Мин аҕам, Гуляев Петр Алексеевич, хос аата Мандыйа Бүөтүрэ, ийэбит Гуляева Ульяна Афанасьевна аҕыс оҕолоохторо. Кинилэр холкуостааһын иннинэ Мандыйа диэн ортотугар арыылаах улахан күөл аттыгар олорон ынах, сылгы сүөһүнү ииттэллэрэ. Аҕам бултуур, балыктыыр идэлээҕэ. Холкуостааһын саҕаламмытын да кэннэ, хас да сыл холкуоска киирбэккэ бэйэтэ олорбута. Онтон 1936 с. Балык артыала тэриллибитигэр оҕустаах ынаҕы, атыырдаах биэни холбоон киирбитэ. Кини артыал чулуу булчутунан сылдьыбыта. Онтон 1939 — 1942 сылларга артыалга бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Сэрии саҕана сут буолбутугар аҕам бултаан, балыктаан оҕолорун, дьоннорун өлөр өлүүттэн быыһаабыта. Чурапчылар көһөн кэлэн, ыалынан үллэстии буолбутугар, биһиэхэ үс үстүү-түөртүү оҕолоох ыал тиксибитин оҕуһунан тиэйэн Мандыйаҕа таһаарбыта. Бултаан, балыктаан аччыктаппакка дойдуларыгар атаартаабыта. Оҕолор улааттахпытына көрсүөхпүт диэбиппит. Онтукаларбыт сорохторо учуонай, үлэһит дьон буолбуттар. Кинилэр кэнники да аҕабар махтанан суруйар этилэр.
1948 С. Сайыныгар ойуурга улахан баһаар туран биһигини ыксаппыта. Буруота, төлөнө дьиэбит аттыгар чугаһаан кэлбитэ. Биир киэһэ таһырдьа оонньуу сырыттахпытына уот умайа турар сирин диэкиттэн, ойуур саҕатыттан хотуурдаах киһи уоту күөйэн охсо-охсо соҕуруу диэки бара турда. Ону биһиги дьоммутугар сырсан киирэн кэпсээтибит. Аҕабыт утуйуҥ диэн дьаһайда, биһиги сыттыбыт. Ийэбит эрэйдээх аҕабыттан оҕолор тугу көрбүттэрий диэн ыйытта. Онуоха аҕабыт: “Били оҕонньор сылдьар ини”, — диэн быһаарда. Ийэбит ону истэн таҥаратын мөссүөнүгэр тиийэн кириэстэнэ-кириэстэнэ: “Айыы таҥара көмөлөс, куһаҕан тыыны биһиги дьиэбитигэр киллэримэ, көмүскээ, араҥаччылаа” — диэн ботугураата уонна оронугар баран олордо. Сарсыҥҥытыгар туран көрбүппүт, били уоппут өссө күүһүрэн биһиги диэки иһэр эбит. Түөртүүр ынах саҕана уоппут били хотуурдаах киһи барбыт сиригэр кэлэн умуллан хаалла. Дьэ дьиктиргээһин бөҕө буолла, үөрүү үксээтэ. Арай аҕабыт эрэ итинник буолуохтааҕын курдук туттар-хаптар.
1949 С. Тохсунньу ыйыгар куор ыарыыта туран үс оҕо күнүнэн быысаһан өлөн хаалан ийэлээх аҕабыт аймалҕан бөҕө буолбуттара. Онон Кальвица бөһүөлэгэр 1950 сыллаахха көһөн киирбиппит. Аҕабыт кыһынын бултуура, балыктыыра, сайынын оттуура. Мин улаатан аҕабын кытта бултаһар, балыктаһар, оттоһор киһи буолбутум. 1951 С. Кулун тутар ыйга аҕабынаан Кустаах арыытыгар Төбөөкү күөлэ диэн күөлгэ бултуу тиийдибит. Күөл илин өттүгэр харыйа иһигэр балаакка туруорунан олохсуйдубут. Харабыл диэн хара дьүһүннээх тиэриллэҕэс кутуруктаах чөрөгөр кулгаахтаах ыттаахпыт. Атын киһиэхэ тоҥкуруун, көҥөс. Мин ыппын кытта андаатардыыбын. Аҕам саһылы сонордоһор. Бултуйдаҕына уотугар арыылаах лэппиэскэ, табах быраҕан биэрэр. Онтон саһылын муннугар арыыны биһэн баран уокка чугаһатан: “Суккай-суккай, Байанай барахсан баһыыба, силээн-силээн баһыттан сиэллэрэн-хаамтаран аҕалаҥҥын хаар анныгар баар хапкааммар хаптарбыккын, баһыыба”, — дии-дии, үөрэн-көтөн, сүргэтэ көтөҕүллэн киэһэ аһаан-сиэн утуйда. Сарсыарда эрдэ туран чэйин оргутан, этин буһаран баран миигин уһугуннарда. Мин таһырдьа тахсан хаарынан сирэйбин сууна турдум. Арай хоту диэкиттэн харыйа кирбээти батыһан хайыһардаах киһи курдук туох эрэ иһэр. Мин балааккабар ойон киирдим. Аҕабар туох эрэ тыаһа тыаһаан иһэрин эттим. Аҕам мин диэки көрдө уонна: “Айдаарыма, олор, аһаа” — диэтэ. Тохтуу түһэн баран кэпсээнин сыыйа саҕалаата: “Ити Байанай сылдьар. Кини сарсыарда күн тахсыан аҕай иннинэ манан кэлэн ааһааччы. Онтон киэһэтин күн киирбитин кэннэ төннөн ааһар. Байанай туох да куһаҕаны киһиэхэ оҥорбот. Булчуттар көрдөһөр-ааттаһар таҥаралара. Кинини кытта үчүгэйдик сыһыаннастахха элбэхтик бултуоҥ. Онтон айылҕаны аанньа ахсарбат, бултуу сылдьан ойуурга улаханнык саҥарар, айдаарар табыллыбат. Туһата суох ойуурга оту-маһы алдьатар, тыҥырахтаах көтөрү өлөрөр сатаммат. Аал уоту, хара тыа иччитин аһаппат-сиэппэт буоллаххына Байанай эмиэ сөбүлээбэт — диэн түмүктээтэ.
Ин оччотооҕуга байанай, иччи, абааһы диэни билбэт этим. Итэҕэйбэт да буоларым. Дьэ, биир күн үтэбит бүтэн аҕам дьиэтигэр барар буолла. Барарыгар: “Тыас ааһан иһэрин мэһэйдээмэ, мин үс хонон баран кэлиэм” — диэтэ. Мин ыппынаан иккиэйэҕин хааллыбыт. Биир сарсыарда эмиэ били тыаһым айаннаан иһэр эбит. Мин көрүөхпүн баҕара санаатым. Саабын ылан, ыппын сиэтэн илдьэ бардым. Тыаһым ааһар сиригэр тиийэн кэтэһэн турдум, тыаһым субу тиийэн кэллэ. Ытым ыйылыы түстэ уонна быатын быһа көтөн, тыас иһэр сириттэн уонча хаамыылаах сиргэ тиийэн хаарга сытынан кэбистэ. Төбөтүн хаарга унньуччу уурда, кутуругун кумуччу тутунна уонна тыас кэлэн ааһарын батыһа көрдө. Тыаһым аттыбынан ааста да мин тугу да көрбөтүм. Ити курдук үс күн боруобалаатым да тыастан атын

тугу да быһаарбатым.
іАм төрдүс күнүгэр кэллэ. Сарсыҥҥытыгар булдугар барда. Мин хапкааннарбын көрдүм. Оччотооҕуга туу диэн суох этэ. Андаатары наар хапкаанынан бултуурбут. Маҥнайгы капкааным маһы ытыран сытара, иккиспэр буор бөҕө симиллибит, баар да андаатары ылбакка балааккабар кэллим. Аҕам кэлэн күөһэ-аһа буһан ырааппыт. Хапкааннарым хайдах буолбуттарын кэпсээтим. Аҕам биир эрэ саһылы ылбыт. Сарсыҥҥытыгар эмиэ хапкааннарбар туох да суох буолла. Биир хапкааммар баҕа атаҕыттан иҥнэ сытар. Санаам түһэн балааккабар саллаҥнаан истим. Ытым икки тииҥи маска таһааран үрдэ. Маҥнайгы тииҥи ыттым, тииҥим өлөн баран тиит мутугар ыйанан хаалла. Иккистээн тиит мутугун ыттым да тостубата. Иккис тииҥим мастан маска ыстанан куотан хаалла. Дьэ, абаран-сатаран, хомойон да хайыахпыный, балааккабар кэллим. Киэһэ аҕам утуйаары олорон: “Байанай ааһар суолун тоҕо мэһэйдээбиккиний, киһи тылын тоҕо ылыммаккыный? Хайа биллиҥ, кэһэйдиҥ дуо? Буруйгун билинэн аал уоккун аһат. Байанайга алҕаскын-сыыһаҕын билин” — диэтэ уонна уокка аһатар аһы бэлэмнээтэ. Мин оһоҕум аанын аһан уокка арыылаах лэппиэскэ, табах быраҕан биэрдим. Уонна аҕам хайдах алгыырын үтүктэн алҕаатым, көрдөстүм.
Л киэһэ санаам түһэн утуйбакка түлэй-балай сыттым. Утуйар утуйбат икки ардынан сыттахпына, балааккам аанын аһан, киһи киирэн кэллэ. Көрдөхпүнэ бэдэр бэргэһэлээх, таба саҕынньахтаах, куруму этэрбэстээх, хара киэҥ харахтаах, кылгас кэтит муруннаах, маҥхайан эрэр уһун бытыктаах. Мин диэки көрдө уонна санаабар мичээрдиир курдук. Сиэбиттэн били тииҥин хостоон таһааран сиргэ ууран кэбистэ уонна эмискэччи сүтэн хаалла.
Уһуктан кэллим, аҕам утуйа сытар эбит. Оһох уота имик-симик умайар. Мин суорҕаммын бүрүнэн утуйан хааллым. Сарсыарда туран аҕабар кэпсээтим. Аҕам, күлэ-күлэ, ол аата Байанай дьүһүнүн көрдөрө кэлэ сылдьыбыт диэтэ.
Аһаан баран булпутугар бардыбыт. Мин баран иһэн били тииҥмэр таарыйдым. Арай көрбүтүм тииҥим тиит төрдүгэр киһи уурбутун курдук сытар. Тииҥмин ылан баран иһэн көрбүтүм били иккис тииҥим тиит мутугар аһаан хабыгырата олорор эбит. Ону ытан ыллым. Онтон хапкааннарбын көрүтэлээтим. Дьэ доҕоор, киһи сымыйаргыах курдук, хас хапкааным аайы андаатардар иҥнэн тилигирэһэ сыталлар. Онон аҕыс андаатардаах, икки тииҥнээх дьиэбэр кэллим. Аҕам: “Дьэ, доҕоор, Байанайыҥ манньыйбыт” — диэтэ. Ити кэнниттэн биһиги булт бөҕөнү бултаан колхуоспут биэрбит былаанын аһара толорон дьиэбитигэр бүтэн кэлбиппит.
Биир сайын идэбитинэн ходуһабытыгар оттуу тиийдибит. Күлүк сир булан отуу тутуннубут. Киэһэ хойукка диэри охсон бараммыт балааккабытын тардынан, аһаан-сиэн утуйаары сыттыбыт. Арай балааккабыт таһынан аттар тыбыыра-тыбыыра ааһан иһэр тыастара иһилиннэ. Мин аттар таһырдьа кэллилэр диэн таһырдьа тахсаары гыммыппын, аҕам буойан тохтотто: “Ити иэйиэхсит сылдьар, быйыл сылгы төрүөҕэ элбээри гыммыт”, — диэн быһаарда. Сарсыарда туран аттар суолларын көрдүү сатаатым да туох да суох. Дьэ, ити кэнниттэн айылҕаҕа туох эрэ дьикти кистэлэҥ баар эбит дии санаатым.
Мин аҕам артыал стахановеһа, чулуу булчута, балыксыта, айылҕа дьикти кистэлэҥин кытта этинэн-хаанынан, дууһатынан бэриниилээхтик доҕордоһон сылдьара. Кини 23 сиэннэнэн, 48 хос сиэннэнэн баран, 1986 с. 98 Сааһыгар өлбүтэ.

Суруйда Егор ГУЛЯЕВ-Мандыйа.
Кэбээйи улууһа, Кальвица бөһүөлэгэ
Эдэр Саас №21 (24.05.2000)