Содержание

Дэбдиргэ бөһүөлэгин остуоруйата

Е. Д. Андросов суруйарынан былыр Дэбдиргэ күөлүн үрдүгэр хатыҥ чараҥҥа 3 улуу ойуун көрсөн күрэстэспиттэр. Үс түүннээх күн кыырбыттар, онтон «Үтүө дойду эбит, хайабыт да кыайбата, Дэбдиргэлээх диэн буоллун!» – диэбиттэр. Онтон ыла Дэбдиргэлээх, Дэбдиргэ диэн буолбут. Э. К. Пекарскай тылдьытыгар (2191 стр.) «Дэбдиргэ» диэн тыл эбэҥкилии «бэлэх биэрии», сахалыы «салама», сороҕор «дөлбүргэ» дииллэр диэн суруллар (А. С. Бойтунов «тэптиргэ» (булчут тэрилэ) диэн сахалыы тылга тэҥнээбитэ.

Дэбдиргэҕэ дьон

Дэбдиргэ бөһүөлэгэ 1929 с. улаастар, сайдар. Моччоҕо, Мээндийэ, Сымалыыр, Чабычах, Дэбдиргэлээх, Кураанах диэн алаастарга арахсар. Бу сылтан ыла бөһүөлэктээһин күүскэ ыытыллар.

Чычымах нэһилиэгин историятыттан

Маҥарас Аммата урут 5 аҕа уустаах 1 Дьохсоҕон нэһилиэгэр киирсэрэ. Аҕа ууһун арааран туспа нэһилиэк оҥоруу төрүөтэ сир былдьаһыгыттан үөскээн тахсыбыт. Аҕа ууһун туспа нэһилиэк оҥоруу өр барбыт. Улуус мунньахтарыгар туруорсууга үөрэхтээх, олус сытыы өйдөөх, ылыннарыылаах тыллаах Майданов (Андреев) К. А. уонна учуутал Афанасьев П.В. үгүстүк үлэлэспиттэрэ. Архыыптан көстүбүт 1921 с. бэс ыйын 13 күнүнээҕи Таатта улууһун съеһин протоколугар оччолорго өссө да арахсарга туруорсуу үлэтэ бара сылдьара көстөр. Онтон ити сыл от ыйыттан ыла хамнас төлүүр биэдэмэстэргэ «Аллараа-Амма» бэрэссэдээтэлигэр, сэкэрэтээригэр, остуораска хамнас ааҕыллыбыт. Ити докумуоннарга уонна эмиэ ити ыйтан саҕаламмыт нэһилиэк ревкомун сэкэрэтээрэ толорбут оҕо төрөөһүнүн, ыал буолууну, өлүүнү суруйбут анал сурунаалыгар олоҕуран Аллараа Амма нэһилиэгэ 1921 сыл от ыйыгар тэриллибит диэххэ сөп.

Амма нэһилиэгэ, Чычымах сэлиэнньэтэ улуус кииниттэн 60 км ыраах сытар. Уус Амма, Орто Амма, Дьохсоҕон нэһилиэктэрин, Уус Майа, Томпо, Чурапчы улуустарын кытары кыраныыссалаһар, 517 тыһ. га иэннээх сири тайаан сытар.

2016 с. тохсунньу ый 1 к. туругунан нэһилиэнньэтин ахсаана – 724 киһи. 266 хаһаайыстыба, 179 чааһынай дьиэ, 279 транспорт, ол иһигэр, 127 массыына, 152 трактор баар.

• 1899 с. Николаевскай таҥара дьиэтэ үлэҕэ киирбит. Бастакы аҕабыыт Иван Винокуров.
• 1900 с. Учайга А.Е.Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй сахалыы бастакы уус — уран «Байанай алгыһа» айымньыны суруйбута
• 1916 с. маҥнайгы Аан дойду сэриитигэр «Аллараа Амма нэһилиэгиттэн 50-ча киһини ыытаҕыт» диэн улуус дьаһала тахсыбытыгар барар дьон Ынахсыт алааһыгар мустубуттар. От ыйын 18 күнүгэр «сахалары армияҕа ылбаттар үһү» диэн сураҕы истэн ыһыах ыспыттар, өрөгөй остуолбатын туруорбуттар.
• Маҥарас аҕатын ууһа 1 Дьохсоҕонтон арахсан Амма нэһилиэгэ буолбутугар улахан өҥөлөөх Майданов (Андреев) Куприян Алексеевич
• 1929 с. саас оскуолаҕа маҥнайгы комсомольскай ячейка тэриллибитэ.
• 1931 с. 3 колхоз холбоһон 80-тан тахса хаһаайыстыбалаах “Чычымах” артыал буолбуттар. Председателинэн Новгородов Н.Н. анаммыт.
• 1941-1945сс. Аҕа дойду сэриитигэр Амма нэһилиэгин сириттэн-уотуттан 143 ньургун дьоммут ыҥырыллан барбыттара. Кинилэртэн 37 киһи үлэ фронугар сылдьыбыта.

Уоттаах сэрииттэн Кыайыы кынаттанан алаһа дьиэлэригэр барыта 50 буойун төннүбүтэ. Аҕа дойдуларын көмүскэлин иһин сырдык тыыннарын толук ууран кыргыһыы толоонугар 56 киһи охтубута.

• 1950 с. «Көрдөрүүлээх» колхоз «Чычымах» колхозка холбоспута.
• 1952 с. «Кыһыл Алдан» колхоз «Чычымах» колхозка холбоспута.
• 1952 с. Газ-51 массыына кэлбитэ. Саамай маҥнайгы суоппар Кулачиков Иван Иустинович буолар.
• 1954 с. «Аллараа Амма» уонна «Кыһыл Алдан» нэһилиэктэрэ холбоһон Амма нэһилиэгэ диэн ааттанар
• 1955с. Электрическэй уот биэрэр станция холбоммута, радиоузел үлэлээбитэ.
• 1955 с. ТХБСБ сылдьан көрбүтүн үтүктэн нэһилиэккэ бастакы велосипеды маһынан стахановец, дэгиттэр уус Иван Ефимович Богдокумов оҥорбута.
• 1975 с. Саамай бастакы телевизоры Хоноеховтар дьиэ кэргэттэрэ көрбүттэрэ.

Матырыйаал МКУК “Таттинская МЦБС” taattalib.ru ылыллынна