Главная / Кэпсээннэр / Кустуу сылдьан моһуогуруу
Добавить комментарий
Эдэр Саас №30 (28.07.1999)
Сааһыран баран сааланар идэлээҕим. Билигин сааһым 62. Бу 1982 сыл этэ. Араҥастаах эбэ баһыгар тиийээт, уот оттон буруо таһааран, сирбин, дойдубун аһатар түбүккэ түстүм. Уот оттуохха холоонноох оҥхол сири булан, хаһыйа тэбиэлиибин. Онуоха: уоттан хоруорбут оҕо уҥуоҕун эргиирин элээмэтэ тахсан кэллэ. Айыырҕаан миэстэбин уларытан, ырааһыйа сири булан, балааккабын туруордум. Манна оҕо эрдэхпинэ саас аайы айылҕа барахсан уһуктуута, ньургуһун тахсыыта Араҥастаах эдэр ыччата тахсан көрүлүүр буолара. Булт көҥүлэ илик. Киэһэ тото-хана аһаан, утуйардыы сыттым. Түһээтэхпинэ, балыыһа дии саныыбын, этэ бүтүннүү хоруо баас буолбут баччыр оҕону көтөҕө сылдьар дьахтар баар. “Аанай-туонай абаккабын, бу көмүс оҕобун сиэбиттэрин көрбөккүөт. Таптаһыыгыт омуна мин оҕом эргииринэн сылыйыа буоллаҕай. Мин көмүс ньээккэм курдугу көөчүктүөххүт биллибэт. Ыал буолан үйэҕитин моҥуур уһун буруону унаарытыаххытын билбэтим. Кэрэ мөссүөҥҥүт кэхтэ барыыта туос тордуйа курдук кубарыйа хатан, таллан эбириэн сирэйдэниэххит баар ини даа, оо, абам! ” — Дии-дии ыйа-хайа суох ытыыр-соҥуур. Ыар кырыыс тыллара чопчу кимиэхэ туһаайыллыбытын билбэтим. Түһүүр ардынан түлэс-балас утуйан иһэн салгыы баттатабын: балааккам тэллэҕин өрө арыйан, туох эрэ түүлээх илии дуу, атах дуу суорҕаммын сэгэтэн ойоҕоспун тарбыыр. Ол аайы иэним иҥиирэ тардан, бэрт эрэйинэн уһугуннум. Таһырдьа тахсыбытым, күнүм тахсан эрэр эбит. Ол туран өйдөөн көрбүтүм, бөлкөй талах иһигэр туох эрэ үллэ сытар. Сыгынах диэн уокка оттоору тэбиэлээн көрбүтүм ыт өлүгэ буолан биэрдэ. Баттатан сүгүн утуйбатахпын өйдөөн: өлүгү ыраах илдьэн, отунан-маһынан көмөн харайдым. Түүлээх илии муокастыыра, түүлбэр дьахтар да киирэрэ тохтоото.
Эһиилигэр Төбүрүөн диэн сиргэ итинник түбэлтэ эмиэ хатыламмыттаах. Өтөхтөр торумнарыгар ытык сэргэлэртэн көрдөххө, былыр дьон-сэргэ тоҕуоруйан олорбут ахан дойдута быһыылаах. Бу сырыыга идэбинэн былыргы айа суолун төрдүгэр, лиҥкинэс харыйа ойуур иһигэр кыра ырааһыйаҕа балааккабын түһэрдим. Киэһэ утуйардыы оҥостон, кинигэ ааҕа сытан нуктаан бардым. Түһээн дуу, илэ дуу балааккам түннүгүнэн дьоннор илиилэрэ таара остуолбар турар аптечкабын ыйа-ыйа ытыстарын тоһуйаллар. Испэр кыыһыра саныыбын. Остуолга сытар быһахпын ыла сатыыбын да, илиим-атаҕым хамсаабат. Бэрт эрэйинэн уһугуннум. Ол сытан эмиэ түҥээргитэн бардым. Ыыстыйбыт хаар маҥан баттахтаах, дьабадьытын икки өттүнэн намылыйан түспүт бытыктаах, сарыы таҥастаах аарыма кырдьаҕас кэлэн олорор эбит. Хараҕын симириктэтэ-симириктэтэ уоттаах сулус курдугунан тобулута көрөн олорор. “Эн манна тоҕо тохтоотуҥ, эмиэ уоран аһаары тиистиҥ дуо? ” — Диэн хаахынас куолаһынан саҥарар. Мин өһүргэнэ санаатым да, биллэрбэтим. Оҕонньор салгыы маннык кэпсээннээх буолла: “Былыр тус хоту диэкиттэн таба тириитэ таҥастаах омуктар былыт курдук саба халыйан тахсаннар, уучах көлөнөн огдороҥолотон кэлэннэр, муос өргөстөөх батыйаларынан оҕону-урууну, кырдьаҕаһы быһыта сабаан, ый-хай саҥатын түһэрэн, хара быарбытын суптурута түһэн имири эспиттэрэ. Тыыннаах ордубут баара-суоҕа биллибэтэҕэ. Кэмниэ кэнэҕэс үтүмэн үгүс үйэлэр үтүрүһэн ааспыттарын кэннэ, таһынааҕы алаастарга дьон-сэргэ кэлэн олохсуйан иһэн иинэн-сүтэн хаалбыттара. Уорукпут олоҕор уоруйахтар эрэ сыбыытаспыттара. Айылҕа, хара тыам маанылаах ыччаттарын сиһиктии-сиһиктии сиһи быһа түһэн, сиир-аһыыр ыырдарыгар үтүөкэн ат ындыыта гынан таскайдаабыттара. Аһыы арыгы аһынан аал уоту асхарыта-асхарыта наар ыккый иһигэр күөстэнэллэрэ”. Быданнааҕы быраман үйэлэргэ олорон ааспыт аарыма кырдьаҕас түүлгэ киирэрэ киһи итэҕэйбэт суола эбээт. Хара тыа иччитэ Байанай оҕонньор бэйэтинэн көстөн ааспыта буолуо дуо? Сарсыарда туран балааккам аттынан олус хойуу ыркый иһигэр киирэр ыллык омооно сытар. Ыллыгы батыһан киирбитим буор хаһыылаах күөс өрөр оллоон баар. Таһыгар баар умуһах оҕотугар хара тыа маанылааҕын түүтүн симэллэр эбит. Маны көрөн түүлүм кырдьыгын итэҕэйдим.
Кус көҥүллэммитин кэннэ балааккабын өтөх торумнардаах кырдал анныгар туруордум. Саппарах самыыр түһэ турар. Хараҥарыыта самыыр күүһүрэн барда. Самыыртан куотан бэрт тиэтэлинэн балааккабар тахсан, чэй иһээт утуйардыы оҥоһуннум. Балааккам аана аһаҕас турар. Чүмэчим умайан кылайар. Түһээн дуу, илэ дуу көрдөхпүнэ: балааккам айаҕар хара былааты бобуонньуктуу бааммыт кыыс дьахтар кэлэн, күлүгүрэн турар эбит. Түөһүгэр уһун суһуоҕа намылыйбыт. “Көххө бииргэ утуйуохпут, киир тоҕойум, ” — диибин. Кыыһым саҥарбат. Эргичис гынаары чүмэчи уотугар кыһайан көрбүтүм: уһун суһуоҕа өтүү быа буолан көһүннэ. Маны көрөөт куттанан күөмэйим муҥунан үөгүлээтим уонна ханна барбыппын
Үс буолан кустуу сылдьабыт. Аргыстарым — бииргэ төрөөбүт убайым Николай уонна маачаха ийэбинэн быраатым Петров Афанас (Бадалаас). Киэһэ күө-дьаа ыаһахтаһан чэйдиибит. Ырааҕы-чугаһы ыатарыы буолла. Ынах маарыгар сытан түһээбит түүлбүн кэпсиибин. Бадалаас күлэн быарын тыытынар: содуруҥ бэрт буолуо, ол иһин куоттаҕа ини диир. Онон ааста. Намылыйан үчүгэй да түүн буолла. Баай харыйа төрдүн бастанан, кылабыыһа диэки атахтанан сыттым. Баттатан дуу, түһээн дуу, ким эрэ атахпыттан кылабыыһа диэки соһуолуур. Мин оттон-мастан тутуһан көрөбүн, хаһыытыы сатыыбын. Дьонум бу курдук утуйа сыталларын, кулуһун уота сырдатар. Сарсыарда көрбүтүм, кур туораҕы хоруйан, 2 м кэриҥэ сыҕарыйбыт этим. Уһун остоох эрэһиинэ саппыкым уһулла сыспыт. Сарсыарда дьоммор кэпсээбиппэр убайым саба саҥаран кэбистэ. Ол убайым аҥар атаҕын быстаран, тымыра бүөлэнэн эһиилигэр күн сириттэн барбыта. Оттон Афоня 60-с сыллардаахха Челябинскайга сулууспалаан, радиация содулуттан өлбүтэ. Аргыстарым сотору өлүөхтэрин түүйэн, баттаттаҕым буолуо дии саныыбын.
Савва ПЕТРОВ. Ньурба, Күндээдэ.
Укажите e-mail или номер телефона для связи:
Опишите причину жалобы:
Эдэр Саас №30 (28.07.1999)
Сааһыран баран сааланар идэлээҕим. Билигин сааһым 62. Бу 1982 сыл этэ. Араҥастаах эбэ баһыгар тиийээт, уот оттон буруо таһааран, сирбин, дойдубун аһатар түбүккэ түстүм. Уот оттуохха холоонноох оҥхол сири булан, хаһыйа тэбиэлиибин. Онуоха: уоттан хоруорбут оҕо уҥуоҕун эргиирин элээмэтэ тахсан кэллэ. Айыырҕаан миэстэбин уларытан, ырааһыйа сири булан, балааккабын туруордум. Манна оҕо эрдэхпинэ саас аайы айылҕа барахсан уһуктуута, ньургуһун тахсыыта Араҥастаах эдэр ыччата тахсан көрүлүүр буолара.
Булт көҥүлэ илик. Киэһэ тото-хана аһаан, утуйардыы сыттым. Түһээтэхпинэ, балыыһа дии саныыбын, этэ бүтүннүү хоруо баас буолбут баччыр оҕону көтөҕө сылдьар дьахтар баар. “Аанай-туонай абаккабын, бу көмүс оҕобун сиэбиттэрин көрбөккүөт. Таптаһыыгыт омуна мин оҕом эргииринэн сылыйыа буоллаҕай. Мин көмүс ньээккэм курдугу көөчүктүөххүт биллибэт. Ыал буолан үйэҕитин моҥуур уһун буруону унаарытыаххытын билбэтим. Кэрэ мөссүөҥҥүт кэхтэ барыыта туос тордуйа курдук кубарыйа хатан, таллан эбириэн сирэйдэниэххит баар ини даа, оо, абам! ” — Дии-дии ыйа-хайа суох ытыыр-соҥуур. Ыар кырыыс тыллара чопчу кимиэхэ туһаайыллыбытын билбэтим.
Түһүүр ардынан түлэс-балас утуйан иһэн салгыы баттатабын: балааккам тэллэҕин өрө арыйан, туох эрэ түүлээх илии дуу, атах дуу суорҕаммын сэгэтэн ойоҕоспун тарбыыр. Ол аайы иэним иҥиирэ тардан, бэрт эрэйинэн уһугуннум. Таһырдьа тахсыбытым, күнүм тахсан эрэр эбит. Ол туран өйдөөн көрбүтүм, бөлкөй талах иһигэр туох эрэ үллэ сытар. Сыгынах диэн уокка оттоору тэбиэлээн көрбүтүм ыт өлүгэ буолан биэрдэ. Баттатан сүгүн утуйбатахпын өйдөөн: өлүгү ыраах илдьэн, отунан-маһынан көмөн харайдым. Түүлээх илии муокастыыра, түүлбэр дьахтар да киирэрэ тохтоото.
Эһиилигэр Төбүрүөн диэн сиргэ итинник түбэлтэ эмиэ хатыламмыттаах. Өтөхтөр торумнарыгар ытык сэргэлэртэн көрдөххө, былыр дьон-сэргэ тоҕуоруйан олорбут ахан дойдута быһыылаах. Бу сырыыга идэбинэн былыргы айа суолун төрдүгэр, лиҥкинэс харыйа ойуур иһигэр кыра ырааһыйаҕа балааккабын түһэрдим. Киэһэ утуйардыы оҥостон, кинигэ ааҕа сытан нуктаан бардым. Түһээн дуу, илэ дуу балааккам түннүгүнэн дьоннор илиилэрэ таара остуолбар турар аптечкабын ыйа-ыйа ытыстарын тоһуйаллар. Испэр кыыһыра саныыбын. Остуолга сытар быһахпын ыла сатыыбын да, илиим-атаҕым хамсаабат. Бэрт эрэйинэн уһугуннум. Ол сытан эмиэ түҥээргитэн бардым.
Ыыстыйбыт хаар маҥан баттахтаах, дьабадьытын икки өттүнэн намылыйан түспүт бытыктаах, сарыы таҥастаах аарыма кырдьаҕас кэлэн олорор эбит. Хараҕын симириктэтэ-симириктэтэ уоттаах сулус курдугунан тобулута көрөн олорор. “Эн манна тоҕо тохтоотуҥ, эмиэ уоран аһаары тиистиҥ дуо? ” — Диэн хаахынас куолаһынан саҥарар. Мин өһүргэнэ санаатым да, биллэрбэтим. Оҕонньор салгыы маннык кэпсээннээх буолла: “Былыр тус хоту диэкиттэн таба тириитэ таҥастаах омуктар былыт курдук саба халыйан тахсаннар, уучах көлөнөн огдороҥолотон кэлэннэр, муос өргөстөөх батыйаларынан оҕону-урууну, кырдьаҕаһы быһыта сабаан, ый-хай саҥатын түһэрэн, хара быарбытын суптурута түһэн имири эспиттэрэ. Тыыннаах ордубут баара-суоҕа биллибэтэҕэ.
Кэмниэ кэнэҕэс үтүмэн үгүс үйэлэр үтүрүһэн ааспыттарын кэннэ, таһынааҕы алаастарга дьон-сэргэ кэлэн олохсуйан иһэн иинэн-сүтэн хаалбыттара. Уорукпут олоҕор уоруйахтар эрэ сыбыытаспыттара. Айылҕа, хара тыам маанылаах ыччаттарын сиһиктии-сиһиктии сиһи быһа түһэн, сиир-аһыыр ыырдарыгар үтүөкэн ат ындыыта гынан таскайдаабыттара. Аһыы арыгы аһынан аал уоту асхарыта-асхарыта наар ыккый иһигэр күөстэнэллэрэ”.
Быданнааҕы быраман үйэлэргэ олорон ааспыт аарыма кырдьаҕас түүлгэ киирэрэ киһи итэҕэйбэт суола эбээт. Хара тыа иччитэ Байанай оҕонньор бэйэтинэн көстөн ааспыта буолуо дуо?
Сарсыарда туран балааккам аттынан олус хойуу ыркый иһигэр киирэр ыллык омооно сытар. Ыллыгы батыһан киирбитим буор хаһыылаах күөс өрөр оллоон баар. Таһыгар баар умуһах оҕотугар хара тыа маанылааҕын түүтүн симэллэр эбит. Маны көрөн түүлүм кырдьыгын итэҕэйдим.
Кус көҥүллэммитин кэннэ балааккабын өтөх торумнардаах кырдал анныгар туруордум. Саппарах самыыр түһэ турар. Хараҥарыыта самыыр күүһүрэн барда. Самыыртан куотан бэрт тиэтэлинэн балааккабар тахсан, чэй иһээт утуйардыы оҥоһуннум. Балааккам аана аһаҕас турар. Чүмэчим умайан кылайар. Түһээн дуу, илэ дуу көрдөхпүнэ: балааккам айаҕар хара былааты бобуонньуктуу бааммыт кыыс дьахтар кэлэн, күлүгүрэн турар эбит. Түөһүгэр уһун суһуоҕа намылыйбыт. “Көххө бииргэ утуйуохпут, киир тоҕойум, ” — диибин. Кыыһым саҥарбат. Эргичис гынаары чүмэчи уотугар кыһайан көрбүтүм: уһун суһуоҕа өтүү быа буолан көһүннэ. Маны көрөөт куттанан күөмэйим муҥунан үөгүлээтим уонна ханна барбыппын
билбэккэ хааллым. Уһуктубутум хайы сах халлаан сырдаан эрэр эбит. Ардах астан хаалбыт.Үс буолан кустуу сылдьабыт. Аргыстарым — бииргэ төрөөбүт убайым Николай уонна маачаха ийэбинэн быраатым Петров Афанас (Бадалаас). Киэһэ күө-дьаа ыаһахтаһан чэйдиибит. Ырааҕы-чугаһы ыатарыы буолла. Ынах маарыгар сытан түһээбит түүлбүн кэпсиибин. Бадалаас күлэн быарын тыытынар: содуруҥ бэрт буолуо, ол иһин куоттаҕа ини диир. Онон ааста. Намылыйан үчүгэй да түүн буолла. Баай харыйа төрдүн бастанан, кылабыыһа диэки атахтанан сыттым. Баттатан дуу, түһээн дуу, ким эрэ атахпыттан кылабыыһа диэки соһуолуур. Мин оттон-мастан тутуһан көрөбүн, хаһыытыы сатыыбын. Дьонум бу курдук утуйа сыталларын, кулуһун уота сырдатар. Сарсыарда көрбүтүм, кур туораҕы хоруйан, 2 м кэриҥэ сыҕарыйбыт этим. Уһун остоох эрэһиинэ саппыкым уһулла сыспыт. Сарсыарда дьоммор кэпсээбиппэр убайым саба саҥаран кэбистэ. Ол убайым аҥар атаҕын быстаран, тымыра бүөлэнэн эһиилигэр күн сириттэн барбыта. Оттон Афоня 60-с сыллардаахха Челябинскайга сулууспалаан, радиация содулуттан өлбүтэ. Аргыстарым сотору өлүөхтэрин түүйэн, баттаттаҕым буолуо дии саныыбын.
Савва ПЕТРОВ.
Ньурба, Күндээдэ.