(Кэпсээн)
Кистэлэҥ буолбатах: эр дьоннор дьахтар сүрэҕин дөбөҥнук сүүйэр албаһы була сатааччылар. Ким бүгүрү улэһитинэн, ким хорсун-хоодуот, бөҕө-таҕа дьүһүнүнэн хайа да бэйэлээх дьахтары умсугутуом диэн эрэллээх сылдьаллар.
Үгүстэр ньомоҕон ньуурдарыгар эрэнэллэр, «миигин дьахталлар бэйэлэрэ батыһаллар» диэн киһиргээччилэр эмиэ бааллар. Ити барыта күдээринэ курдук эрээри, эр дьоннор, төһө да кинилэрин иһин, элбэх эрийсиитэ суох таптал таҥарата тыынар
салгынынан чэпчэкитик бигэммэттэрэ чахчы буолуо.
    - Биир албас баар! - диэбитэ миэхэ Нөмүгү оҕонньор. - Ону биллэххинэ, таптыы көрбүт
дьахтарыҥ хайаан даҕаны эйиэнэ буолуоҕа.
    Инньэ диэн баран оҕонньор чупчуруйан ылбыта уонна хараҕын симэн, төбөтүн хантатан, таалан турбута. Үөһэ тыыммыта уонна мин диэки тэбэ­нэттээхтик көрбүт харахтара ча5ылыҥнаспыттара. Кырдьыгын эттэххэ, мин: «Оҕонньор бэйэлээх тугу туойаахтыырыҥ буолла?» - дии санаабытым. Ол да буоллар сүрэхпэр туох эрэ «дыр» гыммыта.
Ону мин киниэхэ биллэрбэтэҕим.
    Оҕонньор миигиттэн арахпатаҕа. Арааһы барытын кэпсэтэбит да, кини дьахтары хайдах «эрийэр» албаһыгар төннөн кэлэ турар. «Көтөҕүллэн быстыа суох» дии санаата быһыылаах:
    - Барыах, мин эйиэхэ биир сири көрдөрүөм.
Онно икки төбөлөөх алчах¹ үөскүүр. Дьахтар сүрэҕин сүрүн кини тута сылдьар. Мин кинини булан эйиэхэ көрдөрүөм. Бэйэҥ абыраныаҥ - ол алчах көмөтүнэн эн кыыс, дьахтар бөҕөнү батыһыннара сылдьыан-, сыымайдыан,- диэн баран, угэһинэн хараҕын үөннээх баҕайытык симириктэтэ-симириктэтэ салгыны кууспаҕалаабыта, били үмүрүччү тардыбыт уостара чарааһаан, уураһаары гыммыт дьахтар нарын уостарын утары ууннары туппутунуу,
ибигирии хамсаабыттара. Таҥалайын «так» гыннарбыта.
    Нөмүгү оҕонньор миигин кытта олох оҕо эрдэхпиттэн бадьыыстаһар. Кыра эрдэхпинэ «бу уолу мин илдьэ барыым, таах мэнигилии сылдьыбатын» диэн ийэбиттэн көҥүллэтэрэ, аргыс оҥосторо. Оттон миэхэ Нөмүгү оҕонньору кытта сылдьыы остуоруйа дойдутугар илэ тиийии курдуга. Тоҕо диэтэххинэ, кини араас быһылааннаах кэпсээннэри, үһүйээннэри салгыбакка, бэйэтэ да астына-астына кэпсиирэ. Атын дьоннорго «бу мин кыракый табаарыһым, сүрдээх остуоруйаһыт киһи» диэн киһиргэтэ coҕyc билиһиннэрэрэ. Хантан остуоруйаһыт буолуохпунуй, киниттэн истибиппин эрэ
билэбин. Бэйэтэ буоллаҕына, биһиэхэ Дьэкэмдэҕэ ыраах Нөмүгү диэн дэриэбинэттэн хаһан эрэ өрдөөҕүтэ кэлбитэ үһү. Билигин кинини киһи барыта Нөмүгү оҕонньор диэн ааттыыр. Ону кини ордук ылынар, бэйэтин анал аатын умнан кэбиспит
курдук.
    Улаатан истэҕим аайы кини кэпсиир остуоруйата аҕыйаан испитэ - бүтэн да бардаҕа буолуо. Ол оннугар, аны олох эгэлгэтин, араас ымпыгын-чымпыгын ырытара элбээбитэ. Мин да оннугу син-биир сөбүлээн истэрим.
    Барыы-кэлии элбээн, үлэ-үөрэх тардан, мин Нөмүгү оҕонньорбун биир кэмҥэ сүтэрэ сылдьыбытым. Онтон бу көрсүстүбүт.
    - Оо, сүрдээх киһи буолбуккун. Эр бэрдэ диэн маннык буолуохтаах - астык, сытыы киэптээх, - дии-дии санныбын таптайбыта, үөрбүтэ-көппүтэ. Оҕонньорум бу ааспыт кэмҥэ уларыйбатах - уруккутун курдук лоп-бааччы, кэпсээнэ-ипсээнэ өссө элбээбит кэриҥнээх. Кыыска, дьахтарга сыһыан туһунан имэҥнээхтик кэпсиирэ өссө минньийбит.
    - Чооруос күөлун билэбин? Буотамаҕа баар. Икки бастаах аптаах алчахпыт онно үөскүүр ээ. Миэхэ былыр Быычаах оҕонньор булларбыта. Ону мин эйиэхэ улааттаххына көрдөрөөрү, хаһаана сылдьыбытым. Кэм кэллэ, алчах көмөтүгэр наадыйаҕын дуо?
    Ити курдук биһиги ыраах суолга туруммуппут. Аспытын-таҥаспытын барытын сугэн, самыыры самыыр диэн тохтообокко, куйаастан толлубакка сатыы айаннаан, Чооруос күөлугэр тиийбиппит.
    - Бу баар Ытык сир! Кини кистэлэҥин эн, эдэр киһи, хайаан даҕаны билиэх-көрүөх тустааххын, - диэбитэ кини сибигинэйэн. Били оонньуулаах-күлүүлээх дьүһүнэ сүтэн, дьоһуннаах баҕайытык туттан, сирин-дойдутун ырааҕынан кэрийэ көрүөлээбитэ. Манна саамай былыр Чооруос диэн оҕонньор олорбута үһү. Кини Алчах диэн ааттаах мара сэбэрэлээх эрээри, сүрдээх мындыр өйдөөх, көссүө-сэмэй бэйэлээх кыыстааҕа үһү. Дьүһүнүнэн мөкү, кырдьык алчахха маарынныыр диэн биир да уол киниэхэ чугаһаабатах. Ол курдук үйэтин тухары соҕотох сылдьар дьылҕаламмыт. Эр дьонтон тумнуллуу, сириллии хомолтото уйулҕатын хамсатан, кини бу күөл оборчотугар түһэн өлбүтэ үһү. Онно кини эппит:
    - Мин бу күөлбэр икки төбөлөөх алчах буолан, төрүү-үөскүү туруоҕум. Эр дьоннор кэрэ дьахтар иннин ылбатахтарына, мин хаалларар кырамтабын, дьардьамабын көрдөөтүннэр. Икки төбөбүн арааран тутар ачаах уҥуохпун буллахтарына, онон иилэн, ханнык баҕарбыт кыыстарын-дьахтардарын биллибэтинэн бэйэлэригэр тардыахтаахтар. Оччоҕо таптыыр дьахтардара өйүн сүүйтэрэн, бэйэтинэн батыһа сылдьар буолуоҕа.
    Күөл илин өттүнээҕи сыырын үрдүгэр сүрдээх улахан харыйа үүнэн турар. Алларааҥҥы хойуу лабаалара ыраахха диэри адаарыһан, үөһэттэн түһэр самыыры хаххалааннар, харыйа анна кубус-кураанах. Манна дьон самыыртан хаххаланар
эбиттэр. Элбэхтик тэпсиллибит.

Оллоон, араас ураҕас, утэһэ, эт, балык уурарга аналлаах хаптаһыннар бэрт үчүгэйдик сааһыланан сыталлар. Күөлтэн тахсар суол төрдүгэр хам-хаадьаа да буоллар, салама ыйыыллар эбит. Нөмүгү оҕонньор сөпкө эппит: Чооруос күөлэ кырдьык ураты көстүүлээх, киһи кутун-сүрүн хара маҥнайгыттан таарыйар, бэйэтин эйгэтигэр киллэрэр сир буоларын эккинэн-хааҥҥынан ылынаҕын. Манна эйигин эмиэ ким эрэ ытыктыырын билэр курдуккун уонна онно хардаран бэйэ бодоҕун дуоспуруннаахтык тутта сатыыгын. Миигин Нөмүгү оҕонньор ыҥырбыта эрээри, кининэн сирэйдэнэн, бу тула «көрөн» турар кырдьаҕас тииттэр, харыйалар, ол уҥуор көҕөрө сырдыыр хатыҥнар, күөлү иилээн турар нап-нарын иинэҕэс талахтар бука бары миигин ыҥырыылаах ыалдьыт оҥостон уруйдуур-айхаллыыр курдуктар. Оттон күөлум барахсан!.. Мэндээрийэн түһэн. Имэҥнээх түүлгэр кэрэ дьахтар эн иннигэр аһыллан сытан, кэлиий миэхэ, чугаһаарыый диэн симиктик көрдөһөр ыҥырыытын санатар, эр сүрэх иннигэр ыраастык халыҥныыр, налыйар.
    Айылҕа барахсаны өйдүөххэ, киниэхэ сатаан сыстыахха эрэ наада. Кини тыынынан тыынан сырыттаххына, төрөппүт ийэҥ сурэҕинии сылааһынан сыдьаайа туруоҕа. Ыраас таптал кэрэттэн кэрэ иэйиитин силигинэн симиэҕэ. Итини барытын
мин Нөмүгү оҕонньор дууһата умайыктанарын, ыра тапталын санаан кэллэҕинэ уйулҕата оонньуурун көрө-истэ сылдьаммын, онтон көҕүйэн, куппар-сүрбэр иҥэриннэҕим…
    Чооруос күөлэ хаба ортотугар төгүрүк алаадьы курдук арыылаах эбит. Оҕонньорум харама онтон арахпат.
    - Ити Алчах арыыта. Били икки төбөлөөх аптаах алчахпыт ити күөх ohyop арыыга ордууланар,- диэн Нөмүгү оҕонньор миэхэ сибигинэйэр уонна ким эрэ истиэ диэбиттии тулатын кэрийэ көрүнэр. - Бу кэмҥэ кини сарсыарда күн тахсыыта кутатыттан күөрэйэр. Көрөҕүн дуо, оол үрдүк дулҕалары? Итиннэ олорон, кини күнү көрсөр ырыатын
ыллыыр. Биһиги ити арыыга тиийэр уһун далаһа оҥостуохтаахпыт уонна сарсыарда онон үөмэн тиийиэхпит. Эн айылҕа дьиктитин көрүөххүн наада. Оччоҕо эрэ дьиҥнээх эр киһи киэбигэр киириэн, кутун-сүрүн, өйүн-санаан куруук ситиһиигэ, үрдүктэн-үрдүккэ эрэ талаһыаҕа. Быһата, киһи киһитэ буолуоҕуҥ, ол иһин мин эйигин оҕо эрдэххиттэн батыһыннара сылдьабын.
    Сырдык санаалаах айылҕа оҕотун - Нөмүгү оҕонньору мин итэҕэйэбин. Ол иһин мин сүргэм көтөҕүллэн, хаҥыл сурэҕим бу чэбдик сарсыарда айылҕа дьиҥнээх кистэлэҥин көрсөргө бэлэмнэнэр.
    Хаппыт уһун мастар умнастарын холбуу баайталаан, күөлбүт кытыытыттан Алчах арыытыгар тиийэр далаһа оҥоһуннубут. Билигин сарсыарда күммүт күөрэйэн тахсыытын күүтэбит.
    Оо, бу үрүҥ түүн! Бу бэйэлээх күөл түүнүгэр чуумпутук налыйан сытыа дии санаабытым… Онтум баара… ырыа-тойук, чыычаахтартан саҕалаан, араас бэйэлээх киэргэммит көтөрдөр-кыыллар түүнү быһа «бырааһынньыктаатылар». Бу эбит айылҕабыт быстыбат тыына, улуу олоҕо! Оҕонньорбун көрө-көрө үөрэбин: «Маннык дьоллонон олорор бу
бэйэлээх сир мааны кырдьаҕаһын биирдэ эмэ көрбүккүт дуо?» - диэх курдукпун.
    Били күн тахсыыта айылҕа дьиктитин ытыһыгар ууран көрдөрүө диэн эрэнэр киччим арыыбыт тыынар-тыыннаах үөрүүтүнэн үллэҥнээн олорор. Аптаах алчахпыт олорон ыллыахтаах дулҕалара араас кус-хаас, чөкчөҥө, үгүрүө тапталын түһүлгэтэ буолан күөгэлдьийэ хамныыллар. Онно эбии араас билэр-билбэт көтөрдөрүм баай куталарыттан көҥөөн, биһиэхэ саба туһээри, тэлээрэн кэлэ-кэлэ кынаттарынан сыыһа-халты дайбаан, үрдүбүтүгэр бэл таммалатан ааһаллар. «Бу айылаах көр-нар, сарыкынаһыы, аймалҕан ортотугар тахсан кэлэн, эр сүрэх баҕа санаатыгар көөчүктэнэр дьикти
алчахпытын хайдах булан көрөрбүт буолла?» - диэн мунаара саныыбын.
    Бастаан үрдүк мыраан кэннэ арылыйа сырдаата. Онтон мастар быыстарынан сардаҥалар ситимнэрэ сыыйыллан киирдилэр. Күн күндэлэс уота Чооруос күөлун урсунугар чаҕылыҥныы оонньоото. Уу кырсыгар аата-ахса биллибэт тэмэлдьигэн туһэн, арыҥа кыната тэлибириирэ чап-чараас мөһүүрэлии дьиримниир. Биһиги куппутун-сүрбүтүн тутан турбут күөх мандар арыыбыт: «Манна кэлиҥ, манна кэлиҥ», - диирдии наскылдьыйан, алыптаахтык ынырар.
    - Истэҕин дуо, икки төбөлөөх алчахпыт ыллаан эрэр! Дьэ, дьэ! Ити чахчы кини куолаһа. Манна кини эрэ итинник ураты ырыалаах, - Нөмүгү оҕонньор долгуйан саҥата титирэстиир, үөрүүтүгэр уҥуоҕа сап-салҕалас.
    Ууга түһүмээри араастаан имиллэҥнии-имиллэҥнии, биһигини уйар-уйбат, мэтэлдьийэ хамныыр туерэккэй далаһанан арыыбыт диэки дьулуһабыт. Нөмүгүм кылгас моонньо уһаан, өгдөйө-өгдөйө дулҕалар быыстарын одуулаан чолооруннуур. Киһи болҕомтото биир сиргэ хатанарын мин ис-испиттэн сөҕө, умсугуйа көрбүтүм: баар дуу, суох дуу алчаҕы илэ көрөөрү, барахсан, туох баар баҕа санаата түмүллэн ахан турара!
    Оҕонньорум сүһүөҕэ хамнаан, охтоору эриллэҥнээн эрэрэ. Үктэнэн турбут маһын хатырыга ньылбы барда быһыылаах, - Нуу! - диэбитинэн ууга «бар» гына түстэ. Булумахтаныы бөҕө буолла. Онтон тэбиллэн мин эмиэ тимирэн бардым. Сатахха, мин төрүкү да ууһута суох киһибин. Оҕон­ньор, биллэн турар, бэйэтин соччо кыаммат -
талаһа ыһыллыбыт маһыттан тутуһан эрэ сылдьар. Бэйэбиттэн бэйэм да сөҕүөм иһин, харбыыр икки көннөрү мөхсөр икки ардынан, ардыгар ыттыы чалбааттанан, син кытылы буллум. Бииртэн-биир хаппыт маһы тардыалаан, анньыалаан көрдүм да, босхо мас суох. Дьолго, биир уһун баҕайы синньигэс ураҕас уу диэки иҥнэйэн турарын буллум.
Төрдө эмэҕирбит буолан кэбэҕэстик охтордум. Онтубун туппутунан оҕонньорум диэки «харбаатым». Чугаһаан истэхпинэ киһим илиитэ эрэ көстөөт, сүтэн хаалла. Тутатына буолан, ситэ тимирэ илик оҕонньору, илиибинэн-атахпынан бигээн, син буллум. Ыһыллыбыт далаһа мастарбын, ураҕаспын, оҕонньорбун холбуу кууһан баран, кытыы диэки тарбачыһабын. Алчах арыыта кута буолан биэрдэ. Ол аата кырса суох, ууга уйдаран турар араас үүнээйи мөчөкөтө эбит. Силистэрэ ооҕуй илимин курдук бэйэ-бэйэлэриттэн тардыһан турар буолан, илииҥ-атаҕыҥ онно сөрөнөн хаалар. Быыһанарга эрэл олох cyoҕa буолан баран, син хайдах эрэ киһи тыыннаах хаалар эбит. Мин ууга чачайан тыыммат буолбут табаарыспын кытыыга соһон таһаарбытым. Өрө-таҥнары эргичиннэтэн, түөһүн, иһин ыгыта баттаталаан, хайдах сатыырбынан уутун ыган, син тыын ылыннардым. Киһим айаҕынан, муннунан ситэ тахса илик уу быыһынан бырдыргыы тыынаат, хараҕын көрдө уонна: «Алчаҕы көрдүҥ дуо?» - диэн ыйытан соһутта.
    - Дулҕа үрдүттэн туох эрэ ууга «чулк» гына ыстаммыта.
    - Кини! Кини! Хата көрбүт эбиккин? Икки төбөлөөх этэ дуо? - оҕонньорум ойон тураары тиргилиннэ.
    Ол да буоллар Нөмүгү оҕонньор улаханнык хотторбут этэ. Улахан кутаа сыралҕана көмөлөспөт курдуга. Этэ-хаана дэлби умайан, онтон сүрэҕэ көбөн, аһаабакка күнү быһа сыппыта.
    Иккис сарсыардатыгар оҕонньорум олох «чонг» курдук. Бэҕэһээҥҥи «өлө сатаабыт» киһиэхэ маарыннаабат. Кини тус бэйэтин ис айылҕата өссө биир умнуллубат быһылаанынан байан, тугу эрэ дьоһуннааҕы этээри оҥосторун мин сэрэйдим.
    - Мин Чооруос күөлүн таптыыбын. Дойдум барахсан бэҕэһээ дьээбэлээтэ быһыылаах. Кини миигин ылыа суохтаах. Эдэр эрдэхпинэ дьиҥнээх таптал имэҥин миэхэ кини бэлэхтээбитэ, - диэн кини кэпсээн барбыта. - Онтон ыла үйэм тухары манна орохтоннум. Таптал тыынын, кини иэйиитин манна билбитим.
    - Эн алчах уҥуоҕунан туһаммытын дуо? - диэбиппин бэйэм эрэ истэн хааллым.
    Нөмүгү оҕонньор саната суох хамсалаах табаҕын тардан, күөх буруону уөһэ үрэн субуруппута уонна ол буруо салгыҥҥа суураллан сүтүөр диэри кыламанын быыһынан батыһа көрөн олорбута.
    - Суох. Ол аптаах уҥуоҕу мин була иликпин…
    - Оччоҕо?..
    - Эн курдук эдэр эрдэхпинэ Дьэкэмдэҕэ этиэхтэн кэрэ кыыс баара. Уолаттар санаалара хоппокко, киниэхэ соччо чугаһыы сатаабат этилэрэ. Мин кинини олус таптаабытым эрээри, эмиэ саллан, ыраахтан умсугуйа көрөрүм. Олус эрэйдэммитим. Быычаах оҕонньор ону көрөн, миигин абынан буолуо, манна Чооруос күөлүгэр аҕалбыта. Ол үһүйээни хос-хос, сырыы аайы олус тупсаран кэпсиирэ. Мин буоллаҕына, тапталбын манна баар
алчах ачаах уҥуоҕун көмөтүнэн эрэ ыларым буо­луо диэн эрэммитим. Ол иһин мантан арахпат буолбутум. Быычаах оҕонньордуун бу күөл кутатын барытын бигээн, били алчахпыт ачаах уҥуоҕун көрдүү сатаабыппыт. Оҕонньорум кырдьыбытын кэннэ аны соҕотоҕун сылдьар буолбутум. Биирдэ, бэҕэһээҥҥи курдук, эмиэ кутаҕа батыллан өлө
сыспытым. Ол түүн бу күөлум иччитин Чооруос оҕонньору илэ көрөн турабын.
    - Нохоо, - диэбитэ кини, - мин кыыһым Алчах көмөтүнэн эн тапталгын булуон суоҕа. Кэрэ сэбэрэ, талба табаа албаһынан ылыллыбат. Дьиҥнээх эр киһи итини билиэхтээх.
    - Хайдах?… Оттон уһуйээн?
    - Аптаах алчах уҥуоҕун көрдүү сырыттахпына, кыыһым эргэ тахсан хаалбыт этэ. Мин тапталым уостубатаҕа, сойботоҕо. Баҕар, аптаах алчах ачаах уҥуоҕун булан, кини көмөтүнэн эриттэн арааран ылыам диэн эрэнэбин. Ол түбүгэр үлүһүйэн, уйэбин бараатым. Тапталым сойбот. Манна кэллэҕим аайы алчаҕым аптаах уҥуоҕун көрдөөбүтүнэн барабын. Баҕар, хаһан эмэ табыллыам дии саныыбын.
    - Арай алчаҕын аптаах уҥуоҕун олох булума?
    - Булуом!..
    Оччотооҕуга мин Нөмүгү оҕонньор эрэлин сэҥээрдэрбин да, көннөрү манньыйа истэрим. Эр бэрдин кэтэһэр тыынар кэрэ дьахтар буолан, уостан уоска бэриллэр Кыыс Алчах туһунан үһү­йээни мин, Нөмүгү оҕонньор курдук олус омуннаахтык да буолбатар, алыптаах имэҥ абылаҥа кэйдэҕинэ, кэпсиэхпин баҕаран кэлэбин.