Үчүгэй да саас ааспыта. Устуунньа бу сааһы
умнубат, умнуо да суоҕа!.. Таптал таайыллыбат
таабырыныгар ылларда быһыылааҕа. Кыыс дириҥ иэйиитин, долгуйуутун күөртээбит, сүрэҕин сүүйбүт, дууһатын туппут киһитэ Кини - Максим этэ. Максим — “дойду киһитэ”, сураҕа, Сунтаар диэкиттэн үһү. Максим өйүнэн-санаатынан, майгыта сайаҕаһынан Устуунньа эмньик сүрэҕин сүүйбүтэ. Устуунньа ол кэмнэргэ Максимтан арахсарын санаатаҕына, дууһата айманан аанньа утуйбат буолара. Эһиил
саас эрэ көрсүөхтээҕин санаатаҕына, сүрэҕэ тугу
эрэ билэрдии мөҕүл гынара. Максим да бу
ыраах, сир түгэҕэр, Халымаҕа маннык кэрэ
кыыһы көрсүөм диэн өйүгэр да оҕустарбатаҕа.
Эдэр сүрэхтэр харахтарынан көрсөн, тарбахтарынан таарыйсан күнтэн-күн таптал нарын иэйиитин биллэрбит бу сааһы хайалара да умнубата чахчы.

    Максим муора кытылынан олорор омуктарга
Амбарчиктан ындыыны таһааччылартан биирдэстэрэ этэ. Ыраахтааҕылаах Россияҕа муора суолунан Амбарчикка диэри иһити-хомуоһу,
таҥаһы-сабы, киэргэллэри аҕалтараллара. От­тон олохтоохтортон кылааннаах түүлээҕи саһылыттан саарбатыгар, тииҥиттэн кырынааһыгар тиийэ хомуйаллара. Амбарчикка диэри мууһу тоһуталыыр борохуот ааллар аҕалалларын, кыһыныгар сүүһүнэн таба, ат көлө ситэри тиэрдэллэрэ. Биэс киһи, ол иһигэр Максим
биэс уонча табанан манна кэлбиттэрэ. Симэх арааһа, үрүҥ көмүс иһиттэр, таҥара аһыгар тэҥнээх минньигэс амтаннаах бирээнньик, бэчиэнньэ, үрүҥ ас, килбэлдьийэр солко арсыын таҥастар, хаарыс былааттар араастара олохтоохтору умсугуталлара. Онон ким хамсанар, киирэр-тахсар өттө манныктарга тиксэллэрэ.
Манна Кондаковтар диэн хас да кыанар ыаллар олороллоро. Кэлэр-барар чукчалар, одуллар, эбээннэр тоҕуоруһан ааһаллара. Кондаков­тар баһылаан олорбут сирдэрэ буолан, муора диэки билигин даҕаны “Кондаков” диэн сир,
эмиэ оннук ааттаах дириҥ күөл баар. Улахан
Кондаковтар - Саахардаах икки уоллаахтара,
икки кыыстаахтара. Устуунньа Саахардаах
кыыстара этэ. Устуунньа ийэтэ Өлөөнө кыргыттарын иистэнэргэ, оһуордуурга, үрүҥ аһы астыырга, балыгы таампылыырга, хачырдыырга, сыатын-уутун араартыырга үөрэтэрэ. Саахар уолаттарын булду сонордуурга, ол суолун-ииһин чинчийэргэ, булду ыраастык астыырга үөрэтэрэ-такайара. Кытаанах ирдэбиллээх
оҕонньор этэ.

    Максим бу ыалларга түһүүлээҕэ. Устуунньа
тас үлэтэ ордук дьоҕурдаах буолан, сүөһүлэргэ
оту тэлгэлиирэ, сүөһү ноһуомун, иһэр мууһу
таһара. Онон тас үлэҕэ Максим эмиэ
көмөлөсүһэр буолта. Үлэлэрин оонньуу-күлэ
эрдэ бүтэрэллэрэ, сороҕор таба хаһылыктарын
көрө сылдьаллара. Ол сылдьан Устуунньалыын
табаны миинэргэ үөрэммиттэрэ. Максим үөр
сылгылар ханна баалларын көрөн салайан биэрэрэ. Саахар оҕонньор Устуунньаны Максимныын онно-манна кэлэрин-барарын иһин
сөбүлээбэт буолан барда.
    Максим үсүһүн эһиил кэлиэхтээх, оччоҕо Ус­туунньаны кытта бэргэһэлэниэх буолтара.
Аҕалара Саахар суоҕар табаларын көрүнэ бараллара. Эдэр сөбүлэһэр сүрэхтэри ким бобуо баарай? Сылаастык сыллаһыы, уохтаахтык
уураһыы, уоттаах таптаһыы иэйиитин билбиттэрэ. Саас Устуунньа дьахтар буолбутуттан Максимыттан кыбыста быһыытыйда. Кини килбигэ Максимыгар өссө кэрэтийэн көстөрө, харыстыы сатыыра.
    Арахсар кэмнэрэ чугаһаабыта. Максима бэлэхтээбит хаарыс быылатын кистээн ууруур-сыллыыр. Эһиил баччаҕа диэри Устуунньа
сүрэҕэ-быара хатыах курдуга. Максимыттан хат
буолта, үөрүөн дуу, хомойуон дуу билбэтэ. Ус­туунньа хат буолтун хайаларыгар этиэн быһаарына сырытта.
    Ыам ыйыгар Устуунньа ыарахан хаалбытын билинэргэ тиийбитэ. Кимҥэ, хайдах этэн уллэстиэ баарай?! Сайылыкка көһүү буолла. Устуунньа баара
эрэ уон сэттэлээҕэ, кыһын уон аҕыһын туолуо. Бал­та Уйгулаана бу күһүн уон алтатын туолуо. Уйгулаана дьиэ үлэтигэр ыраас, дьаһалынан даҕаны
эдьиийинээҕэр ордук. Устуунньа маҥан сирэйдээх,
тэрбэйбит киэҥ харахтаах бэйэтэ ордук тас үлэни
сөбүлүүр. Ийэтигэр Өлөөнөҕө майгынныыра.
    От ыйын саҕана Өлөөнө кыыһа түөрт-биэс
ыйданыытыгар сирэйэ-хараҕа уларыйбытын бэлиэтии көрөн: “Тоойуом, эн ыалдьаҕын дуу, туох дуу?” - диэн ыйыппытыгар саҥарбатаҕа.
    — Максимҥын ахтаҥҥын бу үлүгэр буоллуҥ
дуу? Хантан хааннаах, силистээх-мутуктаах бэһиэччиги ахтан өллөххүнүй? Хата, дьолго ыара­хан хаалбатаҕыҥ ордук… — диирин кытта Ус­туунньа ууйа-аайа суох ытаан барда.
    — Бу сордоох кыыһа мэһэйдэнэн хаалтыҥ
буолаарай? Аҕаҥ билэрдээх буоллаҕына, дьэ сэрэнээр! — диэн Өлөөнө хаһыытаан саҥарбытын бэл Саахар оҕонньор атын сэргэҕэ баайа туран истибитэ.
    — Туох ааттаах хаһыытын түһэрдиҥ? — диэн оҕонньор өс саҕа буолан киирдэ.
    — Оттон ити кыыскыттан ыйыт, мин ыйыттахпына дьүлэйдии туттар, хаһыытыыры
сөбүлээбэт киһи эн намыыннык ыйыт ээ! — диэн Өлөөнө дьиҥнээхтик кыыһырбыт киһилии

сүөм түһэн саҥара олордо.
    Оҕонньор: “Кыыстаах ийэ туох туһунан саҥарсыбат буолуохтарай?! Ол аайы орооһон хайыахпыный?” — дии саныы олорон табахтаата.
Киэһээҥҥи аһылыктарыгар ким да туту да саҥарбата. Уйгулаана дьиэ-уот хомууругар
көмөлөспүтэ буола сырытта. Уолаттар окко бэлэмнэнэн хотуурдарын сытыыланнылар, кыраабылларын тииһээтилэр. Устуунньа чугас ыалыгар таҕыста.

    Ыала Ньукулай оҕонньор Устуунньаны эйэҕэстик көрүстэ. Өйүүн Бөтүрүөп күнүн кэнниттэн уолун кытта оттуохтаахтарын, оттон
оҕолору кытта ыал хаһаайыстыбатын көрүөхтэрин кэпсээтэ. Устуунньа санаата улам аралдьыйа быһыытыйда. Дьиэтигэр чуулаан иһигэр
киирэн сытта, Максима кини туһунан тугу саныырын таайа сытан утуйан барда. Максима оһолго түбэспитэ дуу, ыалдьыбыта дуу биллибэтэҕэ. Албынныа суохтааҕын эрэнэрэ.
    Күһүн буолуута Устуунньа иһэ улаатан истэ.
Өлөөнө Устуунньаны кытта хаста даҕаны кэпсэтиэҕин баҕарбыта да, кыыһа иэмин-ньаамын эппэккэ аралдьытан испитэ.
Кыстыктарыгар көһүөхтэрин эрэ иннинэ эмээхсин ийэ буоларын быһыытынан, буолбуту хайыахтарай, оҕонньорго этэргэ сананна.
Устуунньа чуулааҥҥа сытара.
    — Дьэ доҕоор, Саахар! Биһиэхэ олохпутугар бэрт улахан суолтатынан манныгы этээри гынным… — диэхтээтэ. — Кыыспыт Устуунньа үчүгэй буолаары сылдьарын билэҕин дуо?
    — Үчүгэй диэн туохтарай?..
    — Оттон хат буолбутун этэбин.
    — Ол кимтэн, эбээнтэн дуу, чукчаттан дуу?
Ким, хаһан ылар үһү?
    — Чукча да, эбээн да буолбатах, чугаһынан киһи буолбатах…
    — Туох даа? Атыыһыт көмөлөһөөччүтэ Максимтан дуо? Этэ тарт! — омунугар силэ бырдаҥалаата.
    — Оттон ол Максимтан үһү.
    — Ол кэлии-барыы киһититтэн булуммут буоллаҕына, мин сирин булларыам!.. - диэтин кытта Устуунньа чуулаантан тахсан таһырдьа ойдо, тура түһэн баран, дьагдьайан, үһүс Кондаковтарыгар тиийдэ. Оҕолоро суох ыаллар.
Биэс Кондаковтарынан ааттанар ыаллар Ула­хан Кондаковтарыгар бас бэринэн көмө-ньыма буолан олороллоро.
    Устуунньа үһүс ыалга тиийбитин сонно билтэрэ эрээри, Саахар оҕонньортон куттанан тыҥырахтарын кистээбиттэрэ. Убайдара, балта сыбыытаһалларын уураппатахтара. Ийэтэ Өлөөнө өрүү-өрүү билсэ олорбута. Устуунньаҕа таҥаһын-сабын таһан биэрбиттэрэ. Балбааралаах Баһылай
сир ортотуттан кыыстаммыттарыттан истэригэр
бэркэ үөрбүттэрэ. Ханнык эрэ истиҥ сыһыан,
өйөнсүү, өйдөһүү өссө күүһүрбүт курдуга.
Устуунньа даҕаны бэйэ киһитинии санаммыта.
Саахар оҕонньор: “Бээрэ, Максим диэн бэһиэччик кэлэрэ буоллар ситиһэн тэйиэм.
Кыыспын туох да сулуута суох, буор-босхо
биэрбэтим чахчы, биитэр саат куттарар суолум
буолуо! Көр эрэ!..” — диэн абаланан чыпчырына олордо.
    Кыһын оройун ааһыыта Устуунньа уол
оҕолонно. Саахар оҕонньор ону истэн Баһылайдаахха дьэ киирдэ: “Устуунньаа, уолланан абыранныҥ, быһыыта! Уолунан массыыктаары
гынныҥ дуо?! Эн уоллан да кыыстан, кэлии-барыы киһи ыамата биһигини абырыа суоҕа!” — диэн оҕонньор омунугар бөтүөхтүү олордо уонна: “Кондаковтар ааттарын хараартыҥ, булуунньанан оҕолоннуҥ, онон Кондаковунан суруттарыаҥ даҕаны, оҕоҕуттан матарыам”, — диэн өссө да этиэх-тыыныах буолан истэҕинэ
Баһылай оҕонньор: “Чэ, доҕор, уоскуй, оҕо туох буруйдаах буолаахтыай, төрүүрүн эрэ билэр ини… Сүрэ да бэрт, хата дайды киһититтэн
хааннаах, дьиҥнээх сахаттан силистээх буоллаҕына, өйдөөх үтүөтэ, быһый бэрдэ, күүстээх боотура тахсыаҕа…” — диэхтээбит. Ити курдук Саахар иэрэҥ-саараҥ буолан иһэн ааны хайа быраҕан тахсан барбыта.
    — Оо, аньыыта бэрт ээ. Оҕо туох буруйдааҕар, биһигини атаҕастыы саныырыттан ити кур­дук хабырыттар буоллаҕа үһү…” — диэн Балбаара эрэйдээх саҥара хаалта.
    Устуунньа уола күлэр-үөрэр буоллаҕын аайы
улам кини сүрэҕин-дууһатын сүүйбүт Максимыгар ордук маарыннатар, ол аайы оҕотун ыга кууспалаан ууруур-сыллыыр. Максим сытынан
илгийэрэ ийэ сүрэҕин минньитэн сайа охсоро.
Оҕото утуйдаҕына, Устуунньа ийэтин көмөтүнэн убайдарын итии таҥастарыттан тиксэр, өссө бэйэтин хараҕынан көрөн быһар да буолла.
    Устуунньа уолунаан Балбааралаахха мэһэй
буолуохтааҕар, хата оҕоҕо тапталы кинилэр кытта
билбиттэрэ. Ынах, сылгы көрүүтүн түбүгүттэн,
илим-туһах, булт дьаһалыттан киирдэхтэрин
аайы оҕо күлүүтэ, кэпсээнэ, араас хамсаныылара барыларын даҕаны ил-эйэ эргийэр алаһатыгар кубулуппута. Тастан сылдьар эбэтэ Өлөөнө Устуунньатын уола сүрэҕин-быарын туппута, онон киирэ тураахтыыра.
    Устуунньа барахсан хас күн-түүн утуйбакка
Максимын санаабыта-ахтыбыта буолуой! Урут
наһаа үчүгэйдик сылдьалларын, табаны миинэллэрин, мөхтөрө оонньуулларын түһээн
уһуктар. Уоскуйан утуйа да илик.
    Максим аны саас кэллэҕинэ, аҕата Саахар хай­
дах көрсөрө биллибэт. Устуунньа Баһылайдааҕар олорорго былааннанар. Арай Максима кэлбэтин?!.. Уой, кэбис, оннук эрэ буолбатын диэн
бэйэтин уоскутунар.
    Уолчаан барахсан тугу эрэ кэпсээн “аа-уу”,
“уу-аа” диэн саҥа таһаарар. Ол аайы Устуун­ньа Оҕотун кытта күө-дьаа кэпсэтэллэр. Сороҕор оҕото хоргутан, уоһун халбытан, ытаары
гыннаҕына, ийэтэ сиикэй бааһы таарыттарбыт
курдук бэйэтэ ытыахча буолаахтыыр. Ол кур­дук

икки ыйа ыараханнык ааста. Хаһан атыыһыттар кэлэн сураҕы иһитиннэриэхтэригэр
диэри уоскуйара биллибэт. Санааҕа да баттатан, оҕону да эмнэрэн балачча көтөхтөрдө.
    Устуунньа уола икки-үс ыйыгар атыыһыттар
саас кэлбиттэрэ эрээри, Максима кэлбэтэх этэ.
Атын дьоннор кэлбиттэриттэн ыйыталаһар да
кыаҕа суох. Суоҕун курдук суох киһини күүтэн-күүтэн күүппэтигэр тиийээхтээбитэ. Аныгы курдук сибээс суох. Суругунан билсиэҕин
буукубаны билбэт. Хас күҥҥэ xapaҕa куурбатаҕын, хаста таҥараттан көрдөспүтүн, дууһата муҥнаммытын ким билиэ баарай?! Арай уолчаана эбэтин, Максимын санатара, тугу да билиммэт уолчаан күлэр-үөрэр, илиитинэн сапсынаахтыыр…
    Уолчаан балтараатыгар аҕабыыттар кэлбиттэ­рэ. Уолчааны сүрэхтииллэригэр биллибэт аҕалаах курдук санамматыгар Устуунньа аньыытын-харатын таҥара иннигэр билинэн туран Сунтаартан төрүттээх Солуомкун Максим диэн
киһи этэ диэн бигэргэппитэ. Онон Солуом­кун Максим диэн ааттатарга көрдөспүтүн аҕабыыт ылынан сурукка киллэрбитэ.
    Уолчаан өйдөөх, лоп бааччы саҥалаах, олоҥхолуур дьону иһиттэр эрэ сонно добдугураччы этэр, өссө эбиитин туойар буолбут. Көрбүт эрэ
өйдөөх харахтааҕын, номоҕонун хайгыыр
буолбут. Саахар о5онньордооххо (эһэтин аахха убайдара, эдьиийэ) эбэтэ элбэхтик аҕалар буолбут. Быһата, мурун бүөтэ буолбута.
    Саахар икки уола чукча, эбээн кыргыттарын
сүгүннэрбиттэрэ. Бэйэлэрэ ынах, сылгы сүөһүлэрэ элбээтэр элбээн испитэ, аны табалара биир оччо.
    Саахар Оҕонньор сиэнигэр улам манньыйан барбыт. Уол уон саастааҕар сүүһүгэр туһахталаах биир саастаах тыһы убаһаны анаабыт. Ол убаһаттан сылгы сүөһү тэнийэн Максим улахан кыахтаах баай киһи буолан олорто. Саахар ула­хан сиэнэ уон саастааҕар ыалдьан өлбүтэ… Ус­туунньа эбээ буолан, дьоллоохтук олорон үйэтин моҥоон өлбүтэ үһү.

Чолбон 2/2006