлиир дьону тутатына хас биирдиилэрин, алмааһы рудаттан араарар уһун ситим хас биирдии муннугун. Ымпыгын-чымпыгын барытын хаста даҕаны сирийэн бэрэбиэркэлээбиттэрэ, көрбүттэрэ – истибиттэрэ. Ол гынан баран тугу да булбатахтара.
Саамай дьиктитэ диэн үлэһит үлэтин миэстэтиттэн ханна да халбарыйар кыаҕа суоҕа, хас биирдии алмааһы хостуур ситимҥэ турар үлэһит үлэтин миэстэтигэр кылгас да кэмҥэ суох буоллаҕына ситим тохтоон хаалара, ол тас өттүнэн хас биирдии үлэһит аттынааҕы киһи тугу хамсанарын көрө сылдьара уонна тус бэйэлэрэ режимнай зонаҕа үнтү сынньыллар алмаастаах руданы кытта сирэй кыттыспакка, араас өйдөөх бытарытар, уунан сууйар, алмаастары сабардамнарынан араарар уонна да атын сүрүннээн электричество күүһүн нөҥүө үлэлиир тэриллэри холбоон руданы үнтү сынньаллара, рудаттан алмааһы араараллара.
Онтукалара бүтэр уһукка оператордарга тиийэн, бэйэлэрин сабардамнарынан көрүллэн ыраас туох да буккаһына суох бытархай, орто уонна улахан алмаастарга араарыллаллара.
Алмааһы хостооһун дойду биир сүрүн үбүн булунар салаатынан буоларынан, манна туттуллар үлэ технологияларын, ол курдук рудаттан алмааһы араарыы үлэтэ уонна алмаас бэйэтэ атын минераллартан туох туспа уратылааҕын үөрэтиини, дойду инники сылдьар Хайа үөрэҕин үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар үлэлии сылдьар учуонайдартан Коммунистическай партия Киин комитета бэрт суһаллык кылгас кэмҥэ үлэни тупсарар саҥа көрүүлэри ирдээбитэ.
Ити уураахха сөп түбэһиннэрэн “Сема-кулак” Миирнэй куоракка көрөөччүтүнэн анаабыт “ 2+3” диэн итэҕэллээх киһитин сүбэтинэн үбүнэн-харчынан өйөөн Красноярскайдааҕы хайа үөрэҕин үрдүк үөрэҕин кыһатыгар бу хайысхаҕа эдэр учуонайдары чөмөхтөөбүттэрэ уонна үлэлэппиттэрэ. Олор кураанах рудаттан алмааһы арааран ылар технологияны үөрэтэн баран алмааһы көннөрү рудаттан олох боростуойдук арааран ылар хас да ньыманы-албастары толкуйдаан таһаарбыттара.
Ити учуонайдар айбыт саҥа көрүүлэрин госудаарыстыба олоххо киллэриэр дылы, кинилэр айбыт ньымаларын ”Сема-кулак” бэйэтин туһатыгар туһана охсубута.
Ити кэмҥэ “Сема-кулак” дьоно Миирнэйдээҕи алмааһы байытар фабрика буола турар үлэ түгэннэрин тэрилтэ салалтатынааҕар ордук билэ олороллоро. Үлэ эргийиитин бары сүнньүөхтэригэр алмааһы хостуур көннөрү “Мир” карьерыттан күүстээх, бөдөҥ руданы таһар массыыналар суоппардарыттан саҕалаан баран, алмааһы байытар фабрика иһигэр үлэлиир инженер – технологторга тиийэ бэйэ дьонноордохторо.
Ол дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта төһө да билсиспэтэхтэрин иһин, кинилэр хас биирдии хамсаныыларын саахымат оонньуутун курдук чуолкайдык толкуйдаан дьаһайан, ити бөдөҥ алмаас кураанах рудаттан араарыллан ылыллыбыта уонна уоруллубута.
Ол курдук улахан, бөдөҥ алмаас көстүөхтээҕэ эрдэттэн биллибитэ. “Мир” карьерыгар кимберлитовай трубканы тоҕо тэптэрии кэмигэр улахан кээмэйдээх алмаас тоорохойо көстүбүтэ. Онон сотору кэминэн ити алмаас сорҕото көстөн кэлиэхтээҕэ. Ол алммаһы мүччү туппат туһугар ити учуонайдар этитэлээбит ньымаларын туһаммыттара.
Көннөрү рудаҕа алмаас баарын –суоҕун рентген сардаҥаларынан сабаҕалыыр сиргэ барытын уста турар тэрил эппиэттээх үлэһитэ бэйэтин үрдүкү салалтатыгар биллэриэн иннинэ “Сема-кулак” эрэллээх киһитигэр “2+3” биллэрбитэ.
Ити алмаас конвейер устун айаннаан истэҕинэ биир тоҕоостоох сиргэ үрдүгэр ууллубут тимир кутуллубута уонна дьиэ үрдүнэн сүүрэ-хамсыы сылдьар, электрическай уот көмөтүнэн үлэлиир күүстээх электромагнит нөҥүө кураанах рудаттан араарыллыбыта. Бу электромагнит көннөрү рудаттан тимир рудатын араарарга туһаныллара.
Онтон режимнэй зона иһиттэн бэрт боростуой хамсаныынан туһааннаах киһи туалетка киирэн унитаз нөҥүө ол алмааһы уунан сайҕаан таһырдьа ыытан кэбиспитэ. Ол кэнниттэн ол алммаһы дьон куһаҕанын таһар массыынанан оботторон ылбыттара.
Бу түгэн Сэбиэскэй Сойууска саамай улахан уонна сүрүн алмааһы сириттэн итинник барытын уста турар тэрилгэ бэлиэтэнэн баран сүтэн хаалыыта тэрилтэ уонна дойду салалтатыгар улахан аймалҕаны таһаарбыта.

Бу түгэн Сэбиэскэй Сойууска саамай бөдөҥ уонна сүрүн алмааһы хостуур тэрилтэтиттэн итинник улахан сабардамнаах алмаас барытын уста турар тэрилгэ бэлиэтэнэн баран сүтэн хаалыыта тэрилтэ уонна дойду салалтатыгар улахан аймалҕаны таһаарбыта.
Бу түгэн алмааһы байытар фабрика иһигэр тэрээһиннээх алмааһы уорарга үлэлир күлүк өрүт бөлөҕө баарын арылхайдык көрдөрбүтэ. Ол иһин аҥардас бу боппуруоска Коммунистическай партия Киин комитетыгар туһааннаах эрэ дьон кыттыылаах сабыылаах мунньах ыытыллан уорууну уодьуганныырга эбии күүстээх дьаһаллар ылылыбыттара.
Онно ылыллыбыт уураах биир пуунугар, бу алмааһы хостуур тэрилтэ Саха автономнай сэбиэскэй социалистическай республикатын сиригэр-уотугар үлэлии олороро учуотка ылыллан, бу тэрилтэҕэ уонна уорууну уодьуганныыр күүстээх тэрилтэлэригэр олохтоохтору үлэҕэ ылыы ирдэммитэ. Ити уураахха сөп түбэһиннэрэн Саха сиринээҕи уобаластааҕы Коммунистическай партия Бюрота уураах таһааран хас биирдии оройуонтан инники күөҥҥэ сылдьар. Актыыбынай позициялаах эдэр комсомолец ыччаттары дойду куттала суох буолуутун комитетыгар үлэҕэ ыытарга дьаһайбыта.
Онтон ити уураах олоххо киириитэ эдэр учуутал идэлээх Уйбаан Уйбаанабыс олоҕун төрдүттэн уларыппыта.
Ол курдук биир үтүө күн Уйбаан Уйбаанабыһы эмискэччи Ленинскэй оройуон оройуоннааҕы комсомольскай тэрилтэтин 1 секретарыгар ыҥырбыттара.
Кини оройуон киинигэр комсомол чилиэнэ буоларын быһыытынан араас общественнай үлэлэргэ актыыбынайдык кыттар буолан улаханнык соһуйбатаҕа. Кини болдьоммут кэмигэр тиийбитигэр кэтэһэ олороллоро. Кинини бэйэтин саастыылаҕа эдэр уол көрсүбүтэ. Кэпсэтии да судургу буолбута. Үгүс кэпсэтитэ суох, эн-мин дэһээт курдары оройуоннааҕы Хоммуньуус партиятын маҥҥайгы секретарыгар барбыттара. Кини үлэлиир хоһугар икки киһи олороро. Кинини уола ол хоско киллэрээт уонна билиһиннэрээт даҕаны хостон тахсан барбыта. Арыаллаан кэлбит уол тахсаатын кытта, ол дьон Уйбаан Уйбаанабыһы ыҥыран ылан бэйэлэригэр утары олордубуттара.
Ол дьон этэр этиилэрэ Уйбаан Уйбаанабыска тоҕо бу оройуон “Үрүҥ дьиэтигэр” ыҥырдахтарай диэн толкуйдуу сылдьар уонна онно эппиэт көрдөөн эҥин араас толкуйга барытыгар тиийбит киһиэхэ, олох үөйбэтэх өттүттэн, олох соһуччу, кини олоҕун олох төрдүттэн уларытар кэпсэтиини оҥорбуттара.
Хос хаһаайына, оройуону дьаһайа олорор Михаил Аркадьевич Никифоров, кинини балачча уһуннук саҥата суох, сүрдээх болҕомтолоохтук супту көрөн баран, тоҕо кинини манна ыҥырбыттарын быһааран киирэн барбыта:

• Саха сирин Хоммуньуустарын Уобаластааҕы комитетын уурааҕынан дойду куттала суох кэмитиэтыгар олохтоох каадырдарынан бөҕөрҕөтөр уураах ылыллан турар. Онон сибээстээн биһиги манна олохтоох ыччаттарбытын үөрэтэн баран эйиигин бу тэрилтэҕэ ыытарга ыйыы оҥорорго быһаардыбыт. Ол оннук ыйыыны оҥорорго эйиигин бары өттүнэн үөрэтэн баран этии киллэрдибит. Ол курдук эн аармыйаҕа сулууспалаабыт, онно үтүө суобастаах сулууспан иһин махтал уонна бэлиэ мэтээлинэн наҕараадаламмыккын, үрдүк үөрэхтээххин, байыаннай кафедраҕа үөрэнэн лейтенант запаса-эписиэр званиелааххын, эт-хаан өттүнэн сайдыылааххын, тустууга спорт маастараҕын, бу эйгэҕэ ситиһиин да улахан Россия “Урожай” уопсастыбатын чемпионаҕын уонна ыччат сойууһун чилиэнэ буолан тураннын оройуон олоҕор эмиэ актыыбынайдык кыттыһа олороҕун. Ол курдук Убайааннааҕы бэрээдэги көрөр дружинниктар тирэх пууннарын салайан үгүс тэрээһиннээх үлэни ыыттын уонна бэйэҥ тус үлэҕэр учуутал быһыытынан эмиэ тэрилтэн салалтата үчүгэй эппиэттээх үлэһит быһыытынан сыаналыыр. Кэргэннээхин, оҕолооххун. Онон бу уураахха сөп түбэһиннэрэн эйиигин бу эппиэттээх тэрилтэҕэ улэлиэн сөптөөх диэн Оройуоннааҕы коммунистическай партия комитетын аатыттан этии киллэрэбит. Бу манна миигин кытта ол тэрилтэ эппиэттээх үлэһитэ баар. Мантан атын боппуруостарга, эн кинини кытта кэпсэтиэн -диэн туос-маас курдук этэн баран хоһуттан тахсан барбыта.
  Ол түмүгэр кинини оскуолаҕа боростуой учуутал үлэтигэр үлэлии сылдьар эдэр киһи, бу хостон дойду куттала суох буолуутун комитетын эппиэттээх үлэһитэ буолар дьылҕалаах тахсан кэлбитэ.

Букатын атын эйгэлээх, кыахтаах тэрилтэҕэ баран эрэрин өйүнэн-санаатынан, этинэн-хаанынан билбитэ. Ол курдук туох баар дьыалатын-куолутун, хамнаһын нэдиэлэ эрэ иһинэн чөмөхтөөн-ылан, саҥа тэрилтэтигэр көспүтэ. Үлэтигэр кэлээтин кытта биир сыллаах үөрэххэ Москваҕа ыыппыттара. Ол кэнниттэн кэлэн Республикатааҕы куттала суох буолуу комитетын Нюрбатааҕы салаатыгар сиртэн хостонор баайы куорҕаллааһыны утары охсуһар отделга үлэһитинэн анаммыта.
• Ол үлэтигэр үлэлии сырыттаҕына биир күн киниэхэ Таджикистаҥҥа сулууспалыы сылдьар Попов Тимир туһунан Ортоазиатскай пограничнай уокурук оһуобай отделыттан ыйытыы сурукка, кини оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр хайдах оҕо уонна киһи быһыытынан туох хаачыстыбалардааҕын бигэргэтэр сурук суруйарыгар сорудах ылбыта.

Маннык сурукка эппиэттиириттэн Уйбаан Уйбаанабыс улаханнык дьаархаммыта. Ол курдук оһуобай отдел икки түгэҥҥэ ирдэбил сурук ирдиирин кини чуолкайдык өйдүүр. Иккиттэн биирэ:- Үчүгэйгэ эбэтэр куһаҕаҥҥа! Үксүн туһааннаах киһини туохха эрэ уорбалаатахтарына маннык сурук кэлэр.
Үөрэппит уонна такыйбыт уолум итиччэ ыраах сиргэ сулуусбалыы тиийэн баран туохха эрэ түбэстэҕэ диэн ис санаатыгар улаханнык ытырыктаппыта.
Кини манна бу сурукка эппиэт бэлэмнииригэр биир да хос тылы кыбыппакка, онон манан эргиппэккэ боппуруос сүнньүнэн үөрэппит уонна такыйбыт уолун үчүгэй эрэ өттүнэн сыанабыл биэрэн эппиэтин ыыппыта.

Үрдүкү суруллубутка көннөрүү киллэрэбит.
Бу кэмҥэ Мииринэй куоратка “Мир” трубкаттан алмааһы хостуур уонна байытар фабрикатыттан алмааһы уоруу тэрээһиннээхтик ыытыллара уонна ол алмааһы Сэбиэскэй Сойуус тас өттүгэр таһаараллара быһаарыллыбыта. Ол курдук Турция уонна Грузия кыраныыссатыгар Саха сириттэн хостонуллубут алмаас улахан партията тутуллубута. Онтон сүрүн биричиинэнэн бу куорат күүстээх тэрилтэлэригэр күлүк өрүттэр бэйэлэрин итэҕэллээх дьонноро бааллара биллэн, бу куораттан чугас Республикатааҕы куттал суох буолуу комитетын Нюрбатааҕы салаатын иһигэр “сиртэн хостонор баайы куорҕаллааһыны утары охсуһар” отдел тэриллибитэ.
Үлэтигэр кэлээтин кытта биир сыллаах үөрэххэ Москваҕа ыыппыттара. Ол кэнниттэн кэлэн Республикатааҕы куттала суох буолуу комитетын Нюрбатааҕы салаатыгар сиртэн хостонор баайы куорҕаллааһыны утары охсуһар отделга үлэһитинэн анаммыта.
Онон бу отдел сүрүн сорудаҕынан ол баар ситими бүтүннүүтүн төрдүттэн саҕалаан баран бүтэһик кэрчигэр тиийэ үөрэтэн билэн баран, бу ситими суох оҥоруу соруга турара. Билиҥҥи туругунан сабаҕалааһын быһыытынан алмааһы уоруунан соҕуруу куораттар күлүк өрүттэринэн салаллар тэрээһиннээх бөлөх дьарыктанара билиллибитэ уонна ол уоруллубут алмаастар биир суолларынан, бу Нюрба көтөр аалын пордун нөҥүө ааһара буолуо диэн барыллааһын оҥоһуллубута.
Ол курдук маҥҥай утаа бу тэрээһиннээх бөлөх төрдүн-төбөтүн булар уустук этэ. Ол гынан баран туһааннаах хайысханан күн аайы ыытыллар сыралаах оперативнай үлэ түмүгэр бииртэн биир уруһуй уруһуйданан истэҕин аайы уопсай хартыына чочуллан тахсан испитэ.
Кинилэр этиилэринэн бэрт кылгас кэм иһигэр тэрилтэ иһигэр олохтоох салалтаҕа бэриммэт куттал суох буолуутун хааччыйар ситим тэриллибитэ. Ол ситимҥэ тус бэлэми барбыт күүстээх тэрилтэлэр үлэһиттэрэ үлэлиир буолбуттара. Урут уорууну бопсууга Ис дьыала министиэрстибэтэ эрэ ылсан үлэлии сылдьыбыт буоллаҕына, кинини кытта кэккэ Дойду куттала суох буолуутун комитета эмиэ бу боппуруоска кыстыспыта. Онон алмааһы уорууну утарсыыга икки өрүттээх хонтуруол бу күүстээх тэрилтэлэртэн тэриллибитэ. Хайа боруодатын байытар фабрика дьиэтэ уонна тулалыы сытар сирэ-уота Сойууска –дойду үрдүнэн ааҥ маҥҥай барытын уста турар тэриллэринэн уһулла турара хааччыллыбыта. Бу үлэ чып кистэлинэн олохтоох салалта да, үлэһиттэр даҕаны билбэттэрин курдук бэрт кистэлинэн ыытыллыбыта. Онон хас биирдии үлэһит күнү быһа тугу гына сылдьара, хас хамсаныыта барыта хонтуруолга киирбитэ.
Ити дьаһаллар түмүктэригэр хайа боруодатын байытар фабрика иһиттэн маассабайдык алмааһы уоруу боппуруоһа тохтотуллубута. Ити уһуллубут матырыйааллары үөрэтэн көрүү кэнниттэн алмааһы уорууга кыттыгастаах үлэһиттэр үгүстэрэ тута быһаарыллыбыттара. Ол түмүгэр күүстээх өрүттэр өттүлэриттэн алмааһы уорууну уодьуганныырга үлэһиттэр ортолоругар маҥҥайгы маассабай тутуулар ыытыллыбыттара. Бу Уйбаан Уйбаанабыс үлэлиир отделын өттүттэн ыытыллыбыт үлэлэр улахан ситиһиилээх буолуохтарын, биллибэт биричиинэнэн кинилэри дьаһайар үрдүкү турар тэрилтэлэртэн түҥ-таҥ дьаһаллар кэлэннэр, кинилэр оперативнай үлэлэригэр бытаардыыны аҕалбыта.
Ол түмүгэр күлүк өрүттэр кутуруктарын сарбыйар дьаһаллары ыла охсубуттара. Ол курдук уоруллубут алмаастары атыылаһар икки киһиттэн, биирдэстэрэ элбэх квартиралаах дьиэ төрдүс этээһиттэн итирик туруктаах сылдьан алҕаска сууллан, иккис киһи эмискэччи сүрэҕэ ыалдьан уулуссаҕа охтон тыыннара быстыбыта. Онон уорууну тэрийэр сүрүн сирэйдэр биллибэккэ хаалбыттара.
Ити курдук Уйбаан Уйбаанабыс бу ыытыллыбыт үлэлэргэ барытыгар кыттыһа сырыттаҕына Ортоазиатскай пограничнай уокурук оһуобай отделыттан кэлбит ыйытыы сурукка, кини оскуолаҕа үөрэппит, билигин пограничник быһыытынан Таджикистаҥҥа сулууспалыы сылдьар Попов Тимир туһунан -кини оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр хайдах оҕо уонна киһи быһыытынан туох хаачыстыбалардааҕын бигэргэтэр сурук суруйарыгар сорудах ылбыта.
Маннык сурукка эппиэттиириттэн Уйбаан Уйбаанабыс улаханнык дьаархаммыта. Ол курдук оһуобай отдел икки түгэҥҥэ ирдэбил сурук ирдиирин кини чуолкайдык өйдүүр. Иккиттэн биирэ:- Үчүгэйгэ эбэтэр куһаҕаҥҥа! Үксүн туһааннаах киһини туохха эрэ уорбалаатахтарына маннык сурук кэлэр.
Үөрэппит уонна такыйбыт уолум итиччэ ыраах сиргэ сулуусбалыы тиийэн баран туохха эрэ түбэстэҕэ диэн ис санаатыгар улаханнык ытырыктаппыта.
Онон кини бу сурукка эппиэт бэлэмнииригэр хос тылы кыбыппакка, боппуруос сүнньүнэн үөрэппит уонна такыйбыт уолун үчүгэй эрэ өттүнэн сыанабыл биэрэн эппиэтин ыыппыта.
Ол суруйа сылдьан дьылҕа-хаан кинилэри бэйэ-бэйэлэрин көрсүһүннэрэриэхтээҕин түүлүгэр да баттатан көрбөтөҕө.

Евдокия
31 октября
Суруйар талааным суох диигин да олус үчүгэйдик сааһылаан суруйаҕын дии, олох ону көрөн турар курдукпун. Кытаат, өссө да айа тураргар баҕарабын

Бабаҕа Баатыр
1 ноября
Санааҕытын эппиккитигэр махтал. Дьон ааҕарын тухары суруйабыт. Син интириэһиргииллэр эбит дуу дии саныыбын. Төһө киһи киирэн ааҕара көстөр. Киһи толкуйа күүһүрэригэр ааҕааччылартан санаа атастаһыыта баар буолара буоллар үчүгэй этэ. Кириитикэ да буоллун, сыыһабытын-халтыбытын көннөрүнэ сатыа этибит.. Суруйуу ирдэбилин хас да канона кэһиллэрин көрө сылдьабын. Холобура нууччалыы-сахалыы тэҥҥэ суруллара табыллыбат буолуохтаах…….

Биир күн отделын начальнига хоһугар ыҥыран ылан баран, аттыгар баар сырдык, бааһынайдыҥы хааннаах саха киһитин кытта билиһиннэрбитэ : -Эйиигин Саха сиринээҕи куттал суох буолуутун комитетыттан сылдьар майор Анастасов Клим Егоровиһы кытта Мииринэй куоратыгар уһун болдьохтоох командировкаҕа ыытабыт. Кини эйиэхэ туох хайысхалаах үлэнэн дьарыктанаргын барытын быһааран биэриэ. Эн кини быһа салалтатыгар киирэҕин диэн дьаһайбыта уонна хоһуттан тахсан барбыта.
Уйбаан Уйбаанабыс, бу иннинэ үлэтин сүнньүнэн Мииринэй куоратка хаста да сылдьыбыта. Ол гынан баран ол сырыыларга кини бэйэтин кытта биир хоско олорор дьонун кытта үлэлээбитэ.
Онон бу түгэни төһө да дьиктиргээтэр, бу тэрилтэ ис тутулун сокуоннарыгар олоҕуран, бирикээс мөккүөргэ туруоруллубат, толоруллар эрэ диэн толкуйунан салайтаран бу киһини кытта үлэм инники өттө бириэмэ аастаҕын аайы көстөн иһиэ диэн толкуйдаабыта.
Клим Егорович хара маҥҥайгы кэпсэтиититэн Уйбаан Уйбаанабыс толкуйун, өйүн-санаатын, олоҕун-дьаһаҕын төрдүттэн тиэрэ эргитэр соһуччу дьаһаллаах салайааччы буолбута.

• Саха сиринээҕи куттал суох буолуутун комитета Мииринэйгэ буола турар быһыыны-майгыны үөрэтэн баран, эйиигин уһун кэмҥэ Таджикистан Сэбиэскэй социалистическай республикатыгар үлэҕэ ыытарга быһаарыы ылынна. Ол курдук бу республика кыраныыссатын нөҥүө хас да төгүл Саха сириттэн төрүттээх алмаастар Индияҕа уонна Израильга таһаарыллаллара бэлиэтэннэ уонна дакаастанна. Мин бу тэрилтэҕэ Москватааҕы норуоттар доҕордоһууларын үрдүк үөрэҕин кыһатын бүтэрбит буолан, Орто Азия норуоттарын тылынан үчүгэйдик саҥарабын, онон бу эҥэр буолар быһыыга –майгыга быһаччы кыттыһабын. Онтон билигин эн-биһи быһаччы сорукпут ол канаалы быһыы, суох оҥоруу буолар диэн бэйэтин киирии тылын түмүктээбитэ.

Ити соругу толорууга Таджикистан республикатыгар алмааһы кыраныысса тас өттүгэр күрэтиинэн быһаччы дьарыктанар Мултихаддин Нури диэн киһи баар. Кини соторуҕааҕыта Саид Абдулло Тури диэн “Партия исламского возрождения Таджикистана”диэн ислам итэҕэлин өрө тутар биир өйдөөх-санаалаах мусульманнар бөлөхтөрүн тэрийбит киһи күн сириттэн суох буолбутунан сибээстээн бу партия сүрүн мунньаҕар бу бөлөх инники тумус туттар киһитинэн, бөлөх салайааччытынан талылынна.
Бу партия хара маҥҥайгы тэриллиэҕиттэн мусульманство, итэҕэл өйдөбүлэ былаас өттүттэн үтүрүллэ олорор диэн өйдөбүлү сүрүн сорук оҥостон, олохтоох Сэбиэскэй былааһы суулларыыга күүстээх үлэ ыытар. Кинилэр өттүлэриттэн үгүс киһи өлүүлээх террористическай түгэннэр таһаарыллыбыттарын иһин бу чөмөх салайааччытын Саид Абдулло Нурины тутан ылан баран суут быһаарыытынан уһун болдьохтоох кэмҥэ Таджикистан тас өттүгэр күлүүс хаайыытыгар уурбуттара. Ону кини бу суут бу уурааҕын кытта сөпсөспөккө дойду Үрдүкү суутугар уонна ону аһары баран Аан дойду таһымнаах тэрилтэлэргэ көрдөһүү сурук киллэртээбитэ. Онтуката дьайан уурааҕын ыстатыйата кэлин сымнатыллан Москуба аттыгар кытыы турар дэриэбинэҕэ “поселениеҕа” олорорго кубулуйбута. Итинэн сибээстээн кини кэргэнэ, эһээкий уолунаан кинини кытта бииргэ олорсо көһөн кэлэллэр. Кини ол олорон ити тэрийбит чөмөҕүн салайа олорбута
Бу билиҥҥи кэмҥэ Таджикистаҥҥа бэйэбит туспа госудаарыстыба буолабыт диэн националистическай өйдөөх-санаалаах күүстэр төбөлөрүн өндөтөн эрэллэр. Онно баһылыыр-күүһүлүүр чөмөҕүнэн, кини тэрийбит чөмөҕө буолар.
Итинэн сибээстээн Куттала суох буолуу комитетын өттүттэн бу хайысхаҕа туһааннаах үлэ ыытыллан, биһиэхэ туһаайыллыбыт соругу толорорго тоҕоостоох кэм кэллэ. Кылгастык, быһа баттаан этэр буоллахха. Эн бу Мултихаддин Нури чугас эйгэтигэр Саид уола буолан тийиэн. Сааскынан сөп түбэһиргинэн, тас көрүннүнэн майгыннаһаргынан эйиигин таллыбыт.
Ол Саид уола буолар, хос сирэйдэнэр тускулун бу баар. Маны ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэт диэн баран остуол үрдүгэр сытар балачча халыҥ паапканы Уйбаан Уйбаанабыс диэки халбарыччы аспыта.

Ити күнтэн саҕалаан Уйбаан Уйбаанабыһыс отдел быстах үлэтиттэн босхоломмута уонна хос сирэйдэнэр тускулун үөрэтэн, оруолугар киирэн барбыта, онтон Клим Егорович кинини бу таджик омук абыычайдарыгар уонна тылыгар такыйбыта. Бу тускул быһыытынан кини Такир ийэтинээн Абиралыын аҕалара өлбүтүнэн төттөрү дойдуларыгар Таджикистаҥҥа төннөллөр. Ийэтэ Абира Саид Насрулло дьиҥҥээх кэргэнэ. Ол кини бу сорудаҕы толоруутугар улахан оруоллаах буолан тахсар. Ол курдук уола эһээкий сааһыгар тиийэн тыла нууччалыы буолбутун туоһулуур сирэй быһыытынан бу күүстээх өрүттэр ыытар хамсаныыларыгар кыттыһар уонна Мултихаддин Нури чугас эйгэтигэр быһа киллэриигэ сүрүн оруолу ылыахтаах эбит. Дьининэн туох баарынан ыллахха Саид Насрулло тыыннаах, ити тускулга эрэ өлбүт диэн өйдөбүллээх. Дойдутугар тиийэн баран Абира сыыһа-халты хамсамматын диэн кэргэнин Саид Насруллоны уонна уолун Такиры күүстээх тэрилтэлэр бу ыытыллар хамсаныы түмүгэ ситиһиилэх буолуутун “мэктиэтин” быһыытынан дьиэ хаайыытыгар тутан олороллор эбит. Абира Саид Насрулло аатыттан Мултихаддин Нурига бэйэҥ аттыгар чугаһатан уолбун Такиры көрө-истэ сырыт диэн ис хоһоонноох сурук туттарыахтаах. Итинэн кини оруола бүтүөхтээх.

Өр-өтөр буолбатаҕа Уйбаан Уйбаанабыһы Москваҕа ыҥыран ылан баран Саид Насрулло кэргэнин Абираны кытта куорат тас өттүгэр турар коттеджка көрсүһүннэрбиттэрэ. Кинилэри европейскай таҥастаах, таджиктыы, нууччалыы уонна английскай тылынан олус холкутук көҥүллүк саҥара сылдьар түргэн хамсаныылаах, орто киһиттэн үрдүк уҥуохтаах, бэрт сытыы –уоттаах харахтардаах аҕам сааһыгар тиийбит дьахтар көрсүбүтэ. Кини Афганистан дойдутун биир саамай сис ыалын сыдьаана буолан быһыыта-таһаата, туттара-хаптара, саҥарара-иҥэрэрэ “светскэй” иитиилээх дьоһун киһи буоларын көрдөрөрө. Манна биир гражданскай таҥастаах киһи кинилэргэ Таджикистаҥҥа тиийэн баран ханна –кимҥэ тиийэн хайдах хамсаныахтаахтарыгар бүтэһик түмүктээх дьаһалы уонна сүбэлэри биэрбитэ. Ити кэмтэн ыла Уйбаан Уйбаанабыс Саид Насрулло уола Такир буолар оруолугар дьиҥҥээхтик киирбитэ. Кинилэргэ кылгас кэмҥэ, аҕыйах хонукка ийэ-оҕо быһыытынан билсэллэригэр бириэмэ биэрэн баран көтөр аалга олордон Душанбе куоракка көтүтэн ыытан кэбиспиттэрэ. Онтон Клим Егорович кинилэртэн туспа, букатын атын киһи быһыытынан ити көтөр аалынан бииргэ көтүспүтэ.

Кинилэр көтөр аалтан кирилиэһинэн сиргэ түһээттэрин кытта орто саастаах киһи кэлэн Мултихаддин Нури суоппарабын аатым Хаджи диэн билсээт, “Волга” массыынанан Душамбе куорат уулуссаларынан айаннатан илдьэн куорат ортотугар кураанах турар икки этээстээх таас дьиэҕэ илдьэн түһэрбитэ. Такир айаннаан иһэн тула өттүн көрдөҕүнэ Душамбе куорат хайдах эрэ кини дьоллоох Дьокуускай куоратын санатта. Ол курдук халлааҥҥа тарбачыһар үрдүк дьиэлэр суохтар. Дьиэлэрэ үксэ биирдии-иккилии этээстээх, тас өттүн дьон-сэргэ былыргы Илин эҥэр куораттар ирдэбиллэригэр сөп түбэһэннирэн сүрдээҕин сиэдэрэйдик ойуулаан –симэхтээн биэрэн олус диэн киэргэтэн биэрэллэр эбит, харах көрүүтүгэр. Онон Такир саба быраҕан олус улахан куорат буолбатах эбит диэн сыана быста.
Абира хара маҥҥайгыттан Уйбаан Уйбаанабыска чахчы бэйэтин төрөппүт оҕотугар сыһыаннаһар курдук сыһыаннаста. Сотору-сотору мин уолбар сүрдээҕин даҕаны майгынныыгын. Тоҕо бу дойдуга кэллин? Манна билигин олохпут-айдааннаах, эн-мин дэһэн бэйэ-бэйэбитин кытта түөспүтүнэн үтүрүйсэр кэммит кэллэ. Сотору кэминэн элбэх хаан тохторо буолуо диэн тыллаах.
Ити Мултихаддин Нури, мин кэргэним Саид курдук ис дууһатыттан дьиҥҥээх “исламист” буолбатах, бу олоҕу букатын атыннык көрөр, омук харчытыгар атыыламмыт американецтар агеннара, онон инники хамсаныыларгын ити өйдөбүлтэн сирдэтэн хамсанаар диэн санаатын аһаҕастык этэн Нурины соччо-бачча сөбүлээбэтин биллэрэр.

Манна олохсуйалларыгар бириэмэ биэрээт Хаджи кинилэри салгыы Мултихадин Нурины кытта көрсүһүүгэ илдьэ барбыта.
Мултихаддин Нури бүгүн бу бэйэтин бөлөҕүн дьонун, куомуннаахтарын кытта Душанбе куорат кытыытыгар айылҕа олус кэрэ миэстэтигэр Варзовскай диэн хайа хапчааныгар баар хайыһар курортыгар партия инники үлэтин тускулларын быһаарар мунньах ыытар. Ол онно кини бу бөлөх урукку салайааччытын Саид Насрулло дьонун бэйэтин диэки тардаары, кини кэргэнин Абираны уонна уолун Такиры бу мунньахха ыҥыттаран турар. Итинник хамсаныынан кини бэйэтин тус аатын бу бөлөх ортотугар үрдэтиэхтээх уонна кини Саид Насрулло ыыппыт үлэтин хайысхатын тутуһарын көрдөрүөхтээх. Онтон кэлин өттүгэр хайдах хамсаныахтааҕын дойду иһигэр олох хаамыыта көрдөрөн иһиэхтээх.
Онон Абираны уонна Такиры кытта көрсүһүү уонна бу мунньахха кытыннарыы үрдүк таһымҥа барбыта. Аан маҥҥай тиийээттэрин кытта Нури бэйэтинэн тахсан сирэй көрсүбүтэ. Үлэлиир хоһугар сирэй сирэйгэ бастакынан Абираны кытта кэпсэппитэ, Саид Насрулло суругун ис хоһоонун кытта билсибитэ.
Бу Такир дьылҕатыгар саамай мүччүргэннээх түгэн буолара. Ол курдук кини инники дьылҕата Абира хайдах хамсанарыттан тутулуктааҕа. Бу түгэн кини дьылҕатыгар “хара” “үрүҥ”сирэйдээх буолара эрдэттэн үөрэтиллибитэ. Эрдэ толкуйдаммыт суолтан туора хамсаныылар бардахтарына Такир атын “легенданы” тутуһуохтаах.
Кинини ыҥыралларыгар Нури уонна Абира олохтоохтр абыычайдарынан хос биир муннугар сиргэ тэллэххэ олорон “күөх” чэй иһэ олороллоро. Кинини көрөөт Нури :-Эн аҕаҥ Саид таджик норуотун чулуу уола! Кини санаа оҥостубут ырата, толкуйа сотору кэминэн олоххо киириэ. Манна бэйэтин төбөтүн бас билинэр Таджикистан государствотын тэрийиэхпит. Ол бэрт сотору кэминэн буолуо. Онон эн инники олоҕун олоҕо олус интириэһинэй буолуо. Билиҥҥи кэмҥэ, биһиэхэ эн курдук европейскай иитиилээх, үөрэхтээх ыччат хаһааҥҥытааҕар даҕаны “салгын” курдук наада. Эн аҕаҥ Саид көрдөһүүтүн быһа гыммаппыт Бэйэм аттыбар илдьэ сылдьыам. Ону мунньах кэнниттэн холкутук быһаарсыахпыт –диэн баран, манан кэпсэтии бүттэ диэбиттии мунньахха ыҥырбыта.
Абира уонна кини уола Такир Нури аттыгар биир остуолга олорсон мунньаҕы ыытан, бу бөлөх бас -көс дьонугар урукку уонна билиҥҥи салайааччылар биир куомуннаахтарын, үлэ тускулун хайысхата уларыйбатын көрдөрбүтэ. Онон мунньах Нури хайдах толкуйдаабытынан барбыта. Маҥҥайгы туруоруллубут сорук ситиһиллибитэ, бөлөх иһигэр хайдыһыы тахсыбатаҕа. Атын өттүттэн көрдөххө Куттал суох буолуутун тэрилтэтэ бэйэтин киһитин Такиры Нури чугас эргимтэтигэр киллэрии эмиэ ситиһиилээхтик ыытыллыбыта.

Ити мунньах хайдах ыытыллыбытын, бу “Партия исламского возрождения Таджикистана”бэйэтин иннигэр туох соругу туруорарын, туох кыахтааҕын уонна кини тумус киһитэ Нури туһунан Такир бэйэтин сыанабыл сибидьиэнньэтин биэрбитин кэнниттэн Россия дипломатическай консульствотыгар переводчигынан үлэлии сылдьар Клим Егорович кэлэн Такирга :

• Эн урукку сорудаҕын тас өттүнэн, билиҥҥи үлэҥ хайысхатын кэҥэтэн биэрэргэ үрдүкү салалтабыт быһаарыы ылынна. Билиҥҥи туругунан бу политичесскай бөлөх күүһэ-уоҕа кыратын иһин инники өттүгэр националистическай өйдөөх-санаалаах бөлөхтөр төбөлөрүн өндөтөн эрэллэринэн балаһыанньа уларыйыан сөбүн ыйдылар. Онон эн манна уһун кэмҥэ үлэлиэҕин. Онон кэлиҥҥи өттүгэр сүрүн сорудаххынан бу бөлөх хас биир хамсаныытын хонтуруолга ылыаҕын.

Онтон билигин сотору Таджикистан Союзнай республика буолбутун 60 сыла бэлиэтэниэхтээх, ити улахан ис хоһоонноох күнүнэн сибээстээн Душанбеҕа Сэбиэскэй сойуус бары норуоттара кыттыылаах, үгүс араас таһымнаах тэрээһиннэр ыытыллыахтаахтар. Олортон биирдэстэрэ Москуба өттүттэн күндү таастар быыстапкалара уонна манна чугас эргиннээҕи Иран, Ирак, Афганистан, Бахрейн, Саудовскай Аравия Пакистан, Непал, Сирия, Турция, Индия, Израиль курдук государстволар кытталларынан ити күндү таастартан оҥоһуктар атыыга таһаарыллыахтаахтар. Ону сэргэ Нурины кытта быһа кэпсэтиинэн ити тас өттүнэн учуоттамматах бриллианнар чөмөхтөрө Красноярскай куораттан манна кэлиэхтээх, онно эн-биһи сорукпут ол күндү таастары кыраныысса нөҥүө хайдах таһаарар ханаалларын быһаарыахтаахпыт..

Онтон Нури Такиры бэйэтин чугас эргимтэтигэр киллэрбитин да иһин истиҥҥик эн-мин дэспэтэҕэ. Тэйиччи тута сылдьыбыта. Кини бэйэтин толкуйугар, бу уол аҕатын Саид үрдүк аатын өрө тутан, ол өйдөбүлүн туһанан бэйэтин дьайар күүһүн бу бөлөх иһигэр күүһүрдүөхтээх. Ол сыалын ситиһэригэр олус табатык хамсанна. Кини Саид кэргэнин уонна уолун бу политическай бөлөх маҥҥайгы тэрээһин боппуруостарын быһаарар мунньахтарыгар кытыннаран бөлөх иһигэр хайдыһыыны таһаарбата. Онтон инники өттүгэр сулустар ким диэки эргийэн чөмөхтөһөн биэрэллэрэ биллибэт. Ол гынан баран кини Таджикистан туспа баран государство буолар түгэнигэр, бу дойду хаһаайына буолуохтаах, онтон атыннык бэйэтин көрүммэт.
Кэпсэтии оннук. Ол курдук кинини Америка саамай баай дьоно өйүүллэр. Онон үп-ас өттүгэр кыпчыптарыы суох. Кини саҥа хаһаайыттара этэллэринэн сотору Сэбиэскэй былаас эстиэхтээх. Ол этиигэ сөпсөһөн кини Саудовскай Аравия биир улахан нефть хостуур хампаанньатын бас билээччитэ, бу историческай дойдутугар былаас былдьаһа кэлэн олорор. Кини бэйэтэ да көрөрүнэн барыта онно баран эрэр. Коммунистическай партия киин былааһа күнтэн-күн аастаҕын аайы мөлтөөн иһэр. Толкуйдаммыт былаан быһыытынан маҥҥайгы хардыылар ситиһиилээхтык ыытылыннылар. Билигин бу политическай бөлөҕү Тажикистан саамай күүстээх-кыахтаах тэрилтэтигэр таһаарыы, саҥа былаас тирэх политическай күүһүгэр кубулутуу сүрүн сорук быһыытынан туруоруллан үлэ-хамнас ыытыллыахтаах.
Сорук улахан! Онон Такиры үтэн-анньан көрөн, туох киһитин. Бэйэтин хайдах көрдөрөрүттэн билсэн-көрөн баран, ханнык хайысхаҕа туһанарбытын көрүөхпүт дии толкуйдаабыта.

Онтон үтүмэн үгүс үп-ас киһи төбөтүн иирдэр. Кини Аан дойду бас-көс дьонун Ротшельдары, Рокфеллары, Оппергеймнары о. Д. А кытта биир тэҥ таһымҥа туруон баҕарар. Онтон ити суолу сорук оҥостон тутустаххына, төһө да эн киинин түспүт сирэ буолбутун иһин, бу ханнык эрэ сир уһугар сытар Таджикистан курдук дойдуга баһылык буолуу, бэйэ баайын эрэ хаҥатыы суола эрэ буолар. Ити инники сорук.
Кини толкуйугар ити сорук, халлааҥҥа көтө сылдьар толкуй буолбатах. Сөптөөх хамсаныылар оҥоһулуннахтарына кыаллыан сөп.
Ол курдук Таджикистан аттыгар сытар Афганистан сиригэр –уотугар уонунан сыл устата былаас былдьаһыыта хаан-тохтуулаах сэрии күүһүнэн быһаарылла сатыыр. Ол түмүгэ дьэ дьэнкэрэн эрэр. Сэбиэскэй Сойуус интернациональнай аармыйата үнтү сынньыллара билиннэ. Кини дьиҥҥээх хаһаайыттара американецтар сорудахтарынан, ол түгэнинэн туһанан манна эмиэ Афганистан суолунан былаас былдьаһыыта сэрии сэбин күүһүнэн ыытыллыахтаах. Ол онно күүстээх тэрээһин үлэтэ ыытылла сылдьар. Ити үлэҕэ кини салалтатынан, билиҥҥи былааска утары үлэлиир күүстээх оппозиционнай партийнай бөлөх тэрилиннэ. Сөптөөх сэрии сэбэ мунньулунна. Олохтоох дьон өйдөрө-санаалара буккулунна. Москва Киин былааһаын күүһэ мөлтөөтө. Онон буолар түгэн сөптөөх дэҥҥэҕинэ, билиҥҥи былааһы күүс да өттүнэн суулларыы былааҥҥа баар. Оччотугар дойдуга гражданскай сэрии тэриллиэхтээх. Толкуйдаммытынан ол түгэн кыайыыга тиэртэҕинэ, кини былааска маҥҥайгы сирэйинэн олоруохтаах.
Ол гынан баран ити түгэн ууга атырдьаҕынан суруйбут курдук, дьиҥ түмүгэ хайдах сирэйдээх буолара биллибэт.
Онон билигин кини, бэйэтин байар үбүн хаҥатар хамсаныылары бары хайысхаҕа барытыгар күүскэ ыыта олорор. Олортон биирдэстэрэ кыраныысса тас өттүттэн көҥүлэ суох табаардары киллэрии, ол курдук наркотиктан, сэрии сэбиттэн саҕалаан баран, бу кэлин Оппергеймнаах дьиэ –кэргэнин кытта кэпсэтиинэн, кини кинилэргэ учуоттамматах күндү таастары кыраныысса нөҥүө таһаарарга куһаҕана суох үпкэ-аска илии тутуһан турар.
Онтукатын чиэстээхтик толордо. Кыраныысса нөҥүө харгыһа суох күндү таастары туоратыы тэриллибитэ. Онтон ол суолу пограничниктар быһар кутталга киллэрбиттэригэр сиэр быһыытынан ити суолтан аккаастанарын биллэрбитэ, ол гынан баран моһуйсуу күүстээҕин быһыытынан бүтэһигин өссө биирдэ ылсан таһаарыахтаах

Онтукатын чиэстээхтик толордо. Кыраныысса нөҥүө харгыһа суох күндү таастары туоратыы тэриллибитэ. Онтон ол суолу пограничниктар быһар кутталга киллэрбиттэригэр сиэр быһыытынан ити суолтан аккаастанарын биллэрбитэ, ол гынан баран моһуйсуу күүстээҕин быһыытынан бүтэһигин өссө биирдэ ылсан таһаарыахтаах.
Кини билигин ити хайысхаҕа олус күүскэ ылсан үлэлии сылдьар. Урукку кэпсэтиилэртэн букатын атын чиҥ кэпсэтии ыытыллыбыта. Олус чэпчэкитик, ыйааһыннаммакка эрэ, киниэхэ тиксэр үбүн быһа баттаан биирдэ этэн кэбиспиттэрэ. Бу эҥэринэн бүтэһигин уонна кыраныыссаны туоратыы кутталламмытынан буолуо үтүмэн үпкэ-аска кэпсэтии буолбута. Эбэтэр улахан күндү таас чөмөҕө кэлэн ааһара дуу? Ону билбэт, кини бу ситимҥэ биир “биинтик” эрэ.
Кини бу дойдуга контрабанданан дьарыктаммыта ыраатта, олох кыра оҕо эрдэҕиттэн бу эҥэр сылдьар. Маҥҥайгы үбүн-аһын бу хайысхаҕа оҥорбута. Онтон тирэнэн кини билигин Таджикистаҥҥа саамай баай киһи. Манан хамсыыр “хара” күлүк үп хамсааһына барыта кининэн хонтуруолланар. Кини аныгы үйэ киһитэ, ”сокуонньут” уоруйахтар сокуоннарын тутуспат. Ол түмүгэр күүстээх тэрилтэлэр бас-көс дьоно бары киниэхэ “үлэлииллэр”. Киниттэн үптэнэн “тот” олоххо олороллор.
Онон бэтэрээ өттө барыта кэпсэтиллэн турар, куттал суох. ”Пограничниктары” эрэ мүччү түһүөххэ наада! Урукку өттүгэр бу чэпчэки боппуруос этэ. Бэйэтин геогрфическай балаһыанньатынан Памир хайалара уустук майгылаах буолан кыраныысса бүтүннүүтэ сатаан кытаанахтык хонтуруолламмат этэ. Билигин Афганистаҥҥа сэрии буола турарынан кыраныыссаны бүтүннүүтүн хонтуруолга ылан тураллар. Ол гынан баран кыраныысса сорох өттө харах баайыытыгар эрэ хонтуруолланар. Онон толкуйун кыайдахха кыаллар дьыала.
Кини олох бэйэтин “этигэр” чугас илдьэ киһитэ суоппара Хаджи буолар. Хаан-уруу аймаҕа, эдьиийин уола. Киниэхэ охсор илии, түргэн атах буола сылдьар. Төһө да бу эҥэр эҥин араас күүстэр кыттыһан үлэлии сылдьыбыттарын иһин, кини аатыттан бу өттүгэр эппиэттиир.

Биир өттүнэн Хаджи аныгы үйэ киһитэ, бу эҥэр өттүгэр тоҕо кэлэн үлэлии-хамсыы сылдьалларын дьиннээх сирэйин кини эрэ билэр. Онон ол сыал ситиһилиннэҕинэ, инники өттүгэр кини олоҕо хайдах курдук үрдүк таһымҥа өрө көтөн тахсыан сөбүн, этинэн-хаанынан билэр. Ити боростуой суоппар быһыытынан үлэлии сылдьарын көрүмэ. Улахан, үтүмэн үп сытын –амтанын билбит, бэйэтин кэмигэр Англияҕа тиийэн аан дойдуга аатырбыт үрдүк үөрэҕин кыһатын бүтэрбит. Билии-иитии, үөрэх бөҕөлөөх эдэр киһи.
Атын өттүнэн киниэхэ ыт курдук бэриниилээх. Ол курдук Нури бэйэтэ бу дойдуга байар суолун Саудовскай Аравияҕа тиийэн кып-кыра “күөх төлөн” учаастагыттан саҕалаабыта. Билигин онтуката балачча үптээх-астаах, ботуччу соҕус кыахтаах нефтяной компания быһыытынан үлэлии-хамсыы олорор. Урукку кэмнэргэ, төһөнөн кыаҕыран истэҕин аайы, бэйэтин тула хаан-уруу аймахтарын муспута. Олор сыдьааннара. Киниэхэ охсор-тэбэр күүс буолбуттара. Ити компаниятын үлэтин тас өттүнэн Нури Таджикистан нөҥүө туох оҥоһуллар “күлүк” оҥоһулларыгар барытыгар кыттыспыта. Ол онно Хаджи кыра оҕо сааһыттан Сэбиэскэй Сойууска көҥүлэ суох табаардары, наркотиктан, сэрии сэбиттэн саҕалаан баран, боростуой таҥас-сап, дьиэ иһннээҕи туттуллар электрическэй тэриллэри кыраныысса нөҥүө киллэриигэ үлэлэспитэ.
Онон сөптөөх такыллыыны барбыт. Ону-маны көрбүт. Бары өттүнэн бэлэмнээх. Бэйэтин дьыалатын ис чымпыгын толору билэр, кыраныысса ис-тас өттүгэр киниэхэ үлэлиир дьоннордоох. Ити өйдөбүллэртэн тирэнэн Нури бэйэтин үгүс аймахтарыттан, кинини эрэ илдьэ бу төрүт дойдутугар кэлбитэ.

Илдьэ кэлбитин кэмсиммэт. Үп-харчы күүһүнэн киһи элбэҕи оҥоруон сөп, ол гынан баран ол хамсатар дьонун харчы иннигэр эрэ эн тускар үлэлии сылдьар дьон. Онон кинилэр хас биирдии хамсаныыларын көрө-истэ, маныы сылдьаргар тиийэҕин. Уола сытыы толкуйдаах, кини иннигэр турбут соругу бэрт чиэстээхтик толордо. Ол курдук сэрии сэбин тарҕатар ситими олус кылгас кэм иһинэн тэрийдэ уонна үлэлэтэ сылдьар. Бүгүҥҥү туругунан, сэрии сэбин илиигэ тутан былааһы суулларарга утары туруохтаах Таджикистан бары оройуоннарыгар тарҕана сытар бойобуой бөлөхтөргө сэрии сэбэ тиэрдиллэн бүтэн эрэр.
Манна Душанбе куоратка Афганистаҥҥа сэрии бара турарынан дойду үрдүттэн барытыттан хомуллан кэлбит байыаннай чаастар бөҕө ыга симиллэн тураллар. Ол байыаннай чаастары бу өттүттэн Афганистан диэки, онтон ол өттүттэн бу диэки Афганистан сэриитигэр “ тыыннаах” күүскэ үгүс сүтүктэммит чаастары хардары-таары атастаһыннара харса суох ыыта тураллар. Сэрии буолла да, киһи өлүүтэ суох буолбат.
Бу Таджикистан диэки кэлэр чаастары кытта, киһи өлүктээх “200 диэн таһаҕас” цыынкабай хоруоптарга поезд вагоннарыгар толору симиллэн кэлэллэр. Ол “200 диэн таһаҕас” дойду үрдүнэн тарҕанарын тэрийэргэ Душанбе куоратка аналлаах тэрилтэ тэриллибитэ. Бу тэрилтэ бас –көс эрэ дуоһунастарыгар байыаннайдар, онтон аллараа өттүгэр олохтоохтор үлэлииллэрэ. Онон бу тэрилтэҕэ бэйэ дьонун булуу чэпчэки этэ. Ол дьоннор көмөлөрүнэн Таджикистар сирин-уотун хайа баҕарар уһугар сэрии сэбэ олох боростуойдук тиэрдиллибитэ. Ол курдук суох өлүктэргэ сымыйа докумуон оҥоһуллара, кинилэр оннуларыгар цыынкабай дьаһыктарга сэрии сэбэ угуллара уонна аадырыстарынан ыытыллара, тиийэр сиригэр биллэриэххэ эрэ наада этэ. Итинник албаһынан кыраныысса тас өттүттэн киирбит киһини сүһүрдэр “наркотиктар” дойду хайа баҕарар уһугар тарҕатыллаллара.
Бу таһаҕас ханна да тиийдин, хонтуруоллуур тэрилтэлэртэн, хайалара да “айыырҕаан” бэрэбиэркэлээһини докумуон эрэ нөҥүө оҥороро. Бу тэрээһини Хаджи олус чуолкайдык тэрийбитэ.

Бу ситим олус үчүгэйдик үлэлии олорор. Онон ханна эрэ тиийэн быһа ыстаныар дылы, атын ситими толкуйдуурга төрүт суох курдук. Ордук Таджикистан тас өттүгэр дойду киин куораттарыгар Москуба, Ленинград диэки киһини сүһүрдэр наркотиктары ыытарга олус табыгастаах. Ити айанын тухары “200 диэн таһаҕас”, хас да республика таможнятын ааһарыгар төһө элбэх бэрэбиэркэни барарын туох да билбэт. Ол гынан баран биирдэ да “көҥдөй дьыала” буола илик.
Бу кини бу эҥэр үп-харчы оҥостор сүрүн тымыра. Бу өттүгэр американецтартан улахан көмөнү ылар. Афганистан өттүгэр оҥоһуллар дьаһаллары барытын кинилэр оҥоро сылдьаллар. Кини өттүттэн манна кыра уола кыттыһан үлэлиир. . Онуоха эбии саҥа хаһаайыттара сыбааттааһыннарынан, биир салаа харчы оҥоруутун быһыытынан учуоттамматах күндү таастары кыраныысса тас өттүгэр таһаарыынан дьарыктаналлар.
Бу сырыыга этэр тылларыгар олоҕурдахха, баһынан аахтаахха бэрт элбэҕэ суох күндү таас кэлиэхтээх. Ол гынан баран үтүмэн үпкэ-аска кэпсэтии барбытынан сылыктаатахха, балачча үчүгэй сыанаҕа турар улахан кээмэйдээх таастар буолаллара буолуо диэн сабаҕалыахха эрэ сөп.
Ону хайдах тэрийиэхтээхтэрин саба быраҕан толкуйдаан олороллор. Урукку суол олус табыгастаах этэ. Бэйэтин оруолун олус үчүгэйдик толорбута. Онтон ити кымырдаҕастар күндү таастарынан интириэһиргиэхтэрэ диэн ким да төбөтүгэр оҕустарбатаҕа. Киһи үөйбэтэх өттүттэн түгэн тахсан турар.
Онон Нури Хаджины кытта сүбэлэһэн баран, бу эҥэр күндү тааһы таһаарыы бүтэһигин оҥоһулларынан, биирдэ эрэ туһаныллар атын суолунан кыраныыссаны нөҥүө туоратааһыны тэрийэргэ толкуйдаабыттара. Ол курдук Памир хайатыгар сытар Бадахшанскай автономнай республика киин куоратыгар дылы массыынанан, онтон олох кыраныысса аттыгар хайа быыһыгар олохтоох “вахи” аҕа ууһун кишлагар дылы вертолетунан билигин туһана олорор ситимнэринэн тиэрдиэхтээхтэр. Ол кэнниттэн кыраныыссаны нөҥүө туоратыыга атыннык хамсаныахтаахтар. Онно кыраныысса олох таһыгар бараан көрөөччүлэр хас үгүс барааннарыттан биирдэстэрин иһигэр, ол күндү таастары уган кэбиһиэхтээхтэр.
Ол эҥэр эҥин араас дьиикэй сиэмэх кыыл элбэх. Олортон биирдэстэрэ кэлэн бараан үөрүн куттаатаҕына, бараан киһи буолбатах, хайа баҕарар диэки кыраныысса да нөҥүө ыстаныан сөп.
Кинилэр билигин туһааннаах дьону кытта кэпсэтэн, толкуйдаммытынан хамсанарга бэлэм олороллор.

Туһааннаах дьоҥҥо бэлэмнэрин туһунан биллэрээттэрин кытта өр-өтөр буолбатаҕа, күндү таастары кинилэргэ тиэрдэр дьонноро Сойуустан тиийэн тиийэн кэлбиттэрэ. Ол дьону Хаджи көрсүбүтэ.
Бу “Сема –кулак” дьоно этилэр. Кинилэр бу эҥэр сылдьыбыттара балачча ыраатта, хаһыс да сырыылара. Онон ханна тиийэн, кими кытта эн-мин дэһэллэрин билэллэр. Бу иннинэ ”Сема-кулак” кыраныысса нөҥүө күндү таастары кыраныысса нөҥүө туоратыы кутталламмытынан уонна учуоттамматах күндү таастары уорууну Миирнэйгэ күүстээх тэрилтэлэр былааннаахтык ылсыбыттарынан бэйэтин хамсаныыларын бу хайысхаҕа онуоха-маныаха дылы тохтоторго санана сырыттаҕына. Аан дойдутааҕы күндү таастар сыана охсуһуулаах атыыларыгар үтүмэн сыаналаах бөдөҥ таастар атыыланалларынан, киниэхэ Израильтан күндү таастарынан дьарыктанар Оппергейм дьиэ кэргэттэрин итэҕэллээх киһитэ кэлэн илии тутуһан, тылын ылан барбыта. Кэпсэтии боростуой уонна дьэнкэ этэ. Кини көрдөрбүт таастарыттан баара суоҕа уон тарбах иһинэн тааһы уонна бэйэлэрин икки ардыгар “Хотугу сулус” диэн ааттаабыт улахан таастарын талан ылбыта. Онтукаларын эргитэ-урбата сылдьан хаартыскаҕа түһэрэн ылбыта. Кэпсэтии ис тускула “Сема-кулак” кыаҕын иһинэн, ол курдук бу күндү таастары кини туох да сиэртибэтэ суох Душанбе куоратка тиэрдиэхтээх. Онтон аннараа өттүн ол дьон бэйэлэрэ быһаарыахтаахтар уонна киһи аккаастаммат үбүн-сыанатын быһан эппитэ. Онон “Сема-кулак” үөрүүнү кытта сөбүлэспитэ. Ол эппит үптэрэ кини счетугар тута кэлэн түспүтэ.
Ол иһин кини бэйэтин өттүттэн оҥоһуллар тэрээһини барытын оҥорбутунан киирэн барбыта.

Ол иһин кини бэйэтин өттүттэн оҥоһуллар тэрээһини барытын оҥорбутунан киирэн барбыта. Бу ситимҥэ кинилэр сүрүн оруолу ылаллар. Мантан төһө күндү тааһы ыыталларынан сыаната быһыллар. Онон бу сырыыга ыытылар күндү таастар чөмөхтөрө баччаҕа турар диэн “кэпсэтии” сүнньэ эрдэ ыытыллар. Кинилэр итэҕэллээх киһилэрэ эрдэ кэлэн барытын көрөн-истэн барар. “Сема-кулак “ кини ыытар күндү таастарын сыанатын Оппергейм дьиэ аймаҕа аллараа түһэрэн сыана быһарын төһө да сэрэйбитин иһин, кини Сойуус иһигэр бэйэтэ батаран ылар үбүн уон төҕүл баһыйар үбүнэн төлүүллэр. Барыс ылар буолан оннук хамсаналлара чуолкай. Бу өттүгэр Аан дойдуга күндү таас эргиэнин соҕотоҕун бас билэн айбардыы олорор “Де-Бирс” хампаанньаны кытта эн-мин дэһэр кыаҕа суох. Ол гынан баран бу сырыыга урукку кэпсэтиилэргэ тэҥҥээн көрдөххө, үтүмэн үгүс үбү төлүүргэ “кэпсэтии” барда. Кини инники өттүгэр кэпсэтиилэри атын таһымҥа таһаараары улахан сабардамнаах “Хотугу сулус” диэн алмааһын туһааннаах киһитигэр көрдөрбүтүгэр, атын хамсаныы буола түспүтэ. Бу сырыыга “Сема-кулак” ити тааһы төһөҕө туруой диэн толкуйтан көрдөрбүтэ. Урукку өттүгэр сыана быһыллыытыгар “бачча” диэн биирдэ быһан этэн кэбиһэллэрэ. Ол кэнниттэн бэйэтэ да соһуйбута, кинини эккирэтэ сылдьан ити күндү таас биһиэхэ эрэ тиксиэхтээх диэн өйдөбүлү биэрбиттэрэ. Онон сыана быһыллыыта хаста да уларыйбыта. Олус барыстаах “кэпсэтии” түмүгэр, кэлин тиһэҕэр тиийэн сөпсөһөн илии тутуспуттара.
Бу саҥардыы бу эҥэр үп-харчы оҥорорго ылсыбыт дьоҥҥо улахан үөрэх этэ. Күндү таас төһөнөн улахан сабардамнаах да, ол оччонон үгүс үпкэ турара биллибитэ

“Сема-кулак” бу дьаһалга эппиэттиир киһититтэн дьоммут туох да быһылаана суох тиийбиттэр. Табаары туһааннаах аадырыһыгар тиэрдибиттэр диэн сураҕы истээт, бу кэмнэргэ кэтэҕэр санаа оҥосто сылдьыбыт, сыппах эрбии курдук куруутун аала сылдьыбыт толкуйа сиэрин сиппитинэн, этин-хаанын бүтүннүүтэ күүрэ сылдьар туруга төлө барбыта.
Бу маннык үрдүк таһымнаах кэпсэтиилэргэ сыыһа-халты тутуннаххына бэйэҥ тыыҥҥын да толук ууруоххун сөп. Кини билигин бэйэтин өттүттэн “мэктиэлээбит тылын” барытын толордо. Онтуката инники өттүгэр Оппергейм дьиэ-аймаҕа бас билэр “Де-Бирс” компаниятын кытта эн-мин дэһэригэр акылаат буолар.
Ол курдук төһө да, Миирнэйдээҕи хайа тааһын байытар фабрикатыгар кини ыытар үлэтигэр бөрүкүтэ суох быһыы-майгы үөскээбитин иһин санаатын түһэрбэт. Ол курдук итинтэн атын сирдэргэ “Айхал” уонна “Удачный” диэн саҥа алмаас хостонор сирдэрэ арылыннылар. Олор оннуларын булуохтарыгар дылы син-биир илиитин дуйдана олоруоҕа.
Онон алмаас нөҥүө үп-ас оҥостор столкуйуттар арахсар санаата суох. Оннук түгэҥҥэ “Де-Бирс” компанията суох сатаммат. Бу компания алмаас нөҥүө оҥоһуллар үп-ас аҕата-эһэтэ. Ол иһин бу түгэн кини олоҕор улахан суолталаах. Ол курдук бу хамсаныы Аан дойду таһымыгар тахсыы тускулун мэктиэлиирэ.

Бу кэмҥэ Нурины кытта быһа кэпсэтиигэ “Оппергейм дьиэ кэргэнин”итэҕэллээх киһитэ кэлэн сирэй кэпсэппитэ. Ол түмүгэр күндү таастары кыраныысса нөҥүө таһаарыы толкуйдаммыт толкуйа атын сирэйдэнэн тахсыбыта. Бу кэпсэтии ис хоһоонуттан Нури улаханнык соһуйбута. Бу олоҕор мунньуммут өйүгэр-санаатыгар төрүт да төбөтүгэр хаһан да киирбэтэх өйдөбүллэр киирбиттэрэ. Аан дойдуга. Бу мин муҥур, саамай кыахтаах-уохтаах государствобын, бары мин этиибинэн олоруохтааххыт диир Америкабыт, бу маннык сис, үтүмэн баайы бэйэлэрин илиилэригэр тутан олорор “Оппергеймнар дьиэ-аймахтарын” курдук дьонунан салаллан олороллор эбит диэн толкуй кини төбөтүгэр охсуллубута.
Ол курдук бу кэпсэтии, кини үйэтин тухары дьарык оҥостон үп-ас киллэриммит олоҕун тускулун суолун үнтү сынньар, ол оннугар олус түргэнник, олох үрдүк таһымҥа тахсар түргэн суолу ыйбыттара, өйүн-санаатын, толкуйун төттөрү эргитэн күөрчэх ытыгын курдук ытыйбыттара.
Бу кэлбит киһи, билиҥҥи хаһаайыттара-Америка Правительствотын аатыттан киниэхэ тус сыһыарыллыбыт “сүбэһит” буолан тахсыбыта. Сүрүн сорук олус уустук уонна улахан этэ. Ол курдук Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыыта, бу Таджикистан сириттэн саҕаланыахтаах, онно сөптөөх политическай быһыы-майгы манна үөскээтэ диэн өйдөбүлү биэрбиттэрэ. Ол курдук бу уһун сыралҕаннаах “Афган” сэриитигэр Сэбиэскэй Сойуус кыаттарда. Онон манна Афганистаҥҥа буолбут быһыыны-майгыны тэрийэн, Таджикистан иһигэр нэһилиэнньэ тус-туһунан араҥаларын бэйэ-бэйэлэригэр утары туруоран, бэйэ икки ардыгар сэймэктээһини тэрийиллиэхтээх. Ол түмүгэр, эн бу саҥа үөскээн тахсар Таджикистан государствотыгар маҥҥайгы сирэй буолуохтааххын диэн быһаччы эппиттэрэ.

Ол түмүгэр букатын атын хамсаныылар оҥоһуллубуттара. Ол курдук толкуйдаммытынан бу кэлбит чөмөх күндү таастары кыраныысса нөҥүө туоратыыны политическай сыалга-сорукка туһаныыга туһаайбыттара. Бу түгэни сорук быһыытынан кыраныысса аттыгар сэрии сэбэ туһаныылаах айдааны таһаарыыга төрүөт буолар курдук толкуйдаммыта. Уруккута чып кистэлинэн бу күндү таастар кыраныысса нөҥүө таһаарыллар эбит буоллахтарына, бу сырыыга күндү таас чөмөҕүн туһунан, Нури дьоно тустаах бэрээдэги көрөр күүстээх тэрилтэлэргэ уонна бу көҥүлэ суох табаардары кыраныысса нөҥүө таһан айахтарын ииттинэ олорор “Вахи” уустарын Аҕа баһылыктарыгар сурах быһыытынан тиэрдибиттэрэ. Итинэн сибээстээн бу үтүмэн улахан үпкэ-аска турар күндү таастар, бу икки утарыта турар күүстэр эн-мин дэһиилэригэр тиэрдиэхтээҕэ. Өскөтүн бу утарыта турууга дьон өлүүтэ-сүтүүтэ таҕыстаҕына, тас уонна ис олохтоох ол бу сонуну биллэрэр хаһыат, радио, телеведение тэрилтэлэрэ киэҥ далааһыннаах айдааны тардыахтаахтар. Ол кэнниттэн түмүгэ туох буолан тахсарын кэтээн көрүөхтээхтэр.

Ол иһин Нури бу эйгэҕэ үлэлии сылдьар аймах уолун ити кутталлаах суолтан тэйитэр иһин, бэйэҥ оннугар бу күндү таас чөмөҕүн кыраныысса тас өттүгэр туоратыыга атын киһини бул диэн сорудах биэрбитэ.
Ол түмүгэр бу күндү таастары арыаллыырга үгүс киһини ырытан баран, Такиры ыытарга быһаарыммыттара.
Кинилэр эйгэлэригэр Такир саҥа киһи, үҥүр исламскай партийнай бөлөх тэрээһин эрэ боппуруостарын көрөр мунньахха кыттыбыта. Онно бу политическай күүс кини төрүт толкуйа, дьиҥҥээх сирэйэ сырдатыллыбатаҕа, урукку өттүгэр ыытан кэлбит үлэтин саҥа ирдэбиллэргэ сөп түбэһиннэрэн тупсаран биэрэргэ диэн этии эрэ киллэриллибитэ. Бу билиҥҥи уустук, уларыйа турар кэмҥэ итэҕэл боппуруоһун өрө көтөҕүөхтээхпит, мусульманскай итэҕэллээх олохтоох дьон интириэстэрин инники күөҥҥэ тутуохтаахпыт диэн өйдөбүл бэриллибитэ. Онтон бу политическай бөлөх бу кэмҥэ тоҕо саҥа тыын киллэринэ сатыыр сүрүн ис хоһоонун билбэт.
Урукку өттүгэр бу политическай бөлөх Сэбиэскэй былаас “атеизмы” тутуһар буолан улахан эккирэтиһиигэ сылдьыбыта. Онон кыаҕын ылбатаҕа. Онтон билигин Сэбиэскэй былаас ис туруга мөлтөөбүтүнэн, Коммунистическай партия маҥҥайгы секретара Горбачев демократияны оонньоон эрэр. Онон дойдуга эҥин араас сыаллаах политическай күүстэр тэриллэн үлэлээн-хамсаан эрэллэр.
Онтон кини салайар политическай бөлөҕө манна Таджикистаҥҥа олохтоох дьон бары мусульманскай итэҕэллэрин ыһыктыбакка олороллорунан олох кылгас кэм иһинэн кыаҕын ылан былааһы былдьаһар күүс буолара чуолкай. Итиннэ бу бөлөх иһигэр Такир аҕатын биир үөлээннээхтэрэ бааллар. Олор инники өттүгэр бу уолу тумус туттан бөлөх иһигэр хайдыһыыны таһаарыахтарын сөп.
Онон туһааннаах үлэ ыытыллыбытынан, ити үтүмэн сыаналаах таастар кыраныысса нөҥүө таһаарыллыыта, утарыта турар күүстэр сэймэктэһиилэрин таһаарара олох чуолкай буолла. Ол туһугар туох баар кыаллар-кыаллыбат хамсаныылар барыта оҥоһулуннулар. Онон Такир итиннэ тиийэн сүтэн да хааллаҕына, барыта кини туһатыгар буолар. Онтон ордон кэллэҕинэ, хайдах киһитэ көстөн кэлиэхтээх. Итинтэн ордук күүстээх бэрэбиэркэ суох

Ити тас өттүнэн Такир аҕата Саид Абдулло ити эҥэр олохтоох Памир норуоттарытт ан төрүттээх. Түгэнэ да сөптөөх. Ол курдук Саид Абдулло аҕа ууһуттан бу кэмҥэ Такир хаан уруу аймаҕа сыбаайба тэрийэр. Ити өйдөбүлүнэн салайтаран кыраныысса аттынааҕы кытаанах хонтуруоллаах сиргэ Такир киирэригэр туох баар ирдэнэр докумуон барыта оҥоһуллубута. Онон кыраныысса диэки барыы күүстээх өрүттэртэн хонтуруолларынан, ити эҥэр диэки айан күүстээх өрүттэргэ Такир бэйэтин төрүт дойдутун көрө, аймах дьонун кытта билсэ барарын курдук өйдөнүллүөхтээх.

илин
1 декабря
онтон такир сирэйэ харага таджиктан атын буолбатах дуо

Бабаҕа Баатыр
2 декабря
Памир норуоттарыттан олохтоох киһини кытта курортка көрсөн турабын, Олох сахаттан тас көрүнүнэн туох да уратыта суоҕа. Вахи диэн аҕа ууһуттан төрүттээхпин, олох төрдүбүт монголлар диэн сэһэргээбитэ.

Ити курдук Нури уонна Хаджи бары тэрээһин боппуруостарын барытын тэрийэн баран Такирга төрдүн билиһиннэрбэккэ эрэ, кинини арыалдьыт эрэ оҥосторго сүбэлэспиттэрэ. Ол иһин биир үтүө күн Такиры ыҥыран ылан баран Нури :

• Эн аҕаҥ Саид Абдулло бу биһиги политическай бөлөхпүт төрүттээччитэ уонна салайааччыта. Бу эҥэр мусульманство атаҕар турарыгар өйүн-санаатын, күүһүн-уоҕун барытын ууран туран үлэлэспит киһи буолар. Ол иһин дьон-сэргэ эйиигин убаастыыр, үрдүктүк тутар. Онон бэйэҥ төрүт сиргэр Памирга хаан-уруу аймахтарын уруу тэрийэллэринэн сибээстээн эйиигин онно ыытарга быһаарынныбыт. Сыалын-соругун диэн төрүт буоргар тиийэн, биһиги политическай бөлөхпүт ыытар дьаһалларын туһунан, мунньахпытыгар ылыммыт уураахтарбытыгар олоҕуран олохтоохторго иһитиннэриэн. Онно биһиги политическай бөлөхпүт алын сүһүөҕүн салайааччыта тугу оҥороргун барытын ыйан-кэрдэн биэриэҕэ. -Диэн быһа бааччы дьаһайан кэбиспитэ.

Ити дьаһал туһунан Такир күүстээх өрүттэн киниэхэ сирэй сыһыарыллыбыт салайааччытыгар Клим Егоровичка тиэрдэ охсубута. Бу түгэнинэн куоһурданнан Клим Егорович Такиры тэрилтэ кистэлэҥ дьиэтигэр ыҥыран ылан сирэй көрсүбүтэ.
Манна Клим Егорович уһаппакка, кэҥэппэккэ куттала суох буолуу комитетыттан кэлбит дьаһалы кытта билиһиннэрбитэ. Ол дьаһал :- Бу кэмҥэ көҥүлэ суох күндү таастары кыраныысса нөҥүө таһаарыы тэриллэр. Ону тохтотор үлэни ыытаргытыгар соруйабыт диэн ис хоһоонноох этэ. Бу дьаһал ис хоһоонуттан толкуйдаан таһаарар буоллахха, эн аҕаҥ Саид Насрулло төрөөбүт кишлага олох кыраныысса аттыгар турар. Ол кишлак нөҥүө үгүс көҥүлэ суох табаардар дойдуга киирэллэр. Ол иһин ити кишлагы кытаанах хонтуруоллаах сир өйдөбүлүгэр киллэрбиттэринэн, эйиигин ити күндү таастары туоратыыга туһанаары гыналлар диэн толкуйдуубут. Ол иһин эн биһи бу түгэни мүччү туппакка, бу эҥэр кыраныысса нөҥүө көҥүлэ суох табаардар тахсар суолларын тохтоторго туох баар кыалларын барытын оҥоруохтаахпыт.
Бу кэпсэтии кэнниттэн Такир тоҕо кинини кыраныысса диэки ыыта сатыылларын дьиҥҥээх биричиинэтин саҥардыы билбитэ.

Үһүс чааһа

    Көтөр аал иһигэр уолаттар бойобуой сорудахха баран иһэр буоланнар, маҥҥай утаа өрүкүнүйэн иһэн биир кэм куугунуур тыаска уйдаран бары саҥата-иҥэтэ суох бэйэлэригэр сөҥөн хааллылар. Уу-чуумпу буола түстэ. Үгүстэр иллэҥ кэми туһанан нуктаан, утуйбутунан бардылар.
Онтон Тимир төттөрүтүн төрүт уута көтөн хаалан, ону-маны эргитэ саныы олордо. Өйө-санаата, толкуйа дойдутун, балтытын диэки туһаайар. Ол быыһыгар төбөтүгэр араас дириҥ ис хоһоонноох өйдөбүллэр киирэн тахсаллар. Ол курдук киһи бэйэтин олоҕор бэйэтин баҕатынан дьаһаммат түгэннэрэ бааллар эбит. Ону бу саллаат олоҕо көрдөрөр. Ол түгэни кини табатык өйдүүр. Кини билигин сахалыы судургутук өйдөөтөҕүнэ, Аҕаууһун көмүскээччи боотур киһи курдук илиитигэр сэрии сэптээх, инники күөҥҥэ сылдьар Ийэ дойдутун көмүскүүр иэстээх буойун буолар.
Онон ол өйдөбүлүгэр тирэннэҕинэ кини билигин Ийэ дойдутун –Сэбиэскэй Сойууһу көмүскүүргэ “Кэс тылын” биэрбит боотур –буойун эбит.
Итинник толкуйдуу-саныы олордоҕуна эмискэччи кинилэр бөлөхтөрүн хамандыыра “Крот” сөҥ куолаһа бүгүҥҥү тирээн турар түгэҥҥэ бэттэх аҕалла.

• Миэстэҕититтэн турбаккыт! Тэҥҥэһин! Чиккэс гынын! Бары мин диэки хайыстыгыт! Бирикээһи истиҥ! Бу пакетка ханна тиийэр чааспыт эрэ ыйыллыбыт. Орто-азиатскай байыаннай уокурук, 15 биригээдэтин, 154 туспа анал бэлэмнэлиилээх этэрээтигэр сыһыарыллаҕыт уонна ол этэрээт хамандыырыгар майор Халбаев Хабиб Таджибаевич дьаһалыгар киирэҕит диэн суруллубут. Тиийэр сирбит Туркмения Чирик дэриэбинэтэ. Ыйытык баар дуо? Ыйытык суох. Ыйытан да туһа суох. Итинтэн атыны бэйэм да билбэппин.

Уолаттар бары ханна эрэ бойобуой сорудаҕы толоро баран иһэбит диэн толкуйдарыттан өһүллэн, дьэ күө-дьаа буолан ону-маны кэпсэтэн бардылар.
“Купол”сэргэхсийбит Тимири кытта санаатын үллэстэн барда.

• Тимир! Бу курдук ханна эрэ илдьэн эмискэччи өстөөх тыылыгар быраҕан кэбиһэллэригэр төһө да бэлэмнэммиппит иһин билигин даҕаны өйбүт-санаабыт бэлэмэ суох эбит. Олох сирэйинэн эттэххэ эмискэччитэ-соһуччута бэрт буолан салла олорбутум. Сэппит –сэбиргэлбит да мөлтөх. Аптамааппытыгар биирдии эрэ диискэлээхпит, -дии-дии аптамаатын эргитэн-урбатан көрдөрдө.

• Сөпкө этэҕин. Бэйэм да дьиибэргии олорбутум. Аптаммааппытын кытта, докумуоннарбытын эрэ илдьэ сылдьабыт. Билигин ханна көтөн иһэрбит биллибитинэн уоскуй. Миэстэтигэр тиийдэхпитинэ көстөн иһиэ. Онон өйбүт-санаабыт уоскуйбутунан, утуйан ылыахха.

Сөптөөх этии буолла диэн түмүк оҥоһуллан, ити кэнниттэн уолаттар бэйэ-бэйэлэрин төбөлөрүн санныларыгар уурустулар да утуйбутунан бардылар. Эмискэччи көтөр аал сири кытта охсуллуутугар тимир олоппосторго олорор саллаат уолаттар түөрэ-лаҥкы өндөҥөлөспүтүнэн бардылар. Бары онтон уһуктан көтөр аал түннүгэр сыһыннылар.
Тимир тула өттүн көрөөт сулуусбалыы кэлэн истэҕинэ тимир суол аалыгар олорсубут саллаат уолун санаан ылла. Ол курдук тула өттө харах ыларынан кумах куйаар. Ону көрөн баран “Куполга” эттэ:

• Кумах куйаар дойдуга кэлбиппит. Бэйэбит “убаҕаспытын” иһэр дьон буолбуппут.
  Онуоха уола соһуйбут баҕайытык Тимиртэн ыйытта:
• Ити туох өйдөбүлгэ эттин?
• Олох боростуойдук өйдүүр гына этэр буоллахха, уу кэмчи сиригэр биһигини аҕалбыттар.
• Эс, наһаа оннукка тиэрдибэттэр ини. Байыаннай чаас турар сирэ буоллаҕына, хантан эрэ ууларын хааччыналлар ини.
• Эн эппитин, таҥара эппитэ буоллун, -диэн Тимир хардарда.

    Ити туран олох итии сиргэ кэлбиттэрин эттэринэн –хааннарынан билэн бардылар, олох кылгас кэм иһинэн көтөр аалларын иһэ биллэ сылыйан тыыналларыгар салгын тиийбэт буола түстэ, бэйэлэрэ тиритэн көлөһүн аллан бардылар. Онуоха Тимир оҕо сааһын дойдутугар Ньурба аалын пордугар тимир дьааһык иһигэр хас да хонукка сыппытын санаан кэлэн өрө тыынна.
Хата кинилэр дьоллоругар өр хаайбатылар. Көтөр аалларын аана аһыллан таһырдьа таҕыстылар да бары күлүк сири былдьаспытынан бардылар. Бары көтөр аал анныгар киирдилэр. Күн оройо буолан сир үрдүнээҕи салгын күн сылааһыттан оргуйа турар. Инньэ гынан тула да өттүгүн көрө да сатаатахха салгын дьиримниириттэн киһи ырааҕы көрбөт, итии сөрүүн салгыннар охсуһууларыгар түбэһэн тулалыыр эйгэ чуолкайа суох көстөр.
Бары даҕаны туох ааттаах таҥара кыраабыт дойдутугар аҕалан бырахтылар дии толкуйдуу турдахтарына, хантан эрэ мотуор тыаһыыр тыаһа иһилиннэ. Бары ол тыас кэлэр хайысхатын диэки төбөлөрүн эргитэн манаһан турдулар. Өр-өтөр буолбата кумахтар быыстарыттан “Т-80 “таанка тахсан кэллэ да хайысхатын кинилэр диэки тутан кэбистэ. Ол истэҕинэ таанка бааснятын аһаҕас люктарыттан икки танкист төбөтө көстөр. Кинилэр иннилэригэр кэлэн таанка хорус гынаатын кытта таанкаттан төрүт да устаабынан ирдэнэр пуормата суох танкист, анардас ыстаантан быһа баттаан галифе эрэ хаалбыт таҥаһын туруусук курдук кэтэ эрэ сылдьар сыгынньах танкист ыстанан түстэ да шлемофенугар илиитин таҕайаат:

• Таанка экипаһын хамандыыра лейтенант Ковалев диэммин. Эһигини мантан ылар сорудахтаахпын, -диэн дакылааттаата. Онуоха утары “Кот “ тахсан :
• Анал бэлэмнэлиилээх бөлөх хамандыыра “Кот” диэммин, эһиги чааскытыгар сыһыарыллабын, -диэн утары дакылааттаата.

Ол кэнниттэн бэйэлэрэ бөлөхтөн туспа арахсан, таанка кэтэҕэр баран бэйэ бэйэлэрин кытта кэпсэттилэр. Ол кэнниттэн “Кот” бэттэх кэлэн бэйэтин бөлөҕөр кэлэн хамаанда биэрдэ:

• Тэҥҥэһин! Чиккэс гынын! Билигин бу таанкаҕа олорсон олохтоох сирбитигэр айанныыбыт. Онон малгытын, салгытын укта сылдьар сүгэһэрдэргитин таанка уоһугар ыйаттаан. Онтон бэйэҕит таанкаҕа тахсан хатаастаан олорун.

Ол кэнниттэн уолаттар таанкаҕа хатаастан тахсан таанка бааснятын тула олорунан кэбистилэр.
Манна таанка үрдүгэр олороот танкист тоҕо сыгынньах сылдьарын тута өйдөөтүлэр. Эмискэччи алларааттан уонна үөһээттэн барыларын киһи бэрт нэһиилэ тулуйар итиитэ ыбылы кууста. Өскөтүн манна таанка үрдүгэр алаадьы буһарар чаҕаан урдугэр олорор курдук буоллаххына, итиннэ таанка иһигэр өссө абытай буолара чуолкай. Бэйэлэрэ тимир сылааһын суоһуурун тулуйбакка туох баар кэтэ сылдьар таҥастарын устуна-устуна олорор сирдэрин анныгар угуннулар. Бэрт кылгас кэм иһигэр танкистан туох атына суох саллааттар буола түстүлэр.
Таанка айанныырын кытта, кэм сөрүүкээтэ гынан баран атын кыһалҕа кыһарыйда. Ол курдук таанка айаннаан иһэн бэйэтин гусеницатын анныттан кумаҕы бурхатан таһааран, көмөн кэбистэ. Ол түмүгэр уолаттар кумах быылыттан харыстанан харахтарын да айахтарын аспакка айанныыр түгэннэрэ үөскээтэ. Муннуларын ытыстарынан саптан олорон, салгын ылан тыыналлар. Эмискэччи таанка тохтообутугар көрбүттэрэ оазис кытыыттыгар тураллар эбит. Уолаттар тула өттүлэрин кылап эрэ гынан көрөн ыллылар. Кыһалҕа кыһайан айахтарыгар, кулҕаахтарын, муннуларын үүтүгэр киирбит кумах сыыһын силлии-хаахтыы, ыраастана, эттэриттэн-хааннарыгар сыстыбыт кумахтарын тэбинэ турдулар. Ол сылдьан танкистар үөһээттэн кинилэр хамсаналларын көрөн күлэн сыһыгырыыр уонна бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэр саҥаларын өй дуораанын курдук истэллэр.
Саллаат уолаттар бэйэни ыраастанан, эти –сиини бэттэх аҕалан эрэ баран тула өттүлэрин болҕомтолоохтук көрдүлэр. Кэлбит сирдэрэ кумах куйаар эбит буоллаҕына, кишлак турар сирэ күп-күөх эбит. Пальма бөҕөтө үүнэн аҕай турар. Олор быыстарыгар олохтоох туркменнар олорор сыбахтаах дьиэлэрэ, шатердара көстөллөр. Саба быраҕан көрүүгэ олохтоох дьон сир оҥоруутунан, сүөһү ииттэн айахтарын ииттэн олорор курдук көстөллөр. Ол курдук барааннар, верблюдтар мэччийэ сылдьалларын, виноградниктар, араас фрукталар үүммүт хонууларын көрдүлэр.

Николай 25 апреля 2020
Бэрт да бэрт, суруйаргын куутэн боҕо

Бабаҕа баатыр 26 апреля 2020
Ньукулай! Махтал! Киһиэхэ кыра наада. Дьон ааҕарын көрөбүн. Ол иһин ону-маны айбыта-суруйбута буолабыт. Онтон санааҕытын этэр буоллаххытына өссө үчүгэй.. Манна дьиэбитигэр мөҕүллэбит., Тугу да гыммат компьютерга хатанан баран олорор киһинэн ааҕыллабыт.. Чэ ити санаа атастаһыыта.

    Итинник тулалыыр хартыынаны көрөөт Тимир бэйэтин толкуйугар итиччэ суөһү уонна үүнээйи үүнэр буоллаҕына, ону барытын хааччыйар уу кээмэйэ баар буоллаҕа диэн түмүк оҥорон өйө-санаата чэпчээтэ. Бары даҕаны арыый дойду быһыылаах сиргэ кэлэн сэргэхсийдилэр.
Ити кэнниттэн “Кот” хамаандатынан икки эрээтинэн тураат сатыы танкистар ыйбыт олох былыргы кириэппэс турар үрдэлин диэки хаамтылар. Онтон танкистар бэйэлэрэ биһиги кишлак иһинэн сылдьар бырааппыт суох диэн баран туспа хайысханы ылан баран тирэх сирдэрин диэки айанныы турдулар. Кинилэр кишлак сүрүн суолун устун тутуһан кириэппэс диэки хааман истилэр. Ол иһэн көрдөхтөрүнэ суоллара ишак арбаны эрэ соһор кэтитин саҕа эрэ кэтиттээх, суол икки өттө киһи үрдүгүттэн үрдүк истиэнэлээх буорунан сыбаммыт күрүө. Онон ол нөҥүө киһи тугу да көрбөт. Ол гынан баран от-мас дэлэйдик үүнэр буолан, араас мас отонноро олбуор тас өттүгэр суолга тахсан ыйанан тураллар. Уолаттар үөрэ-көтө ол отоннору быһа тардан үссэннилэр. Кинилэр суолларыгар сотору-сотору туораттан сатыы эрэ дьон сылдьар ыллыктарын кэтитинэн суоллар холбоһоллор. Ол суол икки өттүгэр эмиэ буор сыбахтаах күрүө, олорго ааннар оҥойон тураллара көстөр. Кинилэри көрөн буолуо ол суолларынан сүүрбэччэ бытахай оҕолор ойон таҕыстылар да, кэннилэриттэн кинилэри үтүктэн устуруойунан хаамсыбытынан бардылар.
Дьэ манна хамандыыр уол:- Биир! Икки! –Диэн тыл таһааран хамаандалыырын чуолкайдык истэн Тимир улаханнык соһуйда. Онтон оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэр атын тылларын болҕойон истэ сатаата да биир да өйдөнөр тылы истибэтэ. Ол гынан баран бу омук түүр омуктартан төрүттэрдээх буоллахтара дуу? –Диэн санаан ылла. Ити курдук иһэн икки балачча үрдүк буорунан кутуллан оҥоһуллубут икки үрдэли аастылар. Тимир сахалыы толкуйдаатаҕына өстөөх саба түһүүтүгэр ааҥ-маҥҥай көрсөр бөҕөргөтүүлэр быһыылаах. Ити курдук айаннаан кириэппэс олох аттыгар кэлбиттэригэр байыаннай пуос тохтоппутугар “Кот” бирикээһин көрдөрбүтүгэр туох да мэһэйэ суох аһардылар. Пуос кэнниттэн кириэппэс истиэнэтин тула кэрийэ барбыт уонча миэтэрэ кэтиттээх уунан туолбут хорууну муостанан туораатылар. Ол кэнниттэн олох былыргы үйэтээҕи кириэппэс иһигэр киирэн кэллилэр. Онно көрдөххө истиэнэлэрэ уматыллыбатах буор кирпииччэлэртэн турар эбит, онтукалара хаһан эрэ былыр үйэтээҕи кэмнэргэ испиэскэлэммит. Онон кириэппэс истиэнэтэ онон манан маҥхайан көстөр.
Кинилэри капитан сыбаанньалаах эписиэр кэтэһэн турар эбит. Ону көрөөт бөлөх хамандыыра “Кот” уолаттарын устуруойдатаат дакылааттаабытыгар, мин Орто-азиатскай байыаннай уокурук, 15 биригээдэтин, 154 туспа анал бэлэмнэлиилээх этэрээтин хамандыырын тыылга солбуйааччытабын диэн бэйэтин билиһиннэрдэ уонна манна олохтоох сиргитин булларан биэрэр сорудахтаахпын диэт

• Миигин батыһан иһин! -Диэн дьаһал биэрдэ.

Уолаттар бу капитаны батыһан иһэн саҥа кэлбит дьон быһыытынан тула өттүлэрин көрөөрү төбөлөрө биир кэм эргичиннэс буола түстэ. Ол иһэн көстөр сорох түгэннэртэн соһуйдулар, киин эҥэр сирдэргэ сулуусбалаабыт саллааттар өйдөөбөт түгэннэрин көрдүлэр. Ол курдук Тимир бэйэтин толкуйугар бэрт сыыдам хамсаныылаах, саалаах-сэптээх дьон хаамса сылдьалларын көрөн сыана быстаҕына манна байыаннай чаас турар сирэ эбит диэн толкуйдаата. Ол гынан баран бу саллааттар таҥҥа-сапта сылдьалларынан Устааб ирдииригэр эппиэттээбэттэринэн барыларын соһуттулар. Ол курдук Тимир көрдөҕүнэ бу байыаннай дьон Памирга сулуусбалыы сылдьан көрбүт афганецтарыттан туох да атына суох курдук таҥҥа сабына сылдьаллар. Үгүстэрэ бүтүннүү түү буолан хаалбыт сирэйдээх байыаннай дьон хаамсаллар. Ким эписиэр, ким саллаат буоларын ханнык да бэлиэнэн киһи араарбат. Бары биир киһи курдук үү-үүдүкчүлэр. Хааман иһэр хайысхатыгар “балааккалаах куорат”көстөр. Капитаннара онно тиэрдэн баран биир кытыы турар балааккаҕа киллэрдэ.

• Эһи бөлөххө олохсуйаргытыгар бу балаакка ананар. Үөрэрбит диэн бу кумах куйаар ортотугар уубут баар. Ону дьолбут диибит. Бу кириэппэс аттынан урукку кэмнэргэ улахан өрүс устар эбитэ үһү. Ол өрүс билигин кумах анныгар түһэн хаалбыт. Ол кэмнэргэ манан Кытай солкотун суола ааһар буолан бу сир улаханнык сайда сылдьыбыт. Ону бу кириэппэс баара туоһулуур. Олус үрдүк үрдэл үрдүгэр турбута үһү. Онтон аллараа өттө, эһиги айаннаан кэлбит сиргит игин, уопсайынан тула өттө харах дала төһө ыларынан барыта истиэп тулалаан турбут, киһи-сүөһү да дэлэйэ үһү. Ону барытын “Кыһыл-кум” кумаҕа хамсаан билигин бүтүннүүтүн бүрүйэн кэбиспит. Онтон ыла кэхтиигэ барбыт. Олохтоох дьон “Каспий” муоратын диэки көспүттэр.

Айылҕа биллибэт сокуоннарынан салайтаран ол өрүс билигин даҕаны кумах аннынан сүүрдэ сытар дииллэр. Ону манна күөх сир баара туоһулуур. Олохтоохтор бары холуодьас хастан ууланан олороллор. Онтон биһиги буурунан сири дьөлө үүттээн баран носуос көмөтүнэн уубутун хааччынабыт. Ол гынан баран ууну мээнэ туттары бопсобут. Онон бу сирбит “Кыһыл-кум” ортотугар соҕотох оттоох-мастаах сир.
Онтон бу кириэппэс историческай пааматынньык буолан госудаарыстыба бас билиитигэр ылыллан, кириэппэс быһыытынан бэрт үчүгэй туруктаах турбутун, Афганистан сэриитэ буолбутунан сибээстээн байыаннайдар бэйэлэрин туһаларыгар ылбыттар. Онон бу эҥэр байыаннайдар кэлбиттэрэ уонча эрэ сыл буолла. Ити эппит биричиинэлэргэ олоҕуран олох –дьаһах хааччыллыыта соччото суох. Дойду сирдэргэ курдук уунан, иитиинэн хааччыллыылаах дьиэлэр суохтар.
Чэпчэтинэргитигэр, суунаргытыгар кириэппэс кэтэх өттүгэр аналлаах миэстэлэр бааллар онно сылдьыаххыт. Онтон аһылык куһаҕана суох. Ол өттүгэр санаарҕаабаккыт. Хааччыллыы куһаҕана суох. Ким өй укпута буолла, кыһалҕа кыһарыйдаҕа буолуо. Таанка көмөтүнэн кумах ньуурун көннөрөн баран, уу кута-кута үнтү тэбистэрэбит, оччотугар бөртүлүөт уонна кыра ыйааһыннаах көтөр аал түһэр сирэ оҥоһуллар. Сүрүннээн бөртүлүөттэр көтөллөр. Онон дойду сири кытта сибээс үчүгэй.
Ол бу боппуруоскут элбэх буолуо гынан баран, онно бириэмэбин бараабаппын. Эһиэхэ билигин ыраах сиртэн кэлбиккит быһыытынан уоскуйаргытыгар, олоххутун буларгытыгар икки чаас бэриллэр. Ол кэнниттэн бу манна Афганистан сэриитин биир актыыбынай кыттыылааҕа, этэрээт хамандыыра аатырбыт “Кара-майор” кэлэн эһитини кытта сирэй көрсүөҕэ. Кини эһиэхэ баар туох баар боппуруостаргытыгар барытыгар эппиэти биэриэҕэ, -диэт элэс гынан хаалла.
Ити сонуну истээт, уолаттар бары да соһуйдулар. Бу “Кара-майор” Афганистан сэриитигэр сылдьыбыт хас биирдии байыас уоһун кэпсээнигэр сылдьар хамандыыр. Этэргэ дылы кини туһунан үгүс сэһэн саллааттар ортолоругар кэпсэлгэ сылдьар.
“Саллаат араадьыйата”кини сэрии хонуутугар көрдөрбүт хорсун быһыыларын, үрдүкү салайар ыстаап үгүс бойобуой сорудахтарын сатабыллаахтык, мындырдык дьаһайан олох сүтүгэ суох ситиһэрин, сэрии хонуутугар биир да саллааты душманнарга хаалларбатах хамандыыр, кини төбөтүн душманнар Афган сэриитин тухары Сэбиэскэй аармыйа хамандыырдарыттан биир мөлүйүөн доллары наҕараада анаабыт соҕотох эписиэрдэрэ буоларын быһыытынан өрө тутан кэпсиир.
Уолаттар “һуу-һаа” буолбуттарын көрөн бойобуой бөлөх хамандыыра “Кот”:
-Мин Афган сэриитигэр хас да сыл сылдьыбытым. Ол сылдьан “Кара-майор” туһунан үһүйээннэри, хорсун быһыытын туһунан элбэҕи истибитим. Кини туһунан ааҥ-маҥҥай Афганистаҥҥа Меймене куорат таһыгар Мовлади-Кара диэн моджакедтар тойоннорун этээрээтин үнтү сынньыыга кэккэлэһэ сылдьар чаастарга сэриилэспипппиттэн билэбин..

Онно кини байыастарыттан биир дьоруойдуу сэриилэспит саллаат кэпсээбит, моджакедтар атаакаҕа киирэллэригэр “Мовлади –Кара” дии-дии хаһытыы киирэллэр. Мин ол Мовлади-Караҕа силлиибин. Миэхэ бэйэбэр “кара-майор” баар дии утары хаһыытаһа сытан сэриилэстим диэбит кынаттаах тылларыгар тирэнэн хамандыырдарыгар убаастабыл быһыытынан оннук ааты иҥэрбиттэр.
Бэйэм хаста да араанньы буолбутум. Эмтэнэр кэммэр госпиталга сытан, биир түгэҥҥэ “Кара-майор” быһаччы салалтатынан кини этэрээтигэр баар саллааттар кэпсээннэрин истибитим. Ол саллааттар биир да хомолтолоох тылы бэйэлэрин хамандыырдарыгар туһаайан саҥарбатахтара. Кини этэрээтигэр сылдьалларын киэҥ туттан кэпсээбиттэрэ. Ол курдук бу хамандыыр боростуой саллаат кыһалҕатын инники күөҥҥэ тута сылдьарын бэлиэтээбиттэрэ. Ол курдук кинилэр “Саланг” диэн хайа хаспаҕын хонтуруоллуур пуостарыгар моджахедтар кэлэн саба түспүттэр. Төгүрүйбүттэр. Бүттүбүт! Өлөр буоллубут! - Дии саныы сырыттахтарына хамандыырдара бөртүлүөтүнэн көтөн кэлэн кинилэри араанньы буолан сытар саллааттары өлөртөн быыһаабыт. Ити курдук бойобуой сорудахтары толорууга саамай кутталлаах хайысхаларга бэйэтэ инники күөҥҥэ сылдьар бойобуой, буорах сытын муннунан билбит хамандыыр.
Ол эрэ буолуо дуо? Олохтоох афганецтары кытта сатаан уопсай тыл булан кэпсэтэр, кинилэр кыһалҕаларын өйдүүр хамандыыр буолан ханна туох буоларын эрдэ олохтоохтортон истэ билэ сылдьарынан бэйэтин этэрээтин саллааттарын өлөртөн-өһүүттэн быыһыы-харыстыы сылдьыбыт эписиэр буолар.
Сэрии хонуутугар сылдьар саллаат көннөрү хамандыырдары кэпсээн оҥорбот. Кини аата-суола олус күүскэ Ахмад Шах Масуд- “Панджерскай хахай” диэн моджакедтар саамай кыахтаах, талааннаах тойоннорун утары кыргыһыыларга хорсун быһыылары көрдөрбүтүн кэннэ дуорайбыта. Кини итиннэ ким да ситиспэтэх ситиһиитин ситиһэн турар. Ол курдук бэйэтин көрөр сиригэр-уотугар аҥардас тыл күүһүнэн ити “панджерскай хахайы” кытта сирэй көрсөн кэпсэтэн кылгас кэмҥэ сэриилэспэт буолуу түгэнин түһэрсэн турар. Ол илии тутуһууларын икки өттүттэн балтараа сыл устата илдьэ сылдьыбыттара. Ханнык да сэриигэ “өстөөх “ баһыйар күүстээх буоллаҕына эйэлэһиигэ барбат, өрө туппат.
Онтон бу “ панджерскай хайа хаспаҕа” Кабулу кытта Сэбиэскэй сойууһу холбуур соҕотох стратегическай суолталаах суол тымыра. “Ким бу суолу бас билбит ол афганистан хаһаайына” диэн тыл мээнэҕэ этиллибэтэҕэ чуолкай. Онон аҥардас бу түгэн “Кара-майор” олохтоох афганецтарга, душманнарга улахан аптарытыаттааҕын көрдөрөр. Кэлин сүтэн хаалбыта. Өлбүтэ буолуо дии саныыр этим. Онтукам манна баар эбит.
Билигин Афган сэриитэ түмүктэнэн эрэр. Ол курдук онно баар байыаннай чаастар дойдуларыгар Сэбиэскэй Сойууска таһаарылла сылдьаллар. Онон биһиги бөлөхпүтүн тоҕо манна аҕалбыттарын ситэ өйдөөбөтүм, –диэн санаатын атастаста.

    Онуоха “Купол” утуйар таҥаһын мас наара ороҥҥо оҥосто сылдьан Тимиргэ кэлэн:

• Тимир! Оччоҕо биһиги бөлөхпүтүн Афганистаҥҥа быраҕаары гыналлара буолуо дуо? Манна кэлэн иһэн моджакедтар курдук таҥҥа сылдьар байыаннайдары көрбүппүт. Ити байыаннайдар тутталлара –хапталлара, сирэйдэрин-харахтарын олоруута олох чуолкай Афганистан сиригэр –уотугар сылдьыбыт дьон, -диэн бэйэтин санаатын үллэһиннэ.
• Мин санаабар, эмиэ оннук! Ити байыаннайдар пуормаларын өр кэппиттэрэ харахха быраҕыллар. Ону кытта “түү сирэй” буола сылдьаллара эмиэ ону кэрэһэлиир. Мин Афганистан кыраныыссатыгар сулуусбалаабыт буоламмын олохтоох дьон туох таҥастаахтарын билэбин. Ити дьон саба быраҕан көрүүгэ олох афганецтарга майгынныыллар. Сирэйдэрэ эрэ –европеец сирэйэ.

Ону кытта болҕойон көрбүт буоллаххына, үгүстэрэ бэрт кыра бэстилиэт курдук быһыылаах “дьэбириэйдэр” Узи аптамааттарын илдьэ сылдьаллар. Ону кытта биһигиттэн атыннара диэн ити байыаннайдар бойобуой сырыыларга сылдьыбыт саллааттар. Ол курдук биир байыаннай доҕолоннуурун, иккиһэ илиитигэр бэрэбээскилээх сылдьарын көрбүтүм.
Ити тас өттүнэн, бүгүҥҥү түгэҥҥэ киһи соһуйара элбэх. Биһиги анаммыт этэрээппит дьон хараҕыттан дьалты тутуллан, бу кумах куйаар ортотугар турара эмиэ туспа толкуйу эрэйэр. Итинник эрийэ толкуйдаан бардахха, бииртэн-биир боппуруос тахсан иһиэх курдук.
Онон бу боппуруостарга төбөбүтүн үнтү сынньымыахха. Сотору биллиэҕэ. Хата, манна анал суунар сир баар диэбиттэрэ баран дууштанан, эппитин –хааммытын чэбдигирдэн, пуормабытын устаабка эппиэттиир гына оҥостон кэлиэххэ, -диэн Тимир Куполы кытта кэпсэтэрин быһан кыһалҕаны тирээн турар боппуруостарга туһаайда.
Онуоха “Купол” бөлөх хамандыырыттан көҥүл көрдөөбүтүн “Кот” эмиэ оннук толкуйдуу сылдьар эбит. Уолаттар хамсаналларын көрө сылдьан балаакка таһыгар тахсан :

• Бары! Сэрии сэбиргэлэ суох! Мин аттыбар кэлэн, биир кэккэнэн! Уҥуоххутунан! Ыйааһынньытынан! Сыаҕытынан! Сиэттэрэн турун! -Диэн хамаанда биэрдэ.

Итинник хамаанданы истээт уолаттар бары кэккэлэччи биир кэккэнэн туран кэбистилэр.
Ол кэнниттэн тута баттаһа:

• Тэннэһин! Чиккэйин! Хаҥас диэки! Бары миигин батыһан! Сүүрүүнэн! Бардыбыт! – Диэн хамаанда биэрээт хаамар-сүүрэр икки ардынан кириэппэс кэтэх өттүн диэки тутуһан кэбистэ.

Ол иһэн омос көрдөххө үгүс байыаннай баара биллибэт. Биир-икки эписиэр пуормалаах байыаннайдары көрдүлэр. Били моджакедтар курдук байыаннайдара суохтар.
Кириэппэс кэтэх өттүгэр ойон тахсыбыттара. Аан хаҥас диэки өттүгэр кириэппэс эркинин батыһа илиини-сирэйи суунарга аналлаах сүүрбэччэ боростуой “умывальниктар” ыйанан тураллар. Онтон салгыы саба быраҕан көрүүгэ хас да “очколаах” хаптаһынтан көҕүрэттэр сир тутуллубута көстөр. Онтон уҥа өттүгэр “суунар сир” диэн суруктаах мастан тутуллубут баанньык турарыгар ойон киирдилэр.

Бу курдук бөлөх саллаат баанньыкка тоҕо анньан киириэ диэн кэтэспэккэ олорор саллаакка эмискэччитэ бэрт буолла быһыылаах, киирэр хоско көннөрү мас ороҥҥо сынньана дуу? Утуйа сыппыт дуу? Саллаат ойон турда да, ”Коту” көрөөт :

• Табаарыс старшина! Рядовой Наливайко! Баанньыкка бу күннэ дьуһуурунайбын. Бүгүн бу чааска саллааттар сууна кэлэллэрин туһунан ким да дьаһал биэрэ илик. Онон баанньык туруга суунарга бэлэмэ суох, -диэн дакылааттаабытынан барда.

Онуоха “Кот”

• Биһи саҥа айаннаан кэллибит. Онон киһилии быһыыланарбытыгар сылаас уу эрэ наада, -диэбитигэр, саллаат уол үөрдэ.
• Итиннэ баанньыкка сыһыары дууштанар сир баар. Онно барыта бэлэм, сылаас уу куруутун баар. Ол өттүн бу дойду күнэ бэйэтэ дьаһайар уонна туора турар иккис аан диэки ыйан кэбистэ.

Ити курдук уолаттар суунан-траанан бэттэх кэлэн сэргэхсийэн оннуларын буланэрдэхтэринэ, балаакка иһигэр бэрт түргэн, сыыдам хамсаныылаах, орто уҥуохтаах, саба быраҕан көрүүгэ түөрт уончалаах майор сыбаанньалаах эписиэр киирэн кэллэ. Уолаттар ойон тураары гыммыттарыгар илиитинэн сапсыйан төттөрү табуреткаларыгар олортотолоон кэбистэ.
Ол кэнниттэн бэйэтэ биир ордук баар табуретканы бэйэтигэр тардынан баран уолаттарга утары олорунан баран

• Мин майор Халбаев Хабиб Таджибаевич диэммин. Казахпын. Манна олох оҥостон олорор этэрээт хамандыырабын. Афган сэриитигэр хара маҥҥайгы күнүттэн сылдьабын. Онно сэрии маҥҥайгы күннэригэр сирэйинэн быһаччы этэр буоллахха, олохтоох дьон майгыларын билбэт уонна хайалаах сиргэ сэриилэһэр үөрүйэҕэ суох буолан үгүс саллааты сүтэрбиппит. Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн уһун кэмҥэ сэриитэ суох кэм кэлэн, бэйэбит да испитигэр сымнаҕас сыһыан уонна саллааттан ирдэбил кытаанаҕа суох буолан, саллааты дьиннээх сэриигэ бэлэмнээһин ситэтэ суоҕа тахсан кэлбитэ.

Онон кыһалҕа кыһайан Афганистаҥҥа буола турар сэрии майгытын, моджакедтар сэриилэһэр ньымаларын үөрэтэн баран, эһиги бөлөххүт курдук, кыра дьоҕус анал бэлэми барбыт сэриилэһэ үөрүйэхтээх бөлөхтөрү тэрийэн сэрии кэмигэр көстөр үгүс сытыы түгэннэри бэрт түргэнник, сатабыллаахтык үгүс сүтүгэ суох быһаарыы, бэйэтин үчүгэй эрэ өттүттэн көрдөрдө.
Итинэн сибээстээн үрдүкү салалта маннык тус-туспа сылдьар бөлөхтөрү барыларын сүрүннээн байыаннай уокуруктарынан кииннээн туспа анал этэрээттэри тэрийтэлээтэ. Биһиги этэрээппит дьайар сирэ Афганистан эрэ буолбатах, Орто –Азиатскай байыаннай уокурук сирэ бүтүннүүтэ буолар. Манна тахсар байыаннай күүһүнэн быһаарыллар түгэннэр барыта биһиги кыттыһыылаах быһаарыллыахтаах. Онон этэрээт өстөөх сиригэр диверсионнай, эрэспиэскэлиир уонна көтөр аалларга, артиллерия сыаллары ыйан биэриинэн эрэ муҥурдаммакка, манна баар национальнай өрөспүүблүкэлэр сирдэригэр буолар политическай түгэннэргэ эмиэ кыттыһар. Онон үлэбит хайысхата киэҥ.
Мантан Афганистан “илии уунар сиргэ” турар. Ол гынан баран сиринэн сибээс суох. Көрбүккүт курдук тула өттө кумах куйаар. Онон бу сир этэрээт турарыгар мэнээк толкуйтан талыллыбатаҕа. Кистэлэн эбийиэк буоларынан манна хас биирдии киһи кэлбитэ-барбыта хонтуруолланар, атын өттүнэн кумах куйаар сир буолан афган сириттэн айылҕата төһө да атынын иһин сүрүн өйдөбүллэри уу кэмчитин, халлаан сылааһын хас биирдии саллаакка күүскэ иҥэрэр.
Сүрүн сорукпутунан “афган” буолар. Итинэн сибээстээн биһиги этэрээппит олус табыгастаах сиргэ турар. Олус кылгас кэм иһинэн Афганистан ханнык баҕарар муннугар көтөр аалларынан бэрт кылгас кэмҥэ тиийиэххэ сөп.

Ааҥ-маҥҥай Сэбиэскэй аармыйа Афганистаҥҥа киириитигэр кинини утары мөлүйүөн аҥара ахсааннаах Афганистан госудаарыстыбатын сэриилэһэргэ үөрүйэхтээх байыаннайдара үс хонук иһинэн моджакедтарга кубулуйбуттара. Атыннык эттэххэ көннөрү олохтоох дьоҥҥо уларыйбыттара. Ол курдук күнүһүн сиргэ үлэлии сылдьар бааһынайдар, түүнүн биир киинтэн салаллар байыаннай күүс саллааттара буолан эйиигин кэтэххиттэн сэриилииллэр.
Онон өстөөх сэриилэһэргэ “партизанскай” сэрии ньыматын талбыта. Сэрии саҕаланыытыгар үчүгэй сэптэрэ-тэриллэрэ суох буолан улахан хоромньуну таһаарбат этилэр. Кэлин күн-хонук ааһан истэҕин аайы атын баай-тот сайдыылаах дойдулар, сүрүннээн Эмиэрикэ көмөтүнэн сэрии сэбин саҥа тэриллэринэн хааччылланнар алдьатыылаах дьайыылары оҥорор буоллулар. Онон биһиги өттүбүтүттэн сэрии тактиката “бартыһааннары”утары сэриигэ туһаайыллар. Бу афганистаҥҥа буола турар сэрии сүрүн уратыта.
Биһигини олохтоохтор “шурави” диэн ааттыыллар, кинилэр тылларыгар бөрөбүөттээтэххэ “сэбиэт” диэн өйдөбүллээх. Дьиҥ өйдөбүлэ, итэҕэлэ суох “шайтан” дьоно, мусульманскай итэҕэли эһэ кэлбит Афганистаҥҥа олорор норуоттар кыр өстөөхтөрө диэн. Онтон биһигини өйүүр Правительственнай аармыйа байыаннайдара, кинилэри утары сэриилэһэр күүстэри “душманнар” диэн ааттыыылларыгар тирэнэн, биһиги итэҕэл өйдөбүлүгэр олоҕуран утарсар олохтоохтору “духи” диэн кылгатан ааттыыбыт. Онтон олохтоохтор бэйэлэрин моджахедтарбыт –итэҕэл иһин охсуһааччыларбыт дэнэллэр. Онон Афганистан бэйэтин тутулугунан орто үйэ кэминээҕи таһымынан, мусульманскай итэҕэл өйдөбүллэринэн салаллан олорор госудаарыстыба буоларынан ити сэрии итэҕэл сэриитигэр кубулуйда. Онон олохтоохтор сыһыаннара биһиги туспутугар эмиэ араас. Үгүс өттүлэрэ биһигини “оккупаннар” курдук көрөллөр.
Бу “афган” сэриитигэр көстөр уопсай хартыына, онтон биһиги этэрээппитигэр тирээн турар боппуруоһунан буолар. Бэйэбит курдук анал бэлэмнээх үөрэҕи барбыт, айахтарын бииртэн-биир буола турар сэрии уотугар көһө сылдьан харчы инниттэн сэриилэһэ сылдьар үрдүк таһымнаах араас омук буойуттарын кытта уонна моджахедтар Пакистаҥҥа баар лааҕырга анал бэлэмнэниини барбыт “ Хара аистарын” утары киирсии буолуо.
Онон эһиги бу түгэҥҥэ дылы уопсай бэлэмнэниини барбыт буоллаххытына, манна эһиги өстөөҕү кытта үрдүк хайалаах Памир хаспахтарын устун буолар сэрии хонуутугар хайдах быһыыга-майгыга киирэн сэриилэһэргитигэр ый аҥардаах бэлэми барыаххыт. Бэлэмнэнии сорох түгэннэриттэн бэйэҕит даҕаны соһуйуоххут. Үөрэтиини ыытар эписиэрдэр бары Афганистан сэриитигэр сылдьыбыт бойобуой эписиэрдэр буолуохтара. Сүрүн болҕомтолорун хайалаах сиргэ хайдах майгыннаахтык сэриилэһэргэ үөрэтиэхтэрэ.

Эһиги бары көннөрү чаастарга сулуусбалаан баран, баҕа өттүнэн салгыы маннык чааска сулуусбалыы кэлбит саллааттаргыт уонна маннык этэрээттэргэ сөп түбэһэр үөрэх төрүт үөрэҕин барбыккыт быһыытынан барытын кэпсии-быһаара сатаабаппын.
Эһиги манна сулуусбалыы буолбакка, сэриилэһэ кэлбит буойуттаргыт! Манна “гражданка” буолбатах! Туохха сананан кэлбиккитин билэ-билэ кэлбиккит. Манна “өлүү” өйдөбүлэ эйиигин кытта куруутун кэккэлэһэ бииргэ хаама сылдьыаҕа!
Онон өссө төгүл хатылыыбын:

• Манна Аармыйа! Онон көннөрү аармыйа сулуусбатыгар мин “дембельбин””мин дедпын”диэн илдьэ сылдьар өйдөбүллэргитин киэр илгиэхтээххит. Сыл аҥара мин туспар барытын “духтар” оҥорбуттара диэн кэпсэнэр “дедтары” бойобуой эписиэр буоларым быһыытынан олох сөбүлээбэппин. Кинилэр саллаат буолбатахтар, сэрии толоонугар кинилэр “өлүктэр”.

“Дьиҥҥээх дедовщина” диэн мин бойобуой эписиэр өйдөбүлүгэр маннык. Мин соругум дьиэ-кэргэн мааны, атаах уол оҕотуттан олох кылгас кэмҥэ дьиҥҥээх саллааты иитэн-оҥорон таһаарыы. Манна мин баҕарбаппын! Мин сатаабаппын! Маны кыаммаппын! Маннык гынар сатаммат! Мин туспар туһата суох! -Диэн өйдөбүллэр-тыллар суохтар.
Манна биир өйдөбүл барытын баһылыыр. -Бирикээс-туолуохтаах! Ону эн толоруохтааххын! Ол бирикээс туолуутуттан эн, табаарыстарын тыыннаах хаалаллара мэктиэлэнэр. Ол курдук анал бэлэмнээх этэрээт хас биирдии байыаннай уокурук өстөөҕү дьөлө түһэр батаһа буолар.
Онон урукку өйдөбүллэргэ эбиллэр ис сыһыаҥҥа быраабылалар боростуойдар

• Ким да, кими да туоһуласпат.
• Бэйэҕит икки ардыгар “хос” ааккытынан эрэ ыҥырсыаххыт.
• Эһиэхэ бэйэҕит хамандыыргытыттан атын хамандыыр суох.
• Бэйэҕит икки ардынааҕы эн-мин дэһии устааб өйдөбүллэринэн буолбакка, хамандыыргыт олохтообут ирдэбиллэринэн салаллыаххыт. Бу өйдөбүллэри үөрэх кэмин устата күүскэ иҥэриэхпит.

Онтон олорорго усулуобуйа олус үчүгэй. Ууну харса-хабыра суох туһаныыны эрэ хааччахтыыбыт. Тоҕо диэтэххэ? Элбэх уһун сыллар усталарыгар, бу кириэппэс уунан хааччыллыыта биллибэт биричиинэнэн хаста да быста сылдьыбыт. Онон ууну туһаныы нуормаланар.
Дойду сири кытта салгынынан сибээстэһэбит. Биһиги туспутугар Оборуона министиэрстибэтин туспа анал бирикээһэ тахсан сэрии сэбинэн, техникатынан, аһынан –таҥаһынан хааччыллыыбыт олус үчүгэй. Ону барытын илэ хараххытынан көрүөххүт.
Бүгүҥҥү күн хаалбыт кэмигэр олоххутун оҥостуоххут уонна манна тус бэлэмнэнии түмүк өттө буоларынан сэрии толоонугар ирдэниллэр тэриллэри бүтүннүүтүн бэйэҕит бас билиигитигэр ылыаххыт. Тус бэйэҕитин туоһулуур, бойобуой наҕараадалаах докумуоннаргытын туттарыаххыт. Ону кытта күннээҕи тэрээһин боппуруостары бүтүннүүтүн, ааҥ-маҥҥай көрсүбүт капитаҥҥыт кэлэн барытын дьаһайыаҕа.
Миэхэ боппуруостары билигин биэрэргитин бобобун! Сарсын үөрэх кэмигэр көрсүөхпүт. Онно боппуруостарга эппиэттииргэ бириэмэ бэриллиэ, -диэт балаакка боруогун атыллаан иһэн иһэн санаата батарбата, азиат уолу аймаҕыргыы көрдө, ол иһин Тимиртэн: - Хантан сылдьаҕын? -Диэн ыйытта.

Онуоха Тимир ойон тураат: –Сахабын! Пограничныкпын! -Диэн дакылааттаата.

• Сахалар тустарынан, кинилэр кыргыс үөрэҕин ылынымтыа, дьоһун буойуттар диэн истибитим. Биһиэхэ казахтарга: –Саха курдук буол! - Диэн өс хоһооно баар. “Саха” диэн тыл биһиэхэ “күн “ диэн өйдөбүллээх. Итинник дириҥ ис хоһоонноох аатка мэнээк омук тиксибэт. Онон мин санаабар улахан силистээх-мутуктаах омук сыдьаана эбиккин!. -Диэт тахсан бара турда.

Ону эрэ кэтэһэ турбуттуу кинилэри көрсүбүт капитаннарын саҥата:
– Сэрии сэпкитин илдьэ, бары тахсан, мин иннибэр биир кэккэнэн турун! -Диир хамаандата иһилиннэ.

Ити кэнниттэн капитаннарын салалтатынан кинилэргэ көрүллэр тэриллэрин ыла бардылар. Ол иһэн капитаннара кинини устуруойунан батыһан иһэр уолаттары болҕомтолоох баҕайытык көрөн баран

• Эһиги Афган сэриитин бүтэһик күннэригэр түбэспиккит быһыытынан, дьоллоох саллааттаргыт баҕар ол эҥэр тиийиэххит суоҕа. Ол гынан баран анал бэлэмнэниилэх этэрээткэ кэлбиккит быһыытынан бу Аҕа дойду сэриитин кэмиттэн кэтиллэ сылдьар пуормаҕытын төрдүттэн уларытыахпыт. Афган сэриитэ саллааттары аһынан, сэрии толоонугар сөптөөх пуорманан хааччыйыыга тугу көрдөрдө. Биһиги дойдубут Аан дойдуга таанката, бүртүлүөтэ, көтөр аала элбэҕинэн саамай күүстээх аармыйанан биллэр. Ол гынан баран боростуой саллааты күннээҕи туттар тэриллэринэн хааччыйыыта олох ситэтэ суох. Бэйэм санаабар Афган сэриитэ саҕаланарыгар Сэбиэскэй Сойуус бу сэриигэ олох бэлэмэ суоҕа, ол курдук маннык олох сылаас айылҕалаах уонна хайа дойдулаах дойдуга сэрии кэмигэр сөп түбэһэр пуормата да, атаҕын таҥаһа суох этэ. Бу атаххытыгар кэтэ сылдьар кирзовай саппыкыгыт хайалаах сиргэ сэриилэһэргэ олох табыгаһа суох тэрил. Хайалаах сиргэ сирин ньуура оллура-боллура, иннэритэ-ханньарыта үгүс буолан маннык атах таҥастаах саллааттар атахтарын быһыта оҕустаран иэдэйбиттэрэ. Онон атаххыт таҥаһыгар аныгы ыччат муодалана сатаан ымсыырар атаҕын таҥаһын “кроссовканы” биэртэлиэм.

Онуоха “Купол” киэҥ сиринэн сылдьыбыт киһи быһыытынан ыйыта оҕуста.

• Ханык фирма кроссовкаларай?

Атын уолаттар да сэргэҕэлээн өрө өрүкүнэһэ түстүлэр.

• Соһуйуоххут иннигэр, ”Пума”, ”Найк”Аан дойдуга биллэр фирмалар оҥорбут атахтарын таҥаһын ылыаххыт. Ол гынан баран сүбэ быһыытынан эттэххэ Белоруссияҕа оҥоһуллубут “Адидас” кроссовканы ким баҕалаах эбии ылыан сөп. Бу атах таҥаһа матырыйаала “кожазаменитель “ буолбатах, онон бөҕө. Афган сэриитигэр сылдьыбыт эписиэр быһыытынан эттэхпинэ, бу атах таҥаһа тилэҕэ сымнаҕас буолан саллааттар миинэҕэ эһиннэххтэринэ, саллааттар тылларынан эттэххэ “тилэхтэрин “халлааҥҥа көтүтэр”, тобуктарын эчэппэккэ тыыннаах хааларгын хааччыйар. Онтон саппыкы эн атаххын быһыта охсоро диэн, саамай куһаҕана итинник түгэҥҥэ эн атаххын бүтүннүүтүн үнтү сыстарыа, өлөргөр тиэрдиэ.

Арыт афган сиригэр биэс уонча кыраадыс итии түһэр. Онон бу кэтэ сылдьар пилоткаҕыт оннугар “панамка” сэлээппэни онтон пуормаҕытыгар чараас матырыйаалтан тигиллибит элбэх сиэптээх “афганка” пуорма икки көрүҥүн “горканы” уонна “сетканы”, ол тас өттүнэн саамай үгүс ахсааннаах омуктарын –пуштуннар национальнай таҥастарын ылыаххыт.

Онтон капитаннара саллаат уолаттар кини кэпсээнин сэрҕэлээбиттэрин билэн, болҕомто ылан санаатын атастаһа истэ.

• Бу афган сэриитин иннинэ Сэбиэскэй аармыйа Европаҕа баар НАТО –ны кытта улахан сэриигэ - Аҕа дойду сэриитин курдук сэриигэ бэлэмнэммитэ. Туох баар сэриитин сэбэ, техниката, аһынан-үөлүнэн, таҥаһынан хааччыллыыта, бу соруктан сирдэтэн тэриллибитэ. Ол курдук дойду үрдүкү салалтата сүрүн болҕомтотун күүстээх сэрии сэбигэр уурбута. Саллаат оруола иккис иккис түһүмэххэ үтүрүллүбүтэ. Боростуойдук эттэххэ өстөөх сүрүн күүһүн көтөр ааллар, артиллерия күүһүнэн үнтү сынньан баран, ол кэнниттэн ордубут тобох сэрииһиттэри таанкаларынан үнтү тэбистэрбит кэннэ хонуу сэриитин саллааттара БТР-дарга олорон онтон ордубуттары итигэстииргэ аналлаах курдук өйдөбүллээхтэрэ. Манна саллаат сэбэ-сэбиргэлэ, туох баар тээбириннэрэ барыта БТР-га тиэллэ сылдьыахтаах диэн толкуйдаахтара.

Ол өйдөбүллэри барытын бу Афган сэриитэ барытын төттөрү эргиттэ. Ол курдук Афган сэриитэ букатын атын хайысханан барда. Манна хайалаах сиргэ техника сылдьар кыаҕа суох сирдэригэр туох баар сэрии сэпкин, тээбириннэргин: уугун, аһылыккын, итии-утуйар таҥаскын, ботуруоннаргын, барытын саллаат бэйэтин көхсүгэр сүгэ сылдьар, элбэхтик сатыы сылдьар түгэнэ үөскээбитэ. Онуоха эбии тоһуурга эбэтэр төгүрүктээһиҥҥэ түбэстэххинэ үгүс ботуруоннаах буоларын ирдэнэр. Ону бүтүннүүтүн саллаат бэйэтин кытта илдьэ сылдьыахтаах. Ол онтон эн тыыннаах хааларын мэктиэлэнэр.
Онон эһиэхэ РД-ны кытта анал тэрил быһыытынан “лифчик” көрүллэр.
Бу тылтан уолаттар көх-нам буолаллара элбээн кэллэ. Ол “Купол” боппуруоһугар эриллэн тахсан кэллэ:

• Табаарыс капитан! Мин дьарык күүһүнэн кэтит түөстээҕим быһыытынан, миэхэ хаһыс кээмэйдээх “лифчик” сөп буолуой? -Диэн ыйытта.

Онуоха капитаннара көргө-нарга кыттыһан “Куполга” кэлэн дьахтар түөһүн тутар курдук ытыһын кини түөһүгэр ууран баран:

• Түөстээх уол эбиккин! Эйиэхэ бэһис кээмэйдээх ”лифчик” сөп буолуо, -диэбитигэр устуруой барыта күлэн өрө ыһылла түстэ.

Ити курдук бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһа, эн-мин дэһэ сылдьан, олохтоох сирдэриттэн ырааппатылар. Кинилэри олохтообут балааккаларыттан чугас “Интенданская служба” диэн суруктаах аанынан кириэппэс истиэнэтин иһигэр, онтон салгыы синньигэс кирилиэһинэн үктэнэн сир анныгар киирдилэр. Этэрээт сүрүннээн олохсуйбут сирэ –сир анна эбит. Манна кинилэр капитан дьаһалынан ааҥ-маҥҥай докумуоннарын уонна наҕараадаларын анал нүөмэрдээх кыра кээмэйдээх тимир дьааһыктарга уган баран отдел кадров, онтон салгыы илдьэ сылдьар АК-74 аптамааттарын сэп-сэбиргэл харайыллар хоһугар туттардылар.
Ол оннугар саҥа ситэриллибит, тупсарыллан уоһа кылгатыллыбыт, бүк тутуллан аптамаатка сыстар прикладтаах уонна уоһун анныгар “ГП-25 “ гранатанан ытар тэриллээх “АКС-74” диэн аптамааттары сирэй бас билиигэ ыллылар. Онтон Тимир эбээһинэһинэн “бэргэн ытааччы” дуоһунастаах буолан аптамаатыгар “НСПУМ “диэн түүннэри, хараҥа кэмҥэ кытта көрөр оптическай прицеллаах “Драгунов “ бинтиэпкэтин эбии ылла.
Манна бөлөх хамандыыра “Кот” дьаһалынан “Купол” “РПК-74” – илии пулеметун, онтон “Бурый” диэн ааттаах саллаат уол “Муха” диэн гранатомету тус бас билиигэ ыллылар.
Сэрии сэбин тус бас билиигэ ылан бүтэллэрин көрө сылдьан капитаннара “Куполга”кэлэн

• Эйиэхэҕэ сөп бэһис кээмэйдээх “лифчигын бу баар, -диэн баран биэс аптамаат ботуруоннаах маҕаһыына киирэр хармааннаах сүгэһэр тэрилин “Куполга” туттаран кэбистэ. Ону уол бэйэтигэр кээмэйдээри кэтэн кэбистэ. Онтуката лып-лап кини түөһүгэр олоро түстэ.

Бу иннинэ “лифчик” диэн тугун билбэккэ сылдьан, эн-мин дэспит уолаттар ол тэрили синийэн көрдүлэр уонна бойобуой түгэҥҥэ саамай туһалаах тэрил эбит диэн сыана быстылар. Онтон Тимир чөмчөкөтүгэр боростуойдук аптамаат буулдьатын патронтааһа диэн өйдөбүлүнэн киирдэ.
Ол кэнниттэн бэйэлэригэр сөп түбэһэр кээмэйдээх “лифчиктарын” талан ыллылар. Барыларыгар кэриэтэ төрдүс кээмэйдээх “лифчик” сөп түбэстэ.