Эдэр Саас №33 (18.08.1999)

Балыксыттар бүтэһик туоналарын ортолоон иһэн, Байбыыһы чэй өрдөрө ыытарга быһаардылар. Кинилэр Сабыдал өтөҕөр хоммуттара үһүс күннэрэ. Кыыдьаайы эбэ хотунтан көс аҥарын эрэ кыайбат былыргы Сахаар өтөҕөр Байбыыс биир сыарҕалаах аты ылан айаннатан сикситэн кэллэ. Атын сыгынньахтаабакка эрэ да бэлэм аҕалыллыбыт саһаан мастан мас хайытан барчалаан, собо хатырыктаан, иһирдьэтээҥҥи нуучча дьиэтин оһоҕун оттон тигинэттэ. Төбөтө ойо ыстаммыт таастаах кыраһыын лаампатын уматынна. Күөс өрдө, чэй оргута уурда, онтон атын сыгынньахтаан далга аһатан киирдэ.
Бу өтөх туһунан былыр-былыргыттан бэрт дьиктилэри кэпсииллэр. Бэҕэһээ да киэһэ балай эмэ күө-дьаа кэпсэтии бөҕө буолта. . . Киэһэ тугу гыныаҥый? Тылга тииһии. . . Төһө да сымыйарҕаатаргын, итэҕэйбэтэ буолларгын, истиэххэ интэриэһинэй. Ол кэпсээннэртэн этиҥ сааһа аһылларга, куйахаҥ дырдыргыырга дылы гынар. . . Байбыыс төһө да ис санаатыгар илэ абааһы суоҕун, аныгы үйэ сабыдыала итэҕэппитин иһин, дьикти баҕайы, хайдах эрэ этэ тардар, туохтан эрэ саллар курдук. Ол кыра эрдэҕиттэн истэ үөрэммит кырыа бытык кырдьаҕастар кэпсээннэрин содула буоллаҕа буолуо. Оннук кэпсээн саҕаланнаҕына, кыра сылдьан абааһы аны атахпыттан харбаан ылыа дии санаан, олоппос үрдүгэр атаҕын кумуччу тардан олорон, сайылык балаҕанын көмүлүөк оһоҕун имик-самык уотун чугаһыгар олоро сатыыра.
Байбыыс бу мучумааннана сылдьан, арай, таһырдьа сыарҕалаах аттаах киһи тыаһа “кур-хар” үктэнэн, сыарҕата кыыкынаан кэлбит тыаһын иһиттэ. Сэргэхсийэ, үөрэ санаата. . . Күүппэхтээтэ. . . Ким да биллибэтэ. . .
Ити кэмҥэ ким эрэ таһырдьа хаарын тэбэннэ, күүлэ буолан турар саха балаҕанын аана “кыыкыр” гына аһыллар тыаһа иһилиннэ. “Тыый, далга быһа барбыт буоллаҕа дуу? Хайалара кэллэҕэй? Хайдах көрбөтөмүй? ” — Диэн Байбыыс саҥа таһааран ботугураамахтаата. Күүттэ да киһитэ киириэхчэ киирбэт. Байбыыс тэһийбэтэ, лаампа таһыгар турбут чүмэчини уматтан саха дьиэтигэр тахсан кэллэ. Ким да суох, иһиллээбит курдук уу-чуумпу сатыылаан турар. Бэйи эрэ, хайалара майаачылыыр баҕайытай диэн оҕуруктаах өй элэс гынан ааста. Аны оһох кэннигэр саспыта буолуо. . . Дэлэ киһи буолбатах, Сааба уола Сиэнньэ буолуо. . . Саха балаҕанын көмүлүөк оһоҕун кэннин өҥөйөн көрдө, онно да киһи баар сибикитэ биллибэт. . . Хайдах эрэ этэ тымныы уунан саба ыспыттыы “дьар” гынна, баттаҕа төбөтүн оройугар өрө турарга дылы гынна да, Байбыыс нууччатын дьиэтигэр көтөн түспүтүн билбэккэ да хаалла.
Киирэн төгүрүк остуол элээмэтигэр кэнсиэрбэ бааҥкатыгар угуллубут чүмэчитин уура охсоот, күөстээх оһоҕун диэки хааман истэҕинэ аны, аана аһыллан “аҥас” гынна. Байбыыс уйулҕата дьэ хамсаата, ыксалыттан кыбдьыгырыы түһээт, Кыккыйар уола Хабырыыс биир уостаах уон алталааҕа истиэнэ көхөтүгэр ыйанан турарын тиийэн сулбу таһыйан ылла уонна хаһыытыы былаан: “Дьэ эрэ, киһи буолларгын киир, абааһы буолларгын дьүгэлий”, — дии-дии саатынан аан диэки дугдуруҥнаата. Ол икки ардыгар хантан эрэ хардаҕас кэлэн атаҕын анныгар “талыгыр” гына түстэ.
Дьэ, күһэҥэ быстара диэн манна буолла, Байбыыс уҥа соҕотох араамалаах ким эрэ эргэ сонунан хайыллан бүөлүү анньыллыбыт түннүгү супту көрбүтүнэн сыҥаһа орон үрдүгэр ойон тахсаат, төбөлөөх күөнүнэн түҥнэри анньан, эргэ арааманы кэппитинэн хаҥыы илик хаардаах модьоҕоҕо ыарыылаахтык умса хоруйа түстэ. Куттал хараҕа — сүүс харах. . . Ыарыыны аахсар түгэн суоҕа. . . Ойон турда да хомууттуу кэппит арааматын киэр илгээт, тоҥуу хаарынан тайҕа тыа быыһыаҕыныы, ойууру былдьаста.
Кини балачча сүүрбэхтээн иһэн иһирик ойуур тоҥ лабаата сирэйин миинньиктээн өй киирэн, дьолго, суолга киирэр наадатын дьэ өйдөөтө быһыылаах. Оҕо эрдэҕиттэн оймообут сирэ буоллаҕа, суол диэки туора мочоохтоото. Онтон аттанан-атыырданан күрэнэр санааламмыта дуу, хайдаҕа дуу, дал диэки тэбиннэ.
Сылгы далын ааныгар тиийэн өйдөөн көөртө, хайалара эрэ ат аһата сылдьар. Аттара икки буолбут. Дал айаҕар сыарҕа турар. Киһитэ Силипиэн Мэхээлис эбит. Мэхээлис чугаһаан кэлэн Байбыыһы таба көрөөт, улаханнык соһуйда: “Хайа, доҕоор, хайа дойду куйааһырҕаатыҥ? Бачча тымныыга аны бэргэһэтэ суох дьаарбайар буолбуккун дуу? ” — Диэн эҕэтэ суох көнө бэйэтэ сүөлүргээтэ, сырдыга буоллар буруолас буола тириппит, кутталыттан уҥуох-уҥуоҕа халыр босхо барбыт Байбыыһы туох диэҕэ биллибэт этэ. Онтон Байбыыс: “Эн кэлбиккин истэн тэһийбэккэ таҕыстым, ” — диэн куоттарына үлүгүнэйдэ.

Кини төһө да куттаммытын иһин эр киһи буоллаҕа дии, холкутуйда. Биллэримээри дьиэҕэ урут тиийэр санаалааҕа да, киһитэ бүтэ охсон бииргэ дьиэлээтилэр.
Мэхээлис бэйэтэ да элбэх саҥата суох киһи тоҥ хаһаа дьиэни эргиччи көрөөт, улаханнык соһуйда: “Байбыыс, бу аата тугуй? ” — Диэн саҥа эрэ аллайда, онтон туох буолбутун сэрэйдэ быһыылаах. . .
Сотору дьонноро күө-дьаа буолан кэллилэр, тоҥ хаһаа дьиэҕэ киирэн кэлэн соһуйуу-өмүрүү бөҕө буолла. Сорохтор тута мөхпүтүнэн бардылар: “Чэйэ тымныйбыт, балыга тоҥо сыспыт, оһоҕо умуллубут, тугу гына сылдьыбыт киһиний бу? ” — Диэн буолла. Мэхээлис буоллаҕына наараҕа төкүнүйэ сылдьан иэрийэ-иэрийэ, атаҕын өрө тэбэ-тэбэ күлэр. Онтон туран бу түөкүнүҥ чобуота дьэ киирэн, олоччу кэпсээн биэрэн күлүү бөҕөнү таһаарда. Байбыыс Мэхээлискэ туох буолтун кэпсээбититтэн бэйэтэ кэмсиннэ.
Байбыыс истибитэ барыта кырдьык эбит. Аттаах киһи оттон Мэхээлис буоллаҕа дии. Дьиэҕэ киирээри тэбэммит, онтон ааны аһан киирэн иһэн төттөрү тахсан, үргүлдьү үлэни толорон киирэрдии тэринэн, далга баран от ыспыт, атын сыгынньахтаан аһаппыт эбит. Ол бириэмэҕэ Байбыыс кутталыттан ааны ыга саппатаҕа туран эрэ аана аһыллыбыт бадахтаах. “Эбиитин эттээх сиргэ тэп диэбиккэ дылы”, аны Дьаакып үөһэ киһи эрэ төбөтө тиийбэт ардьаах мастарга сүгэ уга оҥостоору хатыҥ үөрэҕэстэрин хатара уурталаабытыттан биирдэстэрэ сууллан түһэн “абааһы хардаҕаһа” буолбут эбит.
Николай ОСИПОВ.
Дьокуускай.