Бабаҕа Баатыр

“Саха еврейдэрин” сырыыта
(Буолбут түбэлтэ)

Оройуон дьаһалтатыгар уларыйыыы (перестройка) кэмигэр профком чилиэнинэн талыллан үлэлии хамсыы сылдьабын.Өрө көтөҕүллүүлээх,үөрүүлээх-көтүүлээх дирбиэннээх-дарбааннаах “Аан дойду дьахталларын күнэ “ сааскы маҥнайгы бырааһынньык ньиргийэн –наргыйан тиийэн кэллэ.
Улахан тэрээһиннээх,сүүрүүлээх-көтүүлээх бырааһынньык буолар чинчилэннэ.Эр дьону бэлиэтиир мааны бырааһынньыктарын уруккулуу эттэххэ” Сэбиэскэйй аармыйа күнүн” улуус дьаһалтатын баһылыгын быһаарыытынан бу икки күнү бииргэ самалык тутан кэбистилэр.
Бу сыл “А5а дойду сэриитин кыайыытын” юбилейа буоларынан, урут бу тэрилтэҕэ үлэлии сылдьыбыт сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрэ ыҥырылыннылар. Онон биир тэрилтэ бырааһынньыга буолбакка оройуон таһымнаах бэлиэ күн буолан таҕыста.
Ол тэрээһинигэр сүүрүү – көтүү бөҕө буолла.Маҥнайгы дойдубут Президенэ Горбачев арыгыны утары охсуһуу уурааҕын таһаарбыт кэмэ буолан,арыгыта суох бэлиэтиэххэ диэн буолла,тэрилтэ үлэһиттэрин ортотугар да, ыҥырыылаахтарга оннук өйдөбүл чөмчөкөлөрүн иһигэр кытаанахтык киирдэ.
Ол гынан баран олох остуолга олоруу эрэ иннинэ үөһээттэн дьаһал кэлэн, остуолларынан арыгы бобуулааҕын быһыытынан, дьон хараҕын бытыылкалар аалбатыннар диэн ис утахтарын атын иһиттэргэ сүөкүү-сүөкүү биирдии үрүҥү уонна шампанскайы, ол саҕана саҥардыы күөрэйбит пластиковай бытыылкаларга кутан уурталаатыбыт.
Бырааһынньык диэн үөрүү-көтүү буоллаҕа,былааннаммытын курдук барыта үчүгэйдик түмүктэннэ.Көрдөхпүтүнэ бары да үөрэн көтөн тар5астылар.Ол кэнниттэн биэс –алта профком чилиэннэрэ остуоллары хомуйа хааллыбыт.Арай сорох остуолларбыт төрүт да арыгыларын испэтэхтэр,остуолларынан эппиэттээх дьахталларбыт пластиковай бытыылкалары бутуйаннар,остуолга көннөрү соктары уурталаабыттар.
Инньэ гынан дуоһунаспытынан туһаныы ,билиҥни тылынан “коррупциялыыр” дьон буоллубут. Түргэн үлүгэрдик остуол тардан, эбилик майдаан тэринэн профкомнар үөрдүбүт- көттүбүт. Тэрилтэ дьиэтэ буолан сотору түмүктээтибит,ол гынан баран аспыт үөлбут ордон хаалар кутталланна. Ол иһин профкоммут председателэ дьиэтигэр ыҥырда.
Дьахталларбыт дьиэлээтилэр, профком эр дьонноро бары да эрэһэ буолбут дьон киһибит дьиэтигэр бардыбыт.Хата,биһиги дьолбутугар кэргэнэ бэрт холку сымнаҕас баҕайы майгыннаах дьахтар эбит,эбэтэр өйдөөх дьахтар эбит диэххэ дуу? Биһигини үөрэ-көтө көрүстэ.Бэрт түргэнник остуол тардылынна .Өр уһаабатыбыт бары да түҥ-таҥ түһэн бардыбыт, салгыы бара турдаҕына сатаныа суохпут диэн биир өйгө санааҕа киирэн тарҕаһыы буолла.
Профком председателин солбуйааччы дуоһунастаах улэһиппин кытта дьиэбит хайысхата биирин быһыытынан аргыстаһан барыахпыт диэн эрдэ кэпсэппиппит ,онон дьиэттэн бииргэ таҕыстыбыт.Биһигиттэн атыттарбарбыт бары бииргэ бу эргин уопсай дьиэлэргэ олороллор. Онон бииргэ аймалаһан тахсан иһэн дьоммут тарҕаһан хааллылар.
Дьиэттэн балачча тэйбиппит кэннэ , кэннибитигэр атах тыаһа иһилиннэ.Көрбүппүт профкоммут председателэ,биэдэрэ тутуурдаах биһиэхэ тиийэн кэллэ, бөх тоҕо тахсыбыта буолан баран,биһигини эккирэппит,биэдэрэтин иһигэр биир иһиттээх онтукатын онно туран уоһунан үллэстэн кэбистибит. Ол туран бары да түҥ-таҥ баран киирэн бардыбыт . Ол кэнниттэн биһиги киһибитин төттөрү дьиэҕэр төнүн диэн көрдөһө сатаатыбыт да, буолуммата. Төһө да саас кэлбитин иһин халлааммыт бэйэтин бодотун соччо ыһыкта илик, отучча кыраадыс тымныы Онтон киһибит таҥаһа чап-чараас, бэргэһэтэ суох,трико ыстааннаах,наскыта суох атаҕа бачыыҥкатын иһиттэн көстө сылдьар.
-Дьиэ хаһаайынын быһыытынан эһигини дьиэҕитинэн атаардахпына сатаныыһы.Бу Миитэрэй наһаа мөлтөөбүт диэн доҕорбун ыйда. Кырдьык Миитэрэйбит бэйэтин тылыгар-өһүгэр хонтуруолланар курдук гынан баран, хамсанара – ипсэнэрэ мөлтөөбүт . Миитэрэйбит туран эрэ тэмтээкэйдии,тиэрэ-маары үктэнэ сылдьар .
Онон арыый атахпытыгар тирэнэр дьон быһыытынан Миитэрэйбитин икки өттүттэн өйөөммүт салгыы айаннаатыбыт.
Ол иһэн норуокка “учууталлар уопсай дьиэлэрэ” диэн ааттанар дьиэлэрин аттынан ааһан иһэн бииргэ үлэлиир киһибит квартирата уоттааҕын көрдүбүт.
Профкоммут салайааччыта
:- Бу ,Ньукулайга киирэн тахсыахха,бүгүҥнү күҥнэ уоппускалаах буолан туохха да кыттыбата да сылдьыбата даҕаны,онон киирэн сонунна кэпсээн ааһыахха уонна дэлби тоҥнум,иттиниэм этэ, - диэн этии киллэрдэ.
Арай көрбүтүм киһим ибигирии турар, томмут аҕай, киһим ыксаан этии киллэрбитин билэн:
-Киирэн да .тахсыахха,-диэн киһибин өйөөтүм.
Биир аргыспыт,биир кэм балаһыанньаҕа сылдьар,сөпсөспүтүн биллэрэн тоҥхох гынна.Үлэһиппит квартиратыгар кэлэн биирдэ –иккитэ тоҥсуйааппытын кытта, олох кэтэһэн олорор курдук ааммыт аһылынна, дьиэлээх хаһаайын биһигини көрөөт барытын сэрэйдэ быһыылаах,сытыы өйдөөх,көрүдьүөс тыллаах-өстөөх доҕорбут бу түгэни мүччү тутуо дуо!
-Доҕотторбор э5эрдэ! Бырааһынньыгынан, эмээхсиммин эҕэрдэлии кэллигит .дуо?-дии-дии киһибит үөрэ-көтө дьиэтигэр ыҥырда. Убайбыт бэйэтэ урукку өттүгэр сырыы бөҕөтүн сылдьыбыт ,атын муннугунан эттэххэ,бу орто дойдуга кэлбит “убаҕаска” өлүүтүн кылгас кэмҥэ күүскэ иҥэриммит, үөһээ-аллараа тахсан,онон манан киирбит тахсыбыт киһи ,кэлин ойоҕо өйдөөх дьахтар буолан,кини өйөбүлүнэн өйүн-санаатын тутан бу астан тэйбитэ сүүрбэччэ сыл буолла. Билигин мааны ыал аҕата- баһылыга.
Урукку былаас үчүгэйэ диэн,хаһан баҕарар ,ханнык баҕарар

кэмҥэ кимиэхэ баҕарар,ыалга – киһиэхэ уруккугун-хойуккугун аахсыбакка ,биир тэҥник сыһыаннаһара,онон билигин үлэһит бэрдэ буолан олорор.
Куукунаҕа киирбиппит бырааһынньык остуола тардыллан турар. Дьиэлээх хаһаайын биһиэхэ анаан улахан кыраадыстаах утахтаах иһити таһаарбытыгар,мин:- Биһиги сөп буолар өлүүбүтүн иһэ сылдьабыт.Онон кыһыл иһитэ таһаардаххына сөп буолуо этибит,-диэн биир “сухойу” туруортардым. Онтукабыт төттөрү өрүттээх буолан та5ыста.Дьиэлээх хаһаайын ойоҕун эҕэрдэлии киирбит дьон быһыытынан,тыл-өс,ырыа –тойук бөҕө буоллубут.Били “сухойбутун” өр гымматыбыт,ол кэнниттэн профкоммут бэрэссэдээтэлэ:- Итиччэ, иһиккин көрдөрөн баран төттөрү ууран кэбиһэрин Айыы!- диэн ,аны буоккабытын эбии туруортаран истибит.
Бу кэнниттэн арыый атахха тирэхтээхтэрэ мин буолан, дьоннорбун хоннохторун анныттан тутан өйөөммүн Миитэрэй дьиэтин диэки салгыы айаннаатыбыт.Ол иһэн биир киһим туора тэмтэрийэн охтон, барыбытын охторор,ону туруордахпына иккис киһим охторор.Ол да буоллар ырыа доҕуһуоллаах иннибит диэки айанныыбыт.
Күлүмүрдүү турар уоттаах,улахан тыастаах музыка ньиргийэр ,дьон саҥата аймаласпыт алын сүһүөх кылаастар үөрэнэр мас оскуолаларын аттынан ааһан иһэн Миитэрэй :- Манна ойоҕум вечеринкалыы сылдьар,- диэн тыл кыбыппытыгар, Профкоммут бэрэссэдээтэлэ:- Миитэрэйи манна киирэн ойоҕор туттарыахха,- диэн дьаһайан,аны бары онно сүгүллэн киирдибит
Биһиги дьолбутугар Миитэрэйбит ойоҕо аан аттыгар табахтыы турар эбит.
Биһигини көрөөт дьахтарбыт хамсаныыта олус түргэн буолла. Оскуола аанын боруогун аһаат биир-икки хардыы оҥорбокко төттөрү түөспүтүттэн анньылынныбыт. Онон үгүс дьон айаҕар киирбэккэ баччаҕа кэллэхпит.
Миитэрэйбит ойоҕуттан сирэйгэ-харахха анньыллан,оройго бэриллэн өйдөммүт курдук буолла,сиртэн тирэнэрэ эрчимнээх буола түстэ.
Салгыы иккилии этээстээх мас уопсай дьиэлэр аттыларынан айанныыбыт. Ол иһэн Профкоммут бэрэссэдээтэлэ, тойон соҕус дуоһунастаах буолан санаата күүстээх :-Дэлби тоҥнум.Бу эҥэр билэр дьонум милииссийэ начаалынньыга, улуус прокурора,судьуйата олороллор. Барыларын кытта олус үчүгэйдик билсэбин.Хайаларыгар киирэбит?- диэн турда.
Кутуйах,мыыска тутар тэрилигэр баҕа өттүнэн киирэр түгэнэ буолаары гынна,ол иһин мин утарсан турдум: -Эн ити дьону кытта бииргэ үчүгэйдик билсиспитин иһин биһиги милиисийэ начаалынньыгар киирдэхпитинэ,кырата уон биэс сууккаланабыт,прокурорга киирдэхпитинэ бэрээдэги кэһии дьыалата тэриллэр,судьуйаҕа киирдэхпитинэ хас сылга ыстатыйаланарбыт биллибэт,- диэн киһибин уҕарыттым.
-Чэ,оччоҕо манна биир дойдулааҕым,быраатым курдук киһи олорор, дьиэтэ уоттаах, ол киһиэхэ киириэххэ,- диэн эппитигэр,холуочук дьон үгүһү толкуйдаабакка, түүн ортото диэбэккэ аны ол ыалга киирдибит.
Дьиэ хаһаайына аан хоско көрүстэ.
-Манна турун!Дьонум утуйа сыталлар,- диэт куукуна диэки элэс гынан хаалла.Сотору соҕус үрүүмкэлэргэ сухой кутан аҕалла,хас биирдиибитигэр бирэски туттартаата,ону-маны кэпсэппитэ буолан баран , эбии биир иһити толук ууран дьиэтиттэн атаарда. Киһибититэн биир иһити үктэтэн ылбыт дьон үөрэ-көтө таһырдьа таҕыстыбыт,уулуссаны туораан чааһынай дьиэлэргэ кэллибит.
Дьонум олох мөлтөөтүлэр.Биир доҕорум хонноҕун анныттан илиибин араардым даҕаны ,бирэскитин туппутунан хаарга олоро сылдьар,
Ол атаспын хонноҕун анныттан өрө тардан атаҕар туруоран, иннибит диэки бараары гыммытым, профкомун бэрэсээдэтэлэ хамсаабакка биир сиргэ чиккэйэн баран турар. Киһибэр ыһыытаан-хаһыытаан,илиибинэн далбаатаан көрөбүн да туһа суох, ол туран хайа диэки иһиттээх илиибин хамсатабын да ону эккирэтэ көрөн төбөтө хамсыырын көрдүм. Ол иһин төбөбөр атын толкуй киирэн, киһим сирэйигэр арыгылаах иһиппин астым уонна хараҕын далыттан араарбакка хаамтахпына киһим батыһар. Биир киһибин сүгүү аҥардаах өйөөһүн,иккис киһибэр биир-икки хардыы оҥоро-оҥоро эргиллэн иһиппинэн манчыыкттаан оннуттан хонноробун. Эрэйэ уонна сылаата бэрт буолла, ыксаатым.
Арай көрбүтүм ыал олбуоругар сиппиир өйөнүллэн турар,тутааҕын төрдүгэр тоһоҕоҕо иилэргэ диэн быалаах. Ону ылан ,ол быатыгар арыгылаах иһиппин баайдым. Ол кэнниттэн профкомун бэрэссэдээтэлин иннибэр угуннум, сиппиирим угун кини санныгар, арыгылаах иһитим киһим сирэйин иннигэр ыйанан тэйбэнниирин курдук уурдум, ,көхсүтүттэн биир илиибинэн иннин диэки үтэбин,атын илиибинэн биир киһибин соһобун.Албаһым туһалаата,киһибин оннуттан хоннордум,бытыылката хайа диэки ыйар,ол диэки хааман иһэр.Ол гынан баран маннык айаннаан ырааппаппыт диэн өйдөбүлү төбөбөр олох чуолкайдык киллэрдим.
Тула өттүбүн көрүммүтүм оҕо сылдьан биир тэлгэһэҕэ оонньоон-көрүлээн ааспыт доҕорум дьиэтин аттынан ааһан эрэр эбиппит.Киһини кыһалҕа хамсатар. Сирэйбин буорга анньан туран дьиэ аанын тоҥсуйдум ,хаһаайын чуор киһи эбит,онон эрэйдэммэккэ дьиэҕэ киирдибит.Утуйа сытар дьону уһугуннардыбыт.
Үс эҥин араас таҥастаах,түҥ-таҥ барбыт дьону дьиэлээх хаһаайын көрөн ааҥ маҥнай соһуйбут курдук буолла,ол кэнниттэн мин кэпсэлбин истэн, биһиги турукпутун көрөн баран утары баран дьиэтигэр хоннорор буолла.
-Биһиги олох сөп буолар өлүүбүтүн үссэнэн иһэбит,- диэн дьиэ хаһаайыттан туруорсан көрбүппүн дьиэ хаһаайына ылыммата.
-Көрсүбэтэхпит ыраатта уонна үөһээ Айыыларбыт соруйан бу курдук моһуйан,олуйан кэпсэттиннэр диэн эйиигин миэхэ киллэрдэхтэрэ,-диэн остуолун тардыммытынан барда.
Ол кэмҥэ мин кэргэттэрбит биһигини суохтуохтаахтар,сорох сорохторго айдаан төрдө буолуон сөп диэммин, дьонум кэргэттэригэр тыас тыаһатан сэрэтэлээтим. Ол кэнниттэн остуолга кэлбитим,дьонум диваҥна иккиэн атахтаһа сууллан баран утуйа сыталлар,дьоммун оннуларын буллартаан ,суорҕанынан сабан биэрдим.Бэйэбит уруккуну-хойуккуну санаһан сарсыарда халлаан суһуктуйа сырдыар дылы олордубут.
Сарсыҥны күнүгэр Миитэрэй дьиэтигэр олох чугаһаабыт киһи быһыытынан сатыы элэс гынан хаалла.Профкомун бэрэссэдээтэлэ уолун ыҥыран, массыынанан дьиэлэрбитигэр бырахтардыбыт.
Учууталлар уопсайдарыгар олорор коллегабыт, кэлин бииргэ үлэлиир дьоммут ортотугар, бу дьон кыраадыстаах утахтаах иһити (водканы) испэппит диэн аккаастанан баран ,сухой туруортарбыттара, онтукаларын иһэн баран төттөрү водкаларын ирдээн ылан ,икки иһити иккиэннэрин бурдурҕатан тураллар диэн тыл кыбытан , олох киитэрэй,”саха еврейдэрэ” буолан хааллыбыт.

Романов.А.П.