Куттаҕаһа суох киһи (Хараҥа хос)

Сэрии кэмигэр оскуолаҕа киирбит оҕолор саас үөрэнэн бүтээт, үгэс быһыытынан колхоз үлэтигэр кыра эрдэхтэриттэн үлэлииллэрэ. Ол сылдьан, улахан дьон олоххо буолбут араас түбэлтэлэри кэпсэтэллэрин олус сөбүлээн истэрбит. Биир дьикти кэпсээни “Эдэр саас” хаһыат нөҥүө ааҕааччыларга тиэрдиэхпин баҕардым.
“Кэлгээччи” алааска оччотооҕуга хас да эргэ өтөх, сиэмэ кутар ампаар бааллара. Үлэһиттэр ол өтөхтөргө хоноллор үһү. Ол кэмнэргэ колхозтарга куорат тэрилтэлэриттэн тахсан окко, сиэмэҕэ үлэлиир үгэс баара.
Биир күһүн сарсыарда туран биир киһилэрэ “быаланан” кэбиспитин булбуттар. Быатын баайбыт маһа үрдүгэ туох да салҕаммыт тэрилэ суоҕа, онно баар дьону дьиксиннэрбит. Ол онон хаалбыт. Ити быдан элбэх сыл иннинэ “Кэлгээччи” куулатыгар баар өтөххө үтүөкэн оҥоһуулаах ампаарга буолбут туох эрэ куһаҕан түбэлтэ кэнниттэн, бу сиргэ олохтоохтор хоммот буолбуттар эбит. Ону билбэккэ куорат дьонуттан киһи былдьаннаҕа диэн ибир-сибир кэпсэтэр этилэр.

Күһүн сиэмэ хомууругар үлэлии сылдьан киэһэлик дьиэлэригэр бараары сырыттахтарына, биригэдьиир тиийэн кэлбит. Сырдыкка дьиэлэригэр тиийэр соруктаах дьон бараары тэриммиттэрин көрөн, биригэдьиир манна хонорго эппитин буолумматахтар.

Салайааччылара модьуйардыы эппитин: “Бэйэҥ хонон көр”, — диэт, дьоно “сус” гынан хаалбыттар. “Тугу, тугу этэллэр”, — дии-дии биригэдьиир өс киирбэх хоно хаалар. Уот оттон аһаан баран, уолаттар утуйар таҥастарын тэлгэтэн, утуйардыы сыппыт. Нухарыйан истэҕинэ, аан тэлэллэ түспүт, биригэдьиир “уолаттар дьээбэлэннилэр” дии санаан мөҥүттүбүт, эмискэ суорҕанын сулбу тардан таһырдьа элээрдибиттэр. Арҕаанан ааннаах ампаар, им сүтэ илик. Оҕонньор (сааһыран эрэр киһи) таһырдьа тахсан уолаттарын мөҕө-мөҕө, кылайа сытар уотун күөдьүппүт, эбии мас быраҕан биэрбит, уолаттарын ыҥыран көрбүт да, уу-чуумпу үһү.

Оҕонньор чэйин сылытан чэй испит уонна киирэн сыппыт. Эмиэ нухарыйан устунан утуйан хаалбыт. Эмискэ аан күүскэ аһыллан истиэнэҕэ сааллыбыт. Им сүппүт, хабыс-хараҥа буолбут. Оҕонньор суорҕанын былдьатымаары икки илиитинэн суорҕанын ыыппаттыы, тарбахтарынан туппут сирин эрийэ тутан, туох буолар диэбиттии күүтэ сыппыт. Ону ол диэбэтэх, суорҕан таһырдьа элээрбит. Оҕонньор диибит да, ытыктаан ааттыыллар этэ, тэп курдук киһи. Ойон тахсан ким моһуоктуурун көрөөрү гыммыт. Хабыс-хараҥаҕа тугу көрүөй? Ампаары эргийэ хаампыт, “киһигин дуу, абааһыгын дуу, кэл көһүн” диэн ыҥырбыт да, уу-чуумпу. Оҕонньор уотун күөдьүтэн балайда өр олорбут, ону-маны кэтэһэ иһиллии сатаабыт. Туох да биллибэтэх.

Оҕонньор төрүт куттаҕаһа суох, дьоҥҥо сүрдээҕин ытыктанар көнө киһи этэ. Үһүстээн киирэн сыппыт да, уута кэлбэтэх. Балайда сыппытын кэннэ аан аһылла түспүт, бэлэм сыппыт оҕонньор олоро биэрбит. Эмискэ оҕонньору атаҕыттан харбаан ылбыт, киһибит хап-сабар харбаабыт илиини тутан ылбыта, бүтүннүү сүөһү атаҕын курдук түүлээх эбит. Чыпчылыйыах бэтэрээ өртүгэр оҕонньору таһырдьа киһилэри, суорҕаннары бырахпыт. Ампаар аана намыһах буолааччы, ханна да таарыппакка таһырдьа быраҕыллыбытын дьоҥҥо кэпсииригэр дьиибэргээбит үһү.

Оҕонньор төкүнүс гына түһээт, киирсиэххэ айылаах түргэн үлүгэрдик ойон турбут, ким да баара биллибэтэх. Оҕонньор эмиэ уотун күөдьүтэн балайда уһуннук олорбут, чэйдээбит уонна аа-дьуо хомунан, түүннэри дьиэлээбит. Онтон ыла кими даҕаны ити алааска “хонуҥ” диэн эппэт буолбут үһү. Ким бэйэтэ хонооччу хонор үһү, кэлин моһуок тахсыбыта иһиллибэт этэ.

“Кэлгээччи” соҕуруу өртүгэр атын нэһилиэк “Маҕачаачы” алааһыгар диэри үс-түөрт биэрэстэ холобурдаах сис тыа этэ. Кэлин ол тыаны солоон солооһун оҥорбуттарын истибитим. Бара сатаан “чучунаа” сылдьыбыта дуу диэн саарбаҕалааччы, сэрэйээччи да баар буолар этэ.

Алексей Данилов.
Бороҕон.