Эдэр Саас №35 (1.09.1999)

Былыргы сэһэннэр уонна кэпсээннэр)

Тоҕус уонча сыллааҕыта Иккис Үөдүгэй нэһилиэгин олохтооҕо Бытыа баай Үөһээ Бүлүү улууһун саамай бастыҥ от охсооччуларын ааттаан-суоллаан бэйэтин күүлэйигэр ыҥырбыт. Онуоха түөрт уонча эр бэртэрэ кэлбиттэр. Кинилэр ортолоругар үгүс охсооччулары куотан, бүтүн улуус үрдүнэн ааттарын-суолларын тарҕатыах баҕалаахтар элбэхтэрэ эбитэ үһү.
Ити Бытыа баай аатырбыт күүлэйэ биир сарсыарда күн ойуута Чоҥоро күөл үүнүүлээх хочотугар саҕаламмыт. Улуус бастыҥ охсооччуларын көрөөрү киһи бөҕө мустубут. Онно охсооччулар утуу-субуу түһэн испиттэр. Үксүлэрэ түспүттэрин кэннэ, арай эмискэ тыаттан биир олус уһун саха хотуурдаах киһи сүүрэн бэрикиччийэн киирбит уонна харса суох түсүһэн охсон киирэн барбыт.
Бу билбэт киһилэрэ иэмэх курдук эриллэ-эриллэ дьон иннилэрин быһа түһэн табалыы ойон испит. Ол иһэн биир хоппоҕор силиһи хотуурунан соҕотохто быһа охсон кэбиспитэ, тиити төргүү мутугунан кыырайбыт. Онно хотуура тостубатаҕын киһи барыта сөхпүт.
Дьэ бу киһи бары охсооччулары быдан ырааҕынан куотан тахсыбыт, онтон Бытыа баайга утары хааман кэлэн: «Аатырбыт Бытыа баай да буолларгын, эн диэтэх киһи улуус бастыҥ охсооччуларын син билээхтээбэт эбиккин, баара эрэ бу дьону булан ыҥырбыккын! »— Диэбит.
Бу кэнниттэн ити биллибэт киһи хотуурун сүкпүт да, кими да кытта кэпсэппэккэ эрэ, күүлэй хонуутуттан тахсан бара турбут. Оттон Бытыа баай ханнык эрэ дьадаҥы киһи төһө эмэ дьон ортотугар сэнээбиттии эппитигэр-тыыммытыгар туох да хоруйу булан эппэтэҕиттэн улаханнык кыбыстыбыта уонна кыһыйбыта эбитэ үһү.
Ити Бытыа баай ыҥырбыт күүлэйигэр куотан баран, эппит-саҥарбыт киһини дьон кэнники билбиттэр. Ол Дүллүкү нэһилиэгин дьадаҥыта Бүлкэлдьийэ Бүөтүр диэн киһи эбитэ үһү. Кини үс аҥар көстөөх сиртэн соруйан, Бытыа баайы кыһытаары кэлбитэ эбитэ үһү.

Үөһээ Бүлүү оройуонун Нам нэһилиэгин олохтооҕо Константинов Игнатий Егорович кэпсээниттэн И. Г. Березкин суруйбута.
Эр сүрэхтээх киһи

Урукку Ньурба оройуонун тыатыгар, билиҥҥи Мэгэдьэк нэһилиэгэр, былыр ойууттар- удаҕаттар үгэннээн нэһилиэнньэ итэҕэлин ылан олорор кэмнэригэр туохтан да куттаммат, харса суох Самтаххай диэн киһи олоро сылдьыбыта үһү. Кини ордук ойуунтан уонна удаҕантан куттамматын туһунан номоххо киирбит. Таҥараны, абааһыны итэҕэйэр оччотооҕу хараҥа ыаллар ойууну кыырдаралларын, ойууттар бэлэх ылалларын олус абааһы көрөр эбит.
Ол курдук биирдэ сэниэ соҕус ыал оҕолоро иһинэн ыалдьыбыт. Ыраахтан аатырбыт Чүөкээн ойууну ыҥыттарбыттарын истэн, кинилэр тастарыгар олорор ыалга кэлэн хоммут. Барытын истэ сылдьан, ойуун ортолуу кыыра олордоҕуна, дьиэҕэ көтөн түспүт. Тымтык уматтаран баран, кыыран эккирии турар ойуун аттыгар ыга хааман кэлбит. Онуоха ойууна :
— Суолбар туора турума! Хоолдьуга гыныам! — Диэн хаһыытаабыт. Мантан Самтаххай ымыр да гымматах уонна:
— Эн албыннаан кыыраргын ким билбэтий? Албыныҥ иһин эйиэхэ бу баар! — Диэн хаһыытаабыт уонна муннуга сырбаппыт, ойуун муннун хаана ыһылла түспүт:
— Суолум хаан буолла, төннөбүн, — диэн ботугураабыт.
Самтаххай куттаҕаһа суоҕун туһунан сэһэн тарҕаммытын истэн, аатырбыт баай, улуус кулубата Дайыыла Күөгэлэп куттуурга соруммут. Кулуба киһи ыытан ыҥыртаран ылбыт, маанылаабыт уонна эппит:
— Эйигин бөҕө сүрэхтээх киһи дииллэр, ону мин итэҕэйиэхпин баҕарабын. Кырдьык, куттаҕаһа суох буоллаххына, мантан икки аҥар көстөөх сиргэ абааһылааҕынан аатырбыт Онтуонап атыыһыт ааныттан эстибит дьиэтэ баар. Ол дьиэҕэ баран хонон кэл. Куттанан куоппатаххына манньатын кирпииччэ чэй биэриэм, — диэн.
Күһүҥҥү ый быыһа хараҥа эбитэ үһү. Кэпсэтии быһыытынан акка олордон илдьэн, хараҥа буолан эрдэҕинэ аарыма өтөх иһигэр киллэрэн баран, ааны таһыттан баттатан кэбиспиттэр. Түннүктэрэ бүөлүү уруккуттан саайыылаахтара үһү. Уот уматан сырдатыныа диэннэр хататын былдьаан ылбыттар. Куттуурга санаммыт Дайыыла үс саамай чугас киһитин манньа биэриэх буолан: «Самтаххайы хайаан да куттааҥ, түүн өтөхтөн түннүк сабыытын көтүрү анньан куотар гына оҥоруҥ», — диэн дэлби кигэн ыыппыт. Ол үс киһи түүнү быһа араас куолаһынан саҥара-саҥара, өтөҕү лүҥсүйэн тахсыбыттар. Ону истэ сытан киһилэрэ хаһыытыыр үһү:
— Дьон буоллаххытына кииримэҥ, үтүөнү көрүөххүт суоҕа, абааһылар буоллаххытына киириҥ, күөн көрсүллүөҕэ! — Диэн. Албынныахтара диэн кулуба уола Өлөксөй, кинээстиин кэлэн ыраахтан кэтээбиттэрэ үһү.
Дайыыла кыайтаран сарсыныгар кирпииччэ чэйин биэрбит уонна Самтаххайы иннин ыларга санаммыт. Ол санаатын толороору, дьонтон сүбэлэтэр буолбута үһү.

Е. Андреев суруйуута
Саха былыргы сэһэннэрэ уонна кэпсээннэрэ кинигэттэн. Дьокуускай, 1977.