Исай Никифоров.

СЭҺЭН.

(эргэ олоҕу билбэт буоллаххына,саараама,саҥа олоҕу билиэҥ суоҕа).

Хара тыа көмнөҕүн түһэрэр күүстээх тыаллар ааспыттарын кэнниттэн күн уһаабыта улаханнык билиннэ. Ол аайы күнүскү ылааҥыга,биһиги улууспут кулубата сарайдаах дьиэтин үрдүн хаара ууллан,сарайтан сытыы уһуктаах муус ыстыыктар таҥнары анньыллар буоллулар. Итинник муустары,оҕо эрдэххэ,ураҕаһынан туура солоон түһэрдэххэ,тыастара лыҥкынаан,үчүгэйдик да иһиллэрэ. Кулуба бааһынатыгар таһыллыбыт балбаахтар хаардара быһыта сиэспиттэр,хараарбыттар,онно эрдэлээн кэлбит тураах үөрэ олорор. Тураахтар төбөлөрө биир кэм кэҕиҥнэс,тугу эрэ булан,тоҕута тоҥсуйан аһыыллар - сииллэр быһыылаах. Онтон ол,кулуба бурдук астаппыт куумнатыгар халыҥ да үөрдээх туллук кэлэн түһэр буолбут. Кинилэр куумнаҕа түһэннэр,тохтубут бурдук туорааҕын быычыкаа тумустарынан хомуйан тобугураталлар,арыт,кэбиһиилээх солуоманы сиэн аамайдыы сылдьар ынахтартан үргэннэр,өрө көтөн сирилээн тахсаллар,күөх халлааҥҥа маҥан кынаттарын хара төбөтүн көрдөрбөхтөөн ылаллар,итиннэ чугас турар хатыҥ лабааларыгар оҕуруо курдук тиһиллэллэр,көҕүспүттүү саҥаран чырыптыыллар. Ол эрээри,аһылыктаах куумнаҕа эмиэ түһээри,бокуойа суох таҥнары сурулууллар. Туллук бу дойдуга сайылаабат,ити балбааҕы кэрийэр тураахтар курдук,онно - манна тарҕана,түбэһиэх сымыыттаабат. Туллуктар кыра да бэйэлээх буоллаллар,сааскы көтөрдөр сирдьиттэрэ. Кинилэр хотугу дойдуга, “көтөр баһаара” баар сиригэр тиийэн,төрүүллэр - ууһууллар. Онон туллугу биһиги диэки “ааһан иһэр айан көтөрө” диэн ааттыыллар.” Көтөр ыраахтааҕыта” - хотой кыстаабыт сириттэн саас туллугу кытта бииргэ кэлэр. Ити эт аһылыктаах сүдү көтөр ыраах кыстыгыттан,ыраах сайылыгар көһөрүгэр ыһык диэни ылыммат. Хотой,аан бастаан кыстыгыттан арахсарыгар саамай халыҥ үөрдээх туллугу бэлиэтии көрөн уонна ону батыһар. Кини ол туллугун үөрэ хонор сирин чугаһыгар хонооччу,итиэннэ киэһэ ахсын,үөрэтэн саамай эмистэрин талан,иккилии - үстүү туллугу тутан ылан үссэнээччи. Кини моҥуһун хоту тото - хана аһыыра буоллар,үөр туллугу биирдэ - иккитэ олорон туруох этэ. Ону баара,айанныыр ыһыгын быһа туттан кэбиһимээри,туллук үөрүн бараамаары,хонугун аайы кэмчилээн,иккилиини - үстүүнү эрэ ылар. Дьон ол иһин биһиги: “Көтөр ыраахтааҕыта - хотой кыыл туллугу кытта бииргэ айаннаан кэлэр” , - диэн сабаҕалыыр,бэлиэтии көрөр эбиппит. Чүүччэ быйыл уон биэһэ,уолчаан төрөөбүт сиригэр Өлүөнэ өрүс кытылыгар,саас кэллэр эрэ,наһаа үөрээччи. Кини төп - төгүрүк хара харахтара көтөртөн - сүүрэртэн арахпат. Уолчаан кыахтааҕа эбитэ буоллар,ити сарайтан таҥнары анньыллыбыт муус ыстыыктары ураҕаһынан кулуох,ити балбаахха олорор тураахтары тааһынан тамнаталыах,ити куумунаҕа олорор туллуктарга доҕуур иитиэх этэ. Ону баара,Чүүччэҕэ итинник дьол тиксибэтэх. Баҕар,эһиги,күндү ааҕааччылар,“Чүүччэҕэ ол оннук дьоллоох саас хайаан,тоҕо тиксибэтэҕэй?” - диэн ыйытыаххыт. Чүүччэҕэ дьоллоох оҕо саас тиксибэтэҕэ даҕаны оруннаах. Уон биэс саастаах Чүүччэ ийэтэ,биһиги баай кулубабытыгар хотоҥҥо сүөһү убаҕаһын,хойуутун ыраастыырга - күрдьэргэ эдэр сааһыттан хамначчытынан үлэлээн,эт илиитэ элэйэн эмээхсин аатырбыта ыраатан турар ,хамначчыт оҕото хамначчыт буолан төрүүртэн ураты анала оччотооҕу кэмҥэ суоҕа. Онон Чүүччэ борбуйун көтөҕөрүн кытта,көнньүнэн өлбүт торбос тириитинэн ыстаан,эмиэ ити курдук түбэлтэттэн күн сырдыгыттан туораабыт кулун тириитинэн сон,бэргэһэ тикпиттэрэ. Ону даҕаны барытын ийэтэ таҥастаан,имитэн,оҥорон кэтэрпитэ. Чүччэни Сылгыһыт Ньукуус диэн хамначчыкка көмөлөһөөччүннэн дуу,үөрэнээччиннэн дуу сыһыарбыттара. Ньукуус уһун ньолбоҕор,оттоммот маар дулҕатын курдук,элбэх эбирдээх,хара сирэйдээх киһи. Кини икки илиитэ тобугар тиийэр,сүөргү уһуттар. Икки сутуруга ат туйаҕыныы кытаанахтар,ытыстара,хотон кирин күрдьэр күрдьэх курдук,кэтиттэр,халыҥнар. Санна даҕаны дарайан,уҥуоҕа даҕаны бэкийэн,киһи эрэ барыта сөҕөр улахан киһитэ. Ньукуус хайа да бэйэлээх сылгыны сиэлиттэн харбаатар эрэ,ыыппатын Чүччэ көрөрө. Ньукуус биһиги кулубабыт атыыр соноҕосторо тутуллан аттанар эбэтэр урут аттаммыт соноҕостор айааһанар кэмнэригэр туттан - хаптан,дьэ,күннээмэхтээн хаалар үгэстээх.

• Өмүрүмэ,доҕоор,ити эйигин - үөлээннэхпин күндүлээри,кыра кэһии таһаарбытым. Ол эмиэ баа буоллаҕай. Урут даҕаны оччо - бачча иһилиннэ ини. Урдаах Уйбаан эмиэ кийиитин диэки тыыра быспыт курдук кыараҕас,кыламана суох харахтарынан көрүөлээн ылла. Ол эрээри арыгытын кыра үрүүмкэлэргэ кутуталаата уонна хамыйахха таммалатан илдьэн уотугар бэристэ. Иккилии - үстүү үрүүмкэ кэнниттэн,өрдөөҕүттэн билсэр икки кинээс күөмэйдэрэ улам - улам аһыллан истэ гынан баран,кэпсэтиилэрэ уруккуларыгар холоотоххо соччо истиҥирбэтэ. Тоҕо эрэ арыгыларын олус сыҥалаһаллар. Биирдэстэрэ биирдэстэринээҕэр урут итириэн баҕараллар быһыылаах. Аргыстай тоҕоостоох кэми буллар эрэ,кистии - саба кийиит сирэйин - хараҕын көрө сатыыр. Урукку кэмнэргэ буоларыныы,күлүм аллайан хардарыыны көһүтэр быһыылаах. Суох. Бу сырыыга күнүүлээһиҥҥэ,уорбалааһыҥҥа түбэспит кийиит күлэн күлүмнүү,мичээрэн мичиҥнии олороро хайдах сатаныай. Ол да иһин сирэйин - хараҕын кистии туттар,саҥата - иҥэтэ суох ону - маны дьаһайбыта буола сылдьар. Аргыстай Урдаах Уйбааҥҥа кэлэн олорор соругун этэргэ быһаарынна:
• Доҕоор,Уйбаан,мин бачча ыраах сиргэ соруга суох сылдьыбат идэлээхпин бэйэҥ билэҕин. Эн нэһилиэккэр биир эмит кытыгырас ат баара буолаарай? Атыылаһыам,атастаһыам да этэ. Эйиэхэ бэйэҕэр даҕаны…
• Ээх,сэрэйдим. Эйиэхэ кулуба атын куотар сүүрүк наада буоллаҕа, - Урдаах Арыстайы ситэ саҥардыбакка лап гыннара оҕуста. - Былырыын дьэ нэһилиэккин иҥнэрэн турардааххын. Кулуба сүүрүгүн утары итинник күлбүһэх курдук сүөһүннэн киириэххэ,буору уобуохха диэри умса хоруйуохха сөп этэ дуо? Таах ааты - суооу алдьатынан,киһиргээн… - Урдаах киһитин олус күүскэ сэмэлээн,устунан үөҕүөн да баҕарталаата. Кини кырдьаҕас кинээс буоларынан өрүү өттөйөр,онон ыаллыы кинээһиттэн Аргыстайтан тылынан - өһүнэн,өйүнэн - мэйиитинэн даҕаны чорбойон көстө сатыыр,ыаллыы кинээһин сыыһатын - итэҕэһин буллар эрэ,үксүгэр күүркэтэ,үлүннэрэ,ардыгар холуннара да сатыыр үгэстээх. - Көрбүтүм. Ол сүүрүүгэ баарым. Эн атыҥ,ньалбыһахтанан түһэн,ыытаатарын кытта,кутуругун ыһыктанан кэбиспитэ,таҥкыылахтанан түһэн,үүт - үкчү суолтан саах көрлүү сылдьар сибиинньэлии,сири тиҥсирийэн,сир ортотунан хаалан хаалта буолбаат? Һэ - һэ - һэ,хата,мин билэр киһи буоламмын,эн аккар утары уган абыраммытым. Мин нэһилиэкпэр биир орто баай киһиэхэ быйыл чугаһынан атахтааҕы тулуппатах ат үөскээн турар,ону бэйэм ылаары сылдьабын. Хата,Агдаакылар,тэҥнэһэр атта бэлэмнии сылдьыҥ. Кулуба оҕонньор эн тускунан туох диэбитин истиэххин баҕараҕын дуо?” Сыакаар,акаары,Агдаакы киһиргэс кинээһэ Аргыстай,хаһан миигин кытта туруулаһаары килээчэ атынан киирэр!“, - диэн дьон ортотугар олус хотуулаахтык саҥарбытыттан туораттан мин сирэйим сааппыта. Урдаах Уйбаан этиитэ манна даҕаны үөннээх - курдьаҕалаах,эбиилээх - дарбатыылаах этэ. Дьиҥинэн,Аргыстай ата кулуба атыгар бэйэтин устатынан эрэ куоттарбыта. Кулуба Аргыстай туһунан туох да диэн ордук хоһу саҥарбатаҕа. Бардамынан уруккаттан биллэр Аргыстай,ити тыллартан өһүргэнэн,өттүгүн үлтү түһэ сыста,сирэйэ,кэтэҕэ чоххо баттаабыттыы кытардылар,харахтара уоттанна,ол - бу диэки силбиэтэннэ,ат туйаҕын курдук улахан сутуругун суулуу тутта,остуолу охсубутугар,ас - үөл,иһит - хомуос эрэ буолбакка,дьиэ бүтүннүүтэ ньиргийэ,хамсыы түһэргэ дылы гынна. Аргыстай бэйэтин дьиэтигэр Урдаах Уйбаан ити айылаахтык,кыһыылаахтык үөхпүтэ эбитэ буоллар,хайаатар даҕаны Урдаах сирэйэ тыаһыахтаах,кэтэҕин аһыттан ылан таһырдьа быраҕыллыах этэ. Ону баара,бу туора ыал дьиэтэ,туора нэһилиэк сирэ - ол арыый кыатыннарда. Дьиэлээх дьахталлар бөрөкүтэ суох дьыала тахсан эрэрин билэннэр,үрүө - тараа бардылар,оһох кэннин,хараҥаннан бүрүллэн турар хаҥас диэки хоһу буллулар.
• Акаары,Урдаах бүгүҥҥү ааттаах күҥҥэ ыт курдук үөхпүтүҥ иэстэбилэ суох хаалыа дии санаама! Ити хотун хаан ойоххор,күбэй хаан кийииккэр махтан! Кинилэр суохтара эбитэ буоллар,ойоҕоскун ааҕыам,оройгун тобулуом хаалла! Мин нэһилиэкпэр үктэнэр эрэ буолаайаҕын,сэрэтэбин! - Аргыстай, уһуутуу - уһуутуу дьиэни баһыттан атаҕар диэри хааман,ыарахан - ыараханнык үктээн лиһиргэтэ сырытта. Уолугун сиэбиттэн үрүҥ көмүс сыаптаах “Павел Буретын” ылан көрдө. : “Оо,түүн ырааппыт. Арыый эрдэтэ буоллар,атын ыалга баран хонон барым этэ”, - дии санаан ылла уонна чаһыытын хаппаҕын тыастаахтык “хап” гыннара сапта,халҕаны тыастаахтык сапта таһырдьа таҕыста. Кинини көлөһүнэ куурбут сэргэҕэ бааллыбыт ата иҥэрсийэ көрүстэ.

Хотун саҥаран - иҥэрэн үлүһүйэн киирэн бардаҕына,адьаһын тыыммакка дылы,туох баар этэр тыла,саҥарар саҥата барыта тилийэ тардыллааччы. Холобур,маннык: “Мин аспар - үөлбэр тотон - туолан бараҥҥын,эн баҕас ол - бу буолаҕын,үүрэн кэбиһиэм,искин сипситиэм”, - диэн субурутан кэбистэҕинэ,хамначчыт эрэ этэ салаһыан,куйахата күүрүөн курдук. Хаһааҥҥыта эрэ Сылгыһыт Нукуус кими эрэ көрсөн кэпсэтэ олорон: “Тыллаах дьахтар төһөҕө даҕаны кулуннаабыт биэ курдук,көтөх буолар”, - диэн эппитин Чүччэ хотунун эрэ көрдөр да санааччы. Хотун ордук элбэх итэҕэһи - быһаҕаһы хотон үлэһиттэрэ дьахталлартан,ынах ыаччылартан,от уонна мас тиэйээччилэртэн булааччы,айдааны тардааччы. Хата,сылгыһыттар ыраах тыаҕа,хотун хараҕа - көһө ылбат сирдэригэр үлэлиир буоланнар,ити алдьархайтан быыһаналлар. Куттал бэрдиттэн сылгыһыттар биэ сааскы хаксаакка кулуннаатаҕына “субалаабыт”,“ууламматах” диэн буруйдарын үөр атыырыгар түһэрэн кэбиһээччилэр. Уонна хамначчыттар бэйэ - бэйэлэрин буруйдарын асыһан биэрбэттэрэ абырыыр. Сылгыһыттар алаастарга,сыһыыларга түүннэри - күнүстэри кэриэтэ сылдьаллар. Билигин күн уһаата,түүн кылгаата уонна улаханнык хараҥарбат буолла. Кинилэр бу түбүктээх үлэлэрэ биэ төрөөн бүтүөр,саҥа төрөөбүт кулуннар лаппа атахтаныахтарыгар,ол аата мэччирэҥҥэ, күөх от өлгөмнүк бытыгырыар диэри салҕанан барыахтаах. Чүччэ төрөөбүт дойдутун саас ордук таптыыр. Ол иһин тыаҕа,көҥүлгэ,араас көтөр ырыатын туохтааҕар да ордорор буолан,эрэйдээх күчүмэҕэй үлэлээх сылгы көрүүтүгэр - истиитигэр үтүө майгыннаах,,күүстээх - уохтаах Ньукууһу кытта сылдьарын сирбэт. Кини улам улааттаҕын аайы Ньукуус курдук киһи буолуон баҕарара күүһүрэн иһэргэ дылы. Хайа уонна сотору кус - хаас кэлиэ дии. Эчи ол кэрэтин! Бу тыа,бу маардар сааскы көтөр саҥатынан туолуохтара эбээт. Биир киэһэ Чүччэ Сылгыһыт Ньукуустуун биир өтөххө хоноору чэйдии олорон: - Ньукуус,эн саалаах эрээригин сааҕын тоҕо илдьэ сылдьыбаккыный? - диэн ыйыппыта уонна Ньукуус эбирдээх,уһун ньолоҕор,хап - хара сирэйин өрө мыҥаан олорбута. - Тоҕо ылыамый, - Ньукуус иччитэх хамсатын соппойор. - Онтон ити хаһан эмэ да буоллар,бочугурастар,хабыйыхааннар көстөллөр буолбат дуо? - Көһүннүннэр. Саас ити көтөрдөрү мин аһынабын. Кинилэр сотору сымыыттыахтара. - Онтон кус,хаас кэллэҕинэ? - Оччоҕуна сааланыахпыт. Чүччэ саа туһунан санаатар эрэ харахтара сарпа уотунан дьиримнии түһэргэ дылылар. Кини саа булунан бултуон олус баҕарар. Ол эрээри,саа атыылаһар кыаҕа суох. Уолчаан үлэлиир,өрүү үлэлиир. Сылгыһыт Ньукуустуун бииргэ собуоттаммыт чаһы курдук,тохтообокко үлэлиир. Кини хамнастааҕа эбитэ дуу,суоҕа дуу. Кырачаан хамначчыт ити туһунан олохтоох сирдэригэр хоно киирдэллэр эрэ ийэтиттэн ыйытар санаалаах. Ньукуус былырыын күһүн элбэх да куһу өлөрбүтэ! Чүччэ кустары үргүүрэ,буһарара,оччотооҕута кинилэр олус даҕаны тото - хана аһыыллара. Ньукуус суоҕар биирдэ уолчаан сааны ылан тутан - хабан көрбүтэ үчүгэйэ бэрдэ. Сылгыһыт саата - биир уостаах бөстүөнэй. Соччо бэрдэ суох уус оллурдаан - боллурдаан саҥа мастаабыт,ньаалбаанынан хас даҕаны сиринэн тупсаҕайа суохтук,саа маһын тимиринэн сыһыараары “биһилэх” кэтэрпит да буоллар - бу Чүччэҕэ олус күндү сэп курдук көстөрө. Уолчаан өр баҕайы көмүлүөк иһигэр умайар хардаҕастары одуулаан олордо. Уонна Сылгыһыт Ньукуус диэки эйэҕэс баҕайытык көрдө: - Сааланыахпыт диэтиҥ дуу? Мин эмиэ дуо? - ыйытта. - Эн эмиэ. Ытарга үөрэтиэм, - Ньукуус сүөргү уһун атахтарынан бакыҥнаан оһоххо кэллэ,үөттүрэҕинэн хардаҕастары эргитэлээн биэрдэ,уот,хатыс быанан быһа бэрдэрбит аттыы,өрө чачыгырыы түстэ. - Тыа,тыа барахсан… - Ньукуус эмиэ тугу эрэ эбэн этээри уоһа ибирдээтэ. - Хотун кэмнээн биэрэр аһылыгынан өр барыаҥ дуо?..Хамначчыт киһи тыаттан булан,эбинэн аһыахтаах. Хара тыа барахсан хамначчыты аһынар,байанай барыылааҕыттан матарбат, - Ньукуус лээппэрэтигэр төннөн тиийэн олордо. Чүччэ быйыл саас сааланарыттан үөрэн,имэ тэтэр гына түстэ,этэ - сиинэ үөрүүнэн туолла. Мэктиэтигэр кини оонньообут санаатыгар,көмүлүөк оһох умайар тыаһа халыҥ үөрдээх кус кынатын тыаһын курдук,куугунаан иһилиннэ. Сылгыһыт Ньукуус диэки махтаммыттыы кылап - илэп көрбөхтөөн ылла уонна туох эрэ ыар санааҕа ылларбыт киһилии,икки илиитинэн сыҥаах баттанан,уоту одуулаан олордо.

Оһох кэнниттэн хасыһан - хасыһан булан,ыһыырынньыгы аҕалла,Өксүү баһыгар турбут олох маска уурда,уматан сандаарыҥнатта. Ыһыырынньык уотун уһун синньигэс кыһыл “тыла” сип - сибилигин хас даҕаны сиринэн бысталаныах,умуллуох курдук,салгын үрдэҕин хоту уунаҥныы,күөгэҥнии турда. - Тукаам,Чүччэ, - Ньукуус уолчааны төбөтүттэн имэрийдэ: - Ытаама,ытаан өлбүтү тилиннэрбит суох. Өлүөхсүт үрдүгэр ытаатаххына,кини кута - сүрэ ол дойдуга олус ыараханнык айанныыр үһү. Ийэҕин аһын. Кытаат,кыатан. Кэл барыах,уотта оттуох, - диэтэ. Сылгыһыт Ньукуус ити тыллары титирэстээбит куолаһынан эттэ. Кини бэйэтэ даҕаны кырдьаҕас хамначчыт дьахтар өлөн эрэриттэн харааһынна,хараҕыттан уу - хаар баспытын кистии - саба ытыһын көхсүнэн соттон кэбистэ. Уонна Чүччэ илиитин сииктээх илиитинэн ылла,көмүлүөк оһох диэки тардыалаата. Ыар аһыыга ылларбыт уол,төһө даҕаны уот оттуспута,мас мастаспыта буола сырыттар,хараҕын уутун туох тохтотуо баарай,биир кэм сыҥыргыы - сыҥыргыы сырытта. Кини санаатыгар,уҥуох охсон,тыаһаан - ууһаан чакыйа олорбут ийэтин мөссүөнэ илэ бэйэтинэн субу көстөргө дылы. Чүччэ уҥуох охсуутун бэркэ диэн билэр. Кини урукку сылларга,саас аайы уҥуох охсуутугар ийэтигэр көмөлөһөрө. Ийэтэ оччоҕо үөрээхтиир да буолара. Хамначчыттар хотуннара - кулуба кэргэнэ кэччэгэй муҥнаан,кыһын сиэммит эт уҥуоҕун бырахтарыа дуо,хара күһүҥҥүттэн мустаран иһээччи,саас муус устар ыйга,үгэс курдук,Өксүүгэ сылгы кыһыахтаммыт тириитин ампаар муостатыгар тэлгэттэрээччи,ол хаба ортотугар,анаан булуллубут күрбэ тааһы уурдарааччы,ол тааска уҥуоҕу биирдии - биирдии ууран,сүгэнэн үлтү сынньыллыахтаах. Үлтүрүйбүт уҥуоҕу оргутан,сылгы,ынах тириитин таҥастааһыҥҥа,имитиигэ туттуллар. Кыһын устатыгар сиэммит уҥуох даҕаны араастаах. Хамначчыттара ол аата,хара дьиэ олохтоотохоругар,төһөҕө да көтөх эт,үксүгэр оһолго өлбүт сүөһү этэ тиксээччи уонна кинилэр тиксибит уҥуохтарын ып - ыраастык тиниктээн сиэччилэр,көмүрүөтүн сытыы быһах уһугунан араастаан оҥон - хаһан,үүттээн ылан сиэччилэр. Онтон тойонноох,ол аата үрүҥ дьиэ олохтоохторо,өрүү байтаһын сылгы,кур оҕус этин сиэччилэр,итиэннэ ыалдьыт - хоноһо сырыттаҕына,эт эмиһэ буһааччы,ыалдьыт - хоноһо,маанымсыйан, көмүрүөнү кирэ олорбото биллэр,онон ол уҥуох охсооччуга тиксээччи. Чүччэ уҥуох охсор эрдэҕинэ,аччык ыт курдук,силгэни кирэн,уҥуоҕу көмүллээн,ол күнү быһа тот сылдьар буолара. Ол эрэн бүгүн Чүччэҕэ ону саныыр кэм буолбатах. Кини өйө - санаата билигин аҕай бокуонньук буолбут күндү ийэтин мөссүөнүттэн арахпат. Сылгыһыт Ньукуус төһө да уолу аралдьыта сатаатар,уол ытыырын тохтоппот,хараҕын уута куурбат. Сааскы халлаан балай эрэ киэһэрдэ. От - мас тиэйээччи,ынах ыаччы хамначчыттар хонук сирдэригэр,хара дьиэҕэ утуу - субуу кэлитэлээтилэр. Туох алдьархай тахсыбытын сэрэйбит - билбит үлэһиттэр саҥата - иҥэтэ суох ууку - саакы сылдьаллар,бары - барыта дириҥ хомолтоҕо ыбылы ылларбыт курдук. Сылгыһыт Ньукуус тоҕо эрэ сирэйэ - хараҕа турбут,икки аргыһыаҕы утарыта туппуттуу бакыр атахтарынан,түбэһиэх тилир - талыр үктэнэн тиийэн,үрүҥ дьиэ аанын аһан эрэрэ баара да эмискэ үрүҥ дьиэ ортотугар бэрикис гына түстэ. Муоста харбыы сылдьыбыт эдэр хамначчыт кыыс Ньукууһу көрөөт,бэркэ соһуйбут - куттаммыт киһилии,сиппиирин илиитин таһынан киэр илгээт,билиитэ оһох кэннигэр түстэ. Сылгыһыт Ньукуус тохтообут сиригэр дьикти эрчимнээхтик тула холоруктаата,онтон хотун утуйар уун - утары турар хоһун курустаал таас курдук килбэчигэс тутааҕыттан ылла,тэлэйэ баттаата. Хотун утуйаары оҥоһуннаҕа буолуо,ырбаахытын өрө тардынан өрөҕөтө бу килбэйэн турар эбит. Ньукуус хотунугар сулбу хааман ынан тиийдэ,иинэ хаппыт кыра,хатыҥыр дьахтары үөһэттэн таҥнары одуулаан нөрүйэн турда. Хотун,туох эрэ алдьархай ааҥнаабыт киһитинии,часкыйа түстэ,ырбаахытын көннөрүнэ оҕуста. Онтон болҕойон,имик - самык умайар чүмэчи уотугар көрбүтэ - эбирдээх сылгы төбөтүн курдук,уһун сирэйдээх,биир тыыллар саһаан уһуннаах,икки үрүт халтаһата сабыччы түспүт,ыйаастыгас,хап - хара,уоттаах харахтаах Сылгыһыт Ньукуус киирэн турар эбит. - Хайа,бу туох буолан киирдиҥ хаарахан! - хотун соруйан хара дьиэҕэ баар хамначчыттар иһиттиннэр диэбиттии улаханнык хаһыытаата. - Биир даҕаны тылы чыып - чаап диэмэ! Өксүү өллө! Өксүүнү өлөрбүккүн! Өксүүнү!.. - Сылгыһыт Ньукуус суон куолаһа,уһаат иһигэр саҥарбыттыы,дорҕооннонно,лиҥкинээтэ. - Билигин мин тылбын өйдөөн - дьүүллээн иһит! Мин ханнык эмэ сылгыһыт буолбатахпын,Бодойботооҕу аатым “Боотурускай уола Болот Ньукуус” диэммин. Оччону - баччаны көрбүт киһибин,оннооҕор ыраахтааҕы сокуона ситэн сиэбэтэҕэ. Өссө иһит уонна өйдөө! Өскөтө Өксүүнү үчүгэйдик сууттаран - тарааттаран,киһини киһилии харайбатаххына,өскөтө кини үйэлээх сааһын тухары үлэлээбит хамнаһын оҕотугар Чүүччэҕэ ууран биэрбэтэххинэ,өскөтө,кэлэр өттүгэр биир эмэ хамначчыты тарбаххынан таарыйдаххына; өскөтө бу этиллибит тыллары уһаты уллуҥахтаахха,хаптаҕай кулгаахтаахха иһитиннэрэр күннээх буоллаххына,аан бастаан бэйэҕин икки атаххыттан быалаан баран,хаҥыл сылгы кутуругар холбуоҕум уонна ол сылгыны хара тыа диэки үүрэн кэбиһиэҕим. Онно эбии туох баар сылгыгыт үөрүн күөх сайын,уот куйаас ортотугар ирдээн сылдьан ибили сотуоҕум,хонууга охтортуоҕум. Уонна эһиги Боотуруускай уола Болот Ньукууһу - хонууга барбыт тыалы,ууну - тыаны ытыйбыт холоругу булан ыларгытын,ситэн сииргитин көрүллүө. Өйдөөтүҥ дуо,эмэгэт тириитэ! Суостаах - суодаллаах хотун аатырбыт дьахтар,киһи эрэ буоллар,тэллэҕэ тэлибирээтэ,уҥуоҕа титирэстээтэ,мэктиэтигэр хатыҥыр бэйэтэ эбии кыччаабыкка,ииммит - сүппүт курдук көһүннэ,кутталыттан,мэктиэтигэр тыыммакка,быыстала суох мөҕөр - этэр тыла айаҕын иһигэр чороччу тардыбыкка дылы буолла. Уолуйбут омунугар айаҕын атан,өлөн эрэр сылгы курдук өлбөөдүйбүт хараҕынан мээнэни көрөн турда. - Хайа,өйдөөтүҥ дуо? Этэ тарт,сараһын! - Ньукуус көбдьүөрдэ. - Өйдөөтүм, - хотун моонньоох баһын тоҥхос гыннарда. - Толоруоҥ дуо? - Толоруом. Оо - дьэ… - Чэ,сөп,көссүө тыл бэлиэ! Тыл барда - бас барда! Мин эппиппин умнаайаҕын! - Сылгыһыт Ньукуус,үтүө сылгы курдук,сытыы харахтарынан хотун утуйар хоһун тула көрбөхтөөтө уонна киирбитин курдук,түргэнник тыастаахтык,тахсан барда. Кини өтөрүнэн,кыргыллыбатах,аарыма атыыр сиэлин санатар баттаҕын,тэлгэһэҕэ күүлэйдиир тыал үрэллэҥнэппэхтээн ылла.

Кулуба ойоҕо хотун бэйэлээх дьахтар сирэйин икки илиитинэн саба,туттубутунан,кэрдиллибит мастыы,сыттыгар сууллан түстэ,сүр иччилээхтик сиһин үөһүттэн тартаран ытыы сытта. Бу сытан өйдөөтөҕүнэ кини соҕотох эбит. Кэргэнэ кулуба оҕонньор улууһун дьаһайа,биир уола үөрэнэ,иккис уола эргинэ сырыттахтара. Кинилэр суох буоланнар,хотун дьахтар хамначчытыгар кэһиллибэт кэс тылын эттэҕэ,андаҕарын биэрдэҕэ. Бодойбоҕо киһи хаанын кэспитинэн,сууту - сокуону аахсыбатаҕынан,харса - хабыра суоҕунан,аҥар күүстээҕинэн аатырбыт Боотуруускай уола Болот Ньукуус күрээн - саһан сылдьан,биһиэхэ хамнаска киирбит буоллаҕа. Оҕонньор хайаан билбэтэҕэй?.. Хайыахха? Илэ ороспуой: “Тыл барда - бас барда”, - диэбитэ…“Оо,сор эбит”, - диэн муҥатыйан,кэбин туона,ытаан,көхсө көппөҥнүү сытта. Бу түүн үрүҥ дьиэ хотуна,кутталыттан,Ньукуус этитэлээбит тыллара ынырыгыттан этэ салаһан,ийэ - хара көлөһүнэ тахсарыттан,сылгыһыт хамначчытыгар биэрбит андаҕарын хайдах гынан толороруттан саллан,кыайан утуйбата. Кини хас эмэ төгүллээн араас куһаҕан ынырык түүллэри түһээн,субу -субу уһугунна. Уһугуннар эрэ Алдан хара тииҥин кутуругуттан аттаһыллан оҥоһуллубут көп түүлээх суорҕана көлөһүҥҥэ биһиллибит,сиигирбит буолааччы. Түһээбит түүлүттэн биири эрэ үчүгэйдик өйдүүр,сорох түүллэрин,уһугуннар эрэ,сонно тута умнан кэбиһэр эбит. Кулуба кэргэнэ биир умнубатах түүлүн хос - хос бэрийэн саныы сытта. Ол түүл маннык этэ: кини тапталлаах кэргэнэ кулуба оҕонньордуун ыга киэргэнэн баран,ханнык эрэ мааны тойон ыҥырыытыгар күүлэйдии баран иһэллэр эбит. Араас өҥнөөх сибэккинэн,чээл күөх отунан - маһынан бүрүллэн турар тыа иһинэн,ынах ыллыга суол устун айанныыллар. Түүл - түүл курдук,үтүөкэннээх ыраас күн уота сып - сылааһынан тыган сыламната турдаҕына,халлаан оройугар этиҥ эттэ,чаҕылҕан чаҕылыйда. Онтон халлаан саҕатыттан көрүөхтэн сүөргү улахан хап - хара дьүһүннээх,сылгы ханнын курдук көрүҥнээх туох эрэ,аа - дьуо устан мөлбөйөн таҕыста. Уонна бэттэх диэки улам сыҕарыйан,кэлэн истэ. Субу үрдүлэригэр кэллэ. Кулуба кэргэнэ болҕойон көрбүтэ: сүлүгэс курдук тутаахтаах,уһун ньолбоҕор көрүҥнээх сымара таас кинилэр үрдүлэригэр көтө сылдьар эбит.” Сүлүгэс кэллэ. Үрдүгэр түһүө,куот,сас!” - диэн хаһыытаата уонна бэйэтэ охтубут мастардаах сыҥ ойуур диэки куота сүүрэн хаалла. Кулуба кэргэнэ суугунас күөх солко харсыатын эҥээрин хонноҕун анныгар диэри өрө эринэн таһаарда. Оту - маһы быыһынан сирэйэ туһулуурун хоту сүүрэ сатаата. Суох. Сүлүгэс киниттэн арахпат. Куттаммыт дьахтар өрдөөҕүтэ охтубут баараҕай тиит сыгынаҕын төрдүгэр саһаары кэннинэн киирэ сатаата. Суох,куоппата. Сүлүгэс субу кини үрдүгэр кэллэ уонна: “Аньыылаах - харалаах эбиккин. Түксү! Төбөҕөр түһэбин!” - диэт, халлаантан ыһыктынан кэбистэ,үөр анды түһэн эрэринии,эмискэ халлаан тыала таҥнары куугунаата. Дьахтар эрэйдээх: “Өллүүм!” - диэн хаһыытаабытынан суорҕанын силэйэ аста,уһуктан кэллэ. Никитин аҕабыыт ойоҕо баттаттаҕына,абааһыны холдьоҕор тылларын үтүгүннэ,үс төгүл кураанаҕынан силлээтэ,итиэннэ үс төгүл “Свят! Свят! Свят!” - диэн бэбигирээтэ. Ийэ хара - көлөһүнэ тахса сытта.

         *  *  *

Хара дьиэ дьоно - хамначчыттар бокуонньугу кэриэстээн,оһох отто - отто өлүөхсүт аттыгар олорон таҕыстылар. Арай Сылгыһыт Ньукуус туспа түбүктэннэ. Кини дьонун диэки ньолох - гынан кэбиһэ - кэбиһэ,Чүччэ уолга: “Быйыл баҕас куһу,хааһы сиир дьылбыт”, - диир уонна кирпииччэҕэ үүттээн оҥорбут халыыбыгар сүнньүөх куттар. Хамыйахтыы хаһыллыбыт маска “тоҥ” сибиньиэһи уурар,ону тула кытарбыт көмөрү өрөһөлүүр уонна уус күөрдүттэн итэҕэһэ суохтук сибиньиэстээх чоҕу үрэр. Кини аттыгар арай Чүччэ арахпакка биир кэм ытаан сыҥсыйан,сыыҥын ытыһын көхсүнэн туора - маары сотторун быыһыгар,халыыпка кутуллан тахсыбыт,сойон эрэр сүнньүөхтэри ытыһыгар мөкүнүҥнэтэн көрөр. Ону Ньукуус даҕаны бопсубат. Онтон эрдийэн буолуо,уолчаан: - Ньукуус,бачча элбэх сүнньүөҕү тоҕо кутаҕын? - диэтэ. - Тыый,доҕор,туох диэн эттэҥий? Мантан саас тыаҕа араас адьырҕа кыыл элбиэ дии. Билигин эһэ арҕаҕыттан тахсыа,тайах төрүө, - Ньукуус эмиэ сирэйин курдук хара,халыҥ уоһун үмүрүтэн,аҕала сатыы - сатыы,күлбүтэ буолла. - Онтон бу доруобунньугуҥ тоҕо элбэҕэй? - уолчаан арахпакка лаппыйан ыйытар,хараҕын уутун киэр соттор. - Тукаам,саа сэбэ элбэҕэ үчүгэй,элбэх сэптээх киһи элбэҕи бултуур баҕайыта. Эн эмиэ сааланыам диигин буолбат дуо? - Ньукуус уолчаан санаатын аралдьытаары,тэҥнээх доҕордуу,намыыннык,эйэҕэстик кэпсэтэр. Өс киирбэх Чүччэ ис санаатын таптаран,сирэйэ - хараҕа эмискэ сырдаамахтаан ылар. Сарсыныгар Чүччэни санааттан - онооттон аралдьытар,ийэтэ көмүллүүтүн көрдөрбөт санааттан Сылгыһыт Ньукуус тыаҕа баар сылгыларыгар көрөргө быһаарынна. Нөҥүө ыалга ыраах үлэҕэ барар хамначчыттарга ананан оҥоһуллубут лэппиэскэ астанан,хайыы үйэ бэлэм этэ. Ньукуус онно тиийдэ,килиэп,туус,кыра да буоллар арыы биэрбиттэрин ылла. Онтон хара дьиэҕэ эргиллэн кэлбитэ,балай эрэ улахан,эмис лоскуй эт остуолга сытар эбит. - Хайа,бу хантан эттэннигит, - Ньукуус соһуйар. - Ээ,ити хотунуҥ булуустан таһаартарбыт. Дьиэ үлэһитэ кыыһынан ыыппыт,илдьэ барыаххыт,өйүө гыныаххыт үһү, - диэтэ ынаҕар тахсыбатах ыанньыксыт. - Чэ,туох буолуой, - Сылгыһыт Ньукуус эти көтөҕөн аҕалан,лээппэрэҕэ уурда. Улахан аҥарын сытыы сүгэннэн лэп гыннара быһа оҕуста уонна ыанньыксыкка уунна, - Мэ,маны ирбэт сиргэ ууран кэбис,Өксүүнү тиһэх суолугар таһааран бүтэн баран буһаран сиэриҥ, - диэтэ. Итиэннэ этин сорҕотун өйүөтүн кытта кыра хааһахха укта,сүгэһэригэр ыга баайан кэбистэ.

       *  *  *

Кулуба кэргэнэ - хамначчыттар хотуннара туох буолан хара дьиэ дьонун этинэн эмсэхтээбитин,сыанан сыҥалаабытын ким билиэ баарай. Арай бэҕэһээ киэһэ “сирэй сирэйгэ көрсөн аһаҕастык кэпсэппит” Сылгыһыт Ньукуус дараҕар санна,кэтит көхсө сэрэйдэҕэ. Ол эрээри кини ити кыра кырбас эт “бэригэ” оччо - бачча астыннарара,дуоһутара биллибэт. Хотун биэрбит кэс тылын кэстэҕинэ,хоҥнуолар хоҥнуохтара,хаһалар хайдыахтара,бууттар ойдуохтара,бастар быстыахтара турдаҕа. Ньукуус туох иһин Бодойбоҕо “Боотуруускай уола Болот Ньукуус диэн аатырбытай?! Ньукуус сүгэһэрин кэтит дараҕар санныгар бырахта,кирээккэ маска анньыллан турар сааны ылла. Чүччэҕэ уунна: - Мэ,маны эн сүк. Сотору көтөр сүүрэр элбиэ,- диэтэ.

Уолчаан эрэйдээҕи,төһө даҕаны баччааҥҥа диэри ымсыыра - баҕара сылдьыбыт саатын илэ бэйэтинэн илиитигэр туттар,ийэ аһыыта тулуппата. Эмиэ ытаан барда. Ити курдук хамначчыттар сылгыһыттар хара дьиэ тэлгэһэтиттэн улам тэйэн истилэр. Ньукуус,ытыы - ытыы кэккэлэһэ хаамсан иһэр уол уҥа санныгар,ыарахан хаҥас илиитин уурбутугар уолчаан,уйбакка,ыҥыырга саҥа айааһанан эрэр соноҕос курдук,наачаҥнаан ылла. - Доҕор, - диир Ньукуус уолга. - Эн бокуонньугу харайалларын көрөрүҥ ураты аһыылаах,кутурҕаннаах буолуо,ол кэриэтин хара тыаҕа,уһуктан эрэр сааскы айылҕаҕа миигин кытта сылдьыбытыҥ ордук. Бултуохпут,алтыахпыт,көмүс куоластаах көй чыычаахтар куоластарын истиэхпит,күндү күөх от - мас быыһыгар көччүйүөхпүт. Уонна… - диэн Ньукуус тугу эрэ этиэхтээҕин ситэ эппэккэ халлаан диэки олоотоото,чарапчылана - чарапчылана көрдө. - Көрөҕүн дуо ол хотойу? - Сылгыһыт саннын хаптаҕайыныы кэтит салбахтаах кынатын биирдэ да хамсаппакка,кыырай халлааны кырсынан элиэтии көтө сылдьар хотойу ыйан көрдөрдө. Уонна: - Ити баар көтөр ыраахтааҕыта,кини курдук үрдүктүк көтүөххэ,үөһэттэн ырааҕы көрүөххэ наада, - диэн түмүктээтэ. Итинэн Ньукуус тугу этээри гыммытын Чүччэ олох өйдөөбөтөр даҕаны,хотой көтөрө үчүгэйин сөҕөн,хараҕын халлаантан араарбакка,өөр - өр мыҥаан турда…

       *  *  *

Сылгыһыттар киэһэ түөртүүр саҕана хонор,сылгы көрөр кэмнэригэр олоруохтаах,бэрт өрдөөҕүтэ быраҕыллыбыт,киһи төбөтө эрэ батыан курдук кыараҕас,аҕыйах түннүктээх балаҕаҥҥа тиийэн кэллилэр. Көмүлүөк оһохтон инчэҕэй буор сыта аҥалыйар,дьиэ иһэ хайыы үйэ тымныйбыт,биир түүн икки ардыгар, киһи хаһан да хоно сылдьыбатаҕыныы чуҥкуйбут,чаанньык түгэҕэр хаалбыт чэй тобоҕо муус буола тоҥмут. - Чүччээ,билэҕин дуо,бу дьиэ хаһан тутуллубутун? - ыйытар Ньукуус табах кырбана - кырбана. - Суох. Эн билэҕин дуу? - диир уолчаан. - Билэбин. Былыр Манчаары Баһылай диэн эр бэрдэ төрөөн - үөскээн сылдьыбыта дииллэр. Кулубалар,кинээстэр баайдарын күүс өттүнэн былдьаан ылан,дьадаҥыларга тарҕатан биэрэр дииллэрэ. Дьэ,ол кэмҥэ баайдар: “Манчаары Баһылай ороспуой нэһилиэнньэни халыыр,дьахтары талыыр,күрэтэр”, - диэн сымыйа сураҕы тарҕаппыттар. Дьэ ол сылларга “Ороспуой киирбэтин” диэн маннык кыараҕас түннүктээх дьиэлэри ыал үксэ туттар буолбут эбит. Арааһа Манчаары Баһылай сөпкө гыммыт быһыылаах. Эчи,баайдарбыт,тойотторбут,хотуттарбыт наһаалаан эрэллэр буолбаат?! Байар туһугар киһини,сүөһүнү харыстыа суохтар. Ити кулуба ойоҕо - биһиги хотуммут туох да буруйа суох киһини эн ийэҕин сор суоллаата буолбат дуо?! Ону иэһи иэс курдук ирдэһэр кэм кэлэр күннээх буоллаҕына,олорон хаалаайаҕын,умнаайаҕын. Бодойбо дьоно ол күн чугаһаан эрэр дииллэр. Ол дьон сыыһаны - сымыйаны кэпсээбэт дьон. Чэ,тоойуом,ол туһунан мин эйиэхэ кэлин кэпсиэҕим. Билигин эн күөлгүттэн солуурчахха мууста көйөн таһаар,онтон мин мас мастыам,уот оттуом. Эт сиэхпит уонна чугастааҕы сылгыларбытын кэрийэн көрүөхпүт. Бүгүҥҥү үлэбит онон бүтэр, - диэтэ Сылгыһыт Ньукуус. Чүччэ хап - сабар солуурчаҕын үрдүгэр түстэ. Уолчаан Сылгыһыт Ньукуус улахан болот быһаҕынан муус көйө туран,эмиэ ийэтин санаата. Туох эрэ хоп - хойуу күөх өҥнөөх тумарык буруо будулуйан иһэрэ баара да,Чүччэни бүтүн бэйэтин бүтүннүүтүн бүрүүкүү көтөн кэбистэ. Уолчаан түгэн икки ардыгар өйүн сүтэрэн,туймаарыйан ылла быһыылаах,биирдэ өйдөөн кэлбитэ - сүрэҕэ,оҕуурдаммыт сылгы курдук,тип - тигинэс,бэйэтэ субу охтуохтуу иэҕэҥнии турар эбит. Бэйи куһаҕан буолаары гынным быһыылаах,киһибэр бара охсуум, - дии санаата уол уонна муустаах солуурчаҕын ылан,күөл хара сыырын нэһиилэ дабайан өтөххө киирдэ.

Сылгыһыт Ньукуус уотун отто охсубут. Кини уол уу - хаар баспыт хараҕын,арбы - сарбы буолбут дьүһүнүн көрөөт,уол эмиэ ийэтэ бокуонньугу санаан хараастыбытын сэрэйдэ. Муустаах солуурчаҕы ылан,холумтаҥҥа уурда. Уонна куолаһын намырата сатыы - сатыы эттэ: - Тоойуом,сотору биһиги өтөхпүтүгэр көр - нар буолуо. Кус - хаас кэлэрэ чугаһаата. Дьөгүөрэйэп таҥара уонча хонук хаалла,кырдьаҕастар Дьөгүөрэйэпкэ тиһэх кус чөркөй кэлэр диир буолаллара. Ити арҕаа көстөр дулҕалаах киэҥ маары көрдүҥ ини,итиннэ кус арааһа саас ахсын бэркэ түһээччи. Эдэр,сырыыны кыайар киһи эн ытыаҥ буоллаҕа дии. Хата,сарсын уолбар маар хаба ортотугар,тула ытар гына дурда тутан биэриэм. Дурданы тыал хоппотун,туох да мэһэйдээбэтин,сымнаҕас,ичигэс буоллун диэн,адьаһын чыычаах уйатын курдук гына оттоон,харыйа лабаалаан оҥорор баҕайы. Хайаан да киэҥ - куоҥ гыныахпыт,кус - хаас үгэннээн киириитигэр иккиэн сытыахпыт, - Ньукуус кирдээх адарай ороҥҥо хайы - сахха ньылбыччы ирэн эрэр эти быһаҕынан кырбастыыр. Чүччэ ити киһи эрэ ымсыырыах сэһэни,көмүлүөк оһох чанчыгар сыстан туран,олус сэҥээрэ иһиттэ. Бастаан туох эрэ ыарахан таһаҕаһы сүгэн иһэн түһэрбит киһилии,дьикти дириҥник иһин түгэҕиттэн мэҥийэн үөһэ тыынна,онтон улам - улам сирэйэ - хараҕа сырдаан,сылаанньыйан кэллэ. Лээппэрэҕэ тиийэн олордо. Эдэр,саҥа сааланаары оҥостор булчуттарга барыларыгар буоларын курдук,уолчаан санаатыгар кустар,хаастар элэҥнээн ыллылар,мэктиэтигэр,кини кулгааҕар,чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр халыҥ үөрдээх кустар кынаттарын тыастара субу сыбыгырайан кэлэн аастылар,дулҕалаах маар ортотугар, тутуллубут дурда субу чөкөйөн олороро хараҕар көһүннэ. Сылгыһыт Ньукуус улахан аһыыга ылларбыт уолчаан санаатын аралдьытаары булт туһунан кэпсээнэ сыалын ситтэ быһыылаах. Чүччэ ытыыра - соҥуура,хараастара мөлтөөтө. Кини туох баар саныыр санаата куска,хааска,дугдаҕа туһаайылынна. Сылгыһыттар өтөхтөрүн көмүлүөк оһоҕун үгүстүк оттубут буоланнар киэһээҥҥэ диэри дьиэ эркиннэрэ уонна тилийэ тэлгэммит наара орон мастара сылыйдылар,онуоха эбии,оһох үөлэһэ,улуу төрүөхтээх атыыр сиэлин курдук,арбаҕар сиэллээх дулҕаннан ыга бүөлэнэн дьиэлэрэ түүнү быһа тымныйбата.” Дьиэлээхтэр” бэрт сылаастык астына,ууларын хана утуйан турдулар. Сылгыһыт Ньукуус сарсыарда чэйдии олорон уолугар иэҕэс гынна: - Доҕор, - диэтэ эмиэ эйэҕэс баҕайытык. - бүгүн эн бу алаас кутуругар бардаххына сатаныыһык,онно били хара элэмэс атыыр үөрэ сылдьар буолуохтаах,уон икки биэттэн хаһа төрөөбүтүн,хаһа хоруотаабытын билэн кэлээр. Күнүскү аһылыкка бу өтөхпүтүгэр түмсүөхпүт. Мин арҕаа алааһынан,хоту толоонунан эргийиэм,икки атыыр үөрүн көрөн кэлиэҕим. Сааҕын сүгэ сырыт,баҕар,туох эмэ түбэһиэ. Мас көтөрүн,куобаҕы баччаҕа ытыллыбат баҕайыта. Ытаайаҕын. Уонна дьэ өйдөөн иһит: Туох эмэ улахан булду көрдөхпүнэ иһиириэҕим,оччоҕо түргэнник кэлэ охсоор. Бүгүн бэрт ылааҥы күн буолаары гынна,тирэҥсэҕин кэт, - Сылгыһыт Ньукуус сылгы тыһынан тигиллибит,киһи бэрбээкэйин эрэ сабар остоох олооччутун ылла. Эдэр уонна кырдьаҕас сылгыһыттар икки ардыларыгар доҕордуу быһыы - майгы олохсуйарын ааһан,кинилэр улам - улам аҕалыы - уоллуу дьон курдук буолан истилэр. Бачча сааһыгар дылы кэргэн,оҕо диэни билбэтэх,өрүү эдэр сааһыттан ыла Бодойбо бириискэтигэр ускул - тэскил сылдьыбыт,түптээх - таптаах олоххо тиксибэтэх Ньукуус тоҕо эрэ уолчааны сөбүлээн,таптаан улам - улам санаатын ылларан истэ.

Кини уон сэттэлээх сааһыгар көмүстээх Бодойбону булбута. Эдэр Ньукуус аан маҥнайгыттан бэдэрээччиттэр,баайдар,араас дуоһунастаах чиновниктар үлэһиттэри баттыылларын,атаҕастыылларын,халыҥ барыыс иһин охсуһалларын,бэрик ылалларын илэ хараҕынан көрбүтэ,үлэһиттэр баттыгастаах баайдары утары тыл этэллэрин,муннукка - ханныкка кыраһалларын - таныйалларын,сааналларын элбэҕи истибитэ. Ньукуус улам - улам көмүстээх Бодойбо дьалхааннаах олоҕор ылларан испитэ. Арыгыттан,хаартыттан,кистэлэҥинэн испиири уоран аҕалан атыылааһынтан,охсуһууттан - иирээнтэн да маппатаҕа. Дэлэҕэ даҕаны кинини онно “Боотуруускай уола Болот Ньукуус” диэн хос ааттыахтара дуо? Устунан кини аатын бириискэ бары билэр буолбута. Ньукуус күүстээх,харса суох,сытыы өйдөөх,кимиэхэ да атаҕастаппат киһи этэ. Онтон сорохтор куттаналлара,сорохтор,ханнык эрэ биллибэт хараҥа дьыаланнан дьарыктанааччылара,“Бодойбо ороспуонньуктара” дэнэр дьон куомуннаһа,саайкаларыгар холбуу сатыыллара. Ньукуус итинник саайкаҕа холбоспотоҕо. Хата ол оннугар 1912 сыллаахха Ленаҕа ытыалааһын күнүгэр,саһаан эрбээччи рабочайдар бөлөхтөрүгэр холбоһон,уопсай демонстрацияҕа барсыбыта. Уонна онно билиҥҥээҥҥэ диэри кэтэ сылдьар түнэ сонун эҥээрин тоҕо ыттаран куоппута. Кэлин демонстраннары ытыалааһын,үрэйии кэнниттэн,ити хамсааһыны билэ - билэ,соруйан кыттыбыт дьону сойуолааһын тэриллибитэ. Ыраахтааҕылаах Россия жандарм ахсаанын элбэппитэ. Кинилэр түүн аайы хам - бааччы утуйа сытар рабочайдар дьиэлэригэр,бараахтарыгар саба түһэр,ньэҥньийэр үгэстэммиттэрэ уонна үгүс дьону тутуталаан,хаайталаан киирэн барбыттара. Итинник ынырык түүннэртэн биирдэстэригэр Ньукуус мас кэрдээччилэр бараахтарыгар тимир оһох кэннигэр сыгынньахтаммакка утуйа сыппыта. Ол икки ардыгар ким эрэ ыарыылаахтык ойоҕоско анньыалаабытыгар Ньукуус “уолаттар дьээбэлэнэллэр” диэн кыыһыра санаабыта.” Дьээбэлиир” киһи илиитин киэр садьыйан кэбиспитэ. Киһи арахсан биэрбэтэҕэ. Эмиэ ойоҕоско ыарыылаахтык анньыалаабыта. Нькуус кыыһырбыта да,өссө күүтэн,хараҕын симэн сыппыта. Киһи эбии ыарылаахтык дьөлүтэ кэйбитэ,тугу эрэ саҥарарга дылы этэ. Ньукуус эмискэ баҕайы киһи туох эрэ тутуурдаах сутуругун хабан ылбыта,тутуура тимир курдук кытаанах,ыарахан быһыылааҕа. Ньукуус ыытыа баара дуо,киһитин сутуругун уҥуоҕун үлтү тута сыһан,тутуурун былдьаан ылбыта,ойон турбута. Көрбүтэ,кини иннигэр сабыс - саҥа формалаах,эдэр ньулдьаҕай көрүҥнээх жандарм,ол аттыгар тор курдук хара бытыктаах,гражданскай таҥастаах рабочай,соһуйан хаалан,көҕүспүттүү айахтарын атан тураллар эбит. - Бэстилиэппин аҕал! - формалаах киһи көрдөһөрдүү,бирикээстиирдии былаастаан саҥа аллайбыта. - Бу баар! - хаһыытаабыта Ньукуус уонна баҕанаҕа ыйанан турар фонарь тааһын бэстилиэтинэн үлтү охсубута,таһырдьа ойон тахсыбыта. Бэстилиэттэрин былдьаппыт уонна аймалҕан буолбутуттан уһуктубут дьон ытыс таһынар ыас хараҥаҕа сиргэ халыйбыт кыраһыын сытын билбиттэрэ. Ньукуус дьиэлэри быыстарынан эрийэ - буруйа сүүрэн,бөһүөлэк саамай уһугунааҕы ыалы тоҥсуйуохча буолан иһэн,утуйа сыталлара буолуо диэн көлөнөн мас тиэйэр суол устун аа - дьуо айаннаан сэллэҥнии турбута.