Эдэр Саас №32 (11.08.1999)

Суолу тутар-өрөмүөннүүр учаастак тырахтарыыһа, эрэдэһиннээх үүн тиэрбэһинии эриличчи көрбүт, түөрт уонуттан тахсан эрэр Кирииһэ Тиитэп, Ньылаҕаатта үрэҕин кыйан, Булгунньахтаах нэһилиэгэр тиийэр айан суолуттан чугас, былыргы киһи уҥуоҕун таһынан, саҥа оҥоһуллубут карьерга тыраахтарынан буор астаран тиритэ-хорута сырытта.
От ыйынааҕы өҥүрүк куйаас түһэн, күлүккэ олорор киһи бүтэйдии буһар сылааһа таҥнары сатыылаан турар.
“Һуу, абытай! Бэйи кыратык тыынна ыла, сөрүүкүү түһүөххэ. Туох алдьархайай. Уордьаҥҥа-мэтээлгэ тиксэр син-биир биллибэт”, — диэн Кирииһэ тыраахтарын тохтотон, мотуор туругун көрдөрөр прибордары үөрүйэх хараҕынан көрөн ылаат, кабинатыттан тахсан, сибилигин бэйэтэ өрөһөлүү астарбыт буоругар ыстанна. Арай онуоха сымнаҕас буорга үктэнэ түһэрин оннугар туох эрэ кытаанахха, бэрт куһаҕан “харк” гынар тыас иһилиннэ. Кирииһэ онтон соһуйан “бэй!.. ” Диэн саҥа аллайа түһээт, үктэнэн турар буорун атаҕынан хаһыйбахтаабытыгар, сиргэ олус өр сытан дэлби хараарбыт хаптаһын мас көһүннэ. Кирииһэ ону көрөн: “Тыый!.. Эмиэ туох үлүгэрбит күөрэйээри гынна… ”, — Диэн дьиксинэ саныы-саныы, аны илиитинэн тарыйбахтаата. Онуоха буор анныттан эмэхтийбит, тэбиэх маһа тоҕо анньыллыбыт хоруопка, былыргы саары этэрбэстээх киһи атаҕа сытара көһүннэ. Кирииһэ ону көрөн соһуйан: “Атын күтүр быган таҕыста!.. ” Диэн саҥа аллайаат, “чинэс” гына көнө түһэн, туохтан эрэ куттаммыттыы тула өттүн көрбөхтөөн иһэн, биэс уонча хаамыылаах сиргэ, сыыр быллаарыгар маһа сиҥнэн сытар былыргы киһи уҥуоҕар хараҕа иҥнэ биэрдэ: “Арааһа, ити соҕотох киһи уҥуоҕунан эрэ бүппэтэх быһыылаах… Дьэ, иэдээн! ” Дии санаан, хайдах эрэ ис-иһиттэн тиритэн кэллэ. “Чэ кэбис, сатанымаары гынныбыт. Эрдэ-сылла, эрэй-буруй элбии, айыы-хара хаҥыы илигинэ атахха биллэрдэххэ табыллыыһы. Үөннээх Сэмэн бэйэтэ кэлэн дьон уҥуоҕун сүргэйдин, эбэтэр атын киһини ыыттын. Сабаас! ”, Диэн быһаарынан, тыраахтарыгар олорон, биир сиргэ туран эрэ тула холоруктатан эргилиннэрээт, айан суолугар киирэн бөһүөлэк диэки лиһигирэтэ турда.
Ити кэмҥэ, суолу тутар-өрөмүөннүүр учаастак мэхээнньигэ, Куолуһап Сэмэн, түөрт уончалаах, кытархайдыҥы маҥан хааннаах, саҥарбыт-иҥэрбит, араас элбэх дьиибэтин-дьээбэтин иһин билэр дьоно Үөннээх Сэмэн диэн ааттыыр киһилэрэ үлэ хайдах баран иһэрин билсэ, тыанан, быһа кэлэр суолунан матассыыкылынан өрө мэҥитэн кэлбитэ, Кирииһэтэ мэлигир.
Сэмэн киһитин суолун-ииһин көрөн баран: “Соторутааҕыта соҕус барбытыгар сөп эбит. Ырааппатаҕа буолуо, эккирэтиэххэ” диэн, бу сырыыга эргийэ, улахан айан суолунан төттөрү бөһүөлэк диэки куугунатта. Өр-өтөр гыммата, буор ылар сиртэн биэрэстэ аҥара холобурдаах биир тумулу эргийэ көтүппүтэ, Кирииһэтэ, суол буорун өрө күдэритэн, тиһилигин тыаһа кыычыгыраан-хаачыгыраан бу айаннатан лиһигирэтэн-лаһыгыратан иһэр эбит. Сэмэн тыраахтары иннигэр түһэрдии ойоҕолотон иһэн, кэбиинэ кэлин ортоку түннүгэ аһаҕаһынан Кирииһэ кэтэҕэ харааран олорорун таба көрөн: “Бэйи, хата мин, кинини дьээбэлээминэ… ”, — Дии санаат, тугу эмэ үөннэнээри гыннаҕына буоларыныы, тула өттүн көрбөхтөөн баран, матассыыкылын туормастаан “хорус” гыннарда…
Ити кэмҥэ Кирииһэ, киһи уҥуоҕун таһыгар буор ылар сири оҥотторбут тойотторун уонна кини киһи уҥуоҕун сүргэйбитигэр “тус буруйдаах” мэхээнньигин санаан кэлэ-кэлэ иһэ “буһа” олордо: “Булан-булан оҥорбут да сирдэрэ баар ээ. Атын сир баранан. Уонна дьэ улахан аҕайы быһаара сылдьар дьон курдук тооспоҥноһуохтара. Сорох-сорохторун баҕас үчүгэй аҕайдык эмэһэлэрин көтүрүтэ тэбиэлээн биэрбит киһи баар ини. Ити Үөннээх эҥин курдук тойооскулары… ” Диэн киҥэ-наара холлон, тыраахтарын ырычаахтарын ыгыта туппахтыы-туппахтыы, айаннатан дьигиһитэн иһэн, хайдах эрэ этэ тардан кэннин хайыспыта доҕоор… Куһаҕан абааһы сирэйин ханньаччы туттан, тиистэрин ырдьатан баран тарбахтарын сараппытынан баттаҕар түһэн эрэр эбит. Кирииһэ ол үлүгэри көрөн, өмүрэн, үгүрүөлүү түһээт, аһаран, хаҥас диэки хаптас гыныытыгар тыраахтарын уҥа диэки салайар ырычааҕын бэйэтин диэки ыга тардан, туормаһын хам үктээтэ. Онуоха баар-суох түргэнинэн айаннаан лигийэн иһэр тыраахтар эмискэ уҥа диэки салаллыытыгар, бэйэтэ арыычча хатаастан турбут Сэмэн быраҕыллыбыт кууллаах бурдук эһиллэн, суол ортотугар төкүнүйэ түстэ.
Тыраахтар айаннаан испит сүнньүттэн тосту иэҕиллэн, суолтан туораан тахсан, биир сиргэ туран эрэ өрө холоруктаан эргийээт, тохтуу биэрдэ. Инники салбаҕын “лик” гына сиргэ түһэрэн баран суоһурҕаммыт курдук өрүтэ бачыгыраамахтаан өһөх хара буруонан төлүтэ тыыммахтаата.
Кирииһэ маҥнайгы соһуйбута-уолуйбута ааһан, өрө күдэрийбит быыл-буор дьайҕарыыта суол ортотугар дөйүөрэн олорор “абааһытын” сыныйан көрөн баран сиргэ силлээт, тыраахтарыттан сулбу ыстанан түстэ…
Сэмэн сүнньэ доргуйан, төбөтүн иһэ “куук-хаах” курдук буолан

олорбохтоон баран, арыый да кэҥии быһыытыйан, сүнньүн, ойоҕоһун туппахтана-туппахтана: “Аата бу киһи өмүрэх эмээхсиҥҥэ дылы буолан түһэн… Көр эрэ, олох ыт оҥоро сыста дии. Айыка, сиһим аҕай… Айыка, эмэһэм аҕай… ” — Диэн, ыарыыланан сирэйин мырдыччы тутта-тутта, түөрт атах буолан, тураары алтахтаан иһэн, Кирииһэтэ дьиппиэриэҕинэн-дьиппиэрэн, кинини батары көрбүтүнэн сулбу-халбы хааман иһэрин көрөн: “Тыый, бу баҕайы сирэйэ тоҕо куһаҕанай. Аны сиэрин ситэрэн сынньыллар киһи буоллум дуу хайдах… ” Диэн дьиксинэ санаан, киһитэ ыга хааман кэлбитигэр: “Бэйи, уоскуй, уоскуй, доҕор, киһи оонньоотоҕун аайы”, — диэн көрдө да, биирдэрэ туох да саҥата суох уолугуттан харбаан ылаат, улахан баҕайы киһи ортону аннынан уҥуохтаах Сэмэни илгиэлээн, түҥ-таҥ тутан онно-манна үктэннэрдэ. Онуоха Сэмэн кыыһыран “дьэбидис” гына түһээт, харса суох түсүһэн тустан дьирээлэһэн көрдө да, Кирииһэ тулуппата, үнтү сөрөөн түһэрэн тиэрэ баттыы сытан: “Күтэр уола, хара баранаак, дьон уҥуоҕун күттэрбитиҥ итэҕэс буолан, аны абааһы буолан кубулунан соһутан өлөрөөрү сананныҥ дуо?! Икки тииһиҥ ордьойо сытыйан баран! ” Дии-дии бүтэһигин күүскэ илгиэлээн, сахсыйан ылаат, туран тыраахтарын диэки хааман иһэн эргиллэн: “Дьэ аны биирдэ ити курдук үөҥҥүн-күрдьэҕэҕин хончоҥнотон көрөөр эрэ. Боруоста сирэйгин кэрдиистээн биэриэм. Ону иһит! ”, — Диэбитинэн хааман нүксүҥнүү турда.
Сэмэн киһитин кэнниттэн, сыппыт сиригэр олорон, уолуктаһарыгар көтүллүбүт ырбаахытын тимэҕин көрдүү-көрдүү: “Көрүҥ эрэ, бу ороспуонньук аҥардастыы атаҕастаан бардаҕа абатын! Үчүгэй аҕай ньиэһинэй баарыһына көстүбүт эбит. “Шүрэхпинэн эҥин-дьүһүн буоллахпына… ” Тьфу! Буолуоҥ суоҕа! Эн сүрэҕиҥ хайдыан иннинэ абааһы уолун сүрэҕэ урут хайдыаҕа. Дьиикэй! ”, — Диэн кыбдьыгыраан баран, тэйэн эрэр Кирииһэҕэ: “Үнүрүүн ылбыт иэскин бүгүнү ааспакка эрэ мас курдук булгу киллэрэн биэр! Быһаас ылбыт гөрүүчэйгин эмиэ! Мин эйиэхэ босхо саппараапка да, баан да буолбатахпын! ” Диэн хаһыытаата уонна ыарыыланан сирэйин мырдыччы тутта-тутта: “Көр эрэ, бу үлүгэр эмэһэбин икки төгүллээн ибили түһэрдэҕин. Адьас туһатыттан таһаарда быһыылаах” диэн баран, эмиэ түөрт атах буолан тураары алтахтаабытынан барда…
Иван КУЗЬМИН