Зина сүүнэ бэйэлээх багдайбыт автобуска,
лыык курдук симиллибит дьон быыһыгар
кыбыллан, түһүөхтээх сиригэр тиийэн, тимир аан киһи куйахата күүрүөх хачыгыраан
аһыллыбытыгар, атадар ситэ үктэммэккэ да
үтүрүллэн, таһырдьа биирдэ баар буолла. Ити
үлүгэрдээх ыксыыга имиллибит таҥаһын
онон-манан көннөрүнээт, үс лиитэрэлээх
бааҥка угуллубут таҥас суумкатын дэйбиирдэнэн олбуордар быыстарынан Күөх Хонуу диэки элэстэннэ. Ахсынньы ый аам-дьаам тымныыта, төһө да күнүс буоллар биир кэм
бүдүө-бадыа, куорат иһэ хойуу туманынан
бүрүллэн турар. Сотору-сотору уулуссанан
ааһар массыыналар уоттара, тыаһа-ууһа суох
остуоруйа дойдутун кыылларын киинэдэ
көрдөрөллөрүнүү, аргыый устан ааһаллар.
    Зина, бу сиринэн сылдьа үөрүйэх киһи
быһыытынан, онно-манна аралдьыйбакка
туман быыһыгар барыһан турар дьиэлэр
быыстарынан быһыта түһүтэлээн наадалаах
сиригэр кэллэ. Кэлбит сирэ университет медицинскэй факультетын икки этээстээх эргэ таас
дьиэтэ, кини мантан учебнай пособиеҕа анаан
тыыннаах баҕалары ылыахтаах. Ол баҕаларын
сарсын буолар тыа хаһаайыстыбатын факультетын ветеринарнай отделениетын студеннарыгар, доцент Иван Васильевич Петров занятиетыгар бэлэмнээн, сарсыарда тоҕус
чааска бэлэм оҥоруохтаах. Онон-манан
тырыттан баатата быгыалаабыт бүрүөһүннэх,
сүрдээх кытаанах буруһууналаах ааны нэһиилэ
ырычаахтаһан аһан, көрүдүөр уһугунааҕы вибарий хоһугар киирдэ. Вибарийы көрөөччү-харайааччы,
студеннарга ааҕан-суоттаан препарат үллэрээччи Марья Титовна — сааһыра барбыт, бэрт аламаҕай сирэйдээх-харахтаах эмэн дьахтар. Олоххо эдэр диэҕи кырдьаҕас, кырдьаҕас диэҕи эдэрчи курдуктар баар буолааччылар. Марья Титовна биир оннуктарга киирсэр, быһаччы сахалыы эттэххэ “кистэлэҥ” саастаах.
    Аан аһыллаатын, Марья Титовна Зинаны
кэтэспит киһилии үөрэ-көтө, айхаллыы көрүстэ.
Зина быйыл оскуоланы саҥа бүтэрбитэ уонна куоракка киирэн ветеринарнай отделениеҕа туттарсан баала хапсыбатаҕа, биир үксүн үлэлээбит ыстааһа суоҕа
бохсуу буолбута. Ол иһин куоракка хаалан
үлэлии-үлэлии киэһэтин бэлэмнэнии курска
сылдьар. Ыраата барбакка, туттарсан кыайан киирбэтэх ветеринарнай
отделениетыгар доцент Иван Васильевич Петровка лаборанынан киирбитэ.
Эһиил ветеринарнайыгар туттарсар санаалаах. Бэйэтэ даҕаны оҕо эрдэҕиттэн эппитин толорор,
ылсыбытын ситэрэр идэлээх. Кинилэр Марья Титовналыын майгыннаһар үлэлээх, эбиитин
биир оройуонтан, биир дэриэбинэттэн сылдьар буолан, көрүстэллэр эрэ саастарыттан
иҥнибэккэ эдьиийдии-балыстыы курдук бэрт
истиҥник сэһэргэһэн арахсааччылар. Билигин
даданы Марья Титовна Зинада тас таҥаһын
устарыгар көмөлөһөөт, чаанньыгын туруоран
хачыгырайбытынан барда.
Чаанньыктара оргуйуор диэри кэпсэтэ-кэпсэтэ, туһааннаах
үлэлэрин оҥордулар. Ол аата, Зина аҕалбыт
бааҥкатыгар уу кутан иккилии студеҥҥа биирдии баҕа тиксэринии ааҕан кутуу. Баҕаларын
угаттаан баран, сүрүн үлэлэрин бүтэрбит дьон
быһыытынан быыкаайык остуол уҥуор-маҥаар олорон чэйдээтилэр. Кэпсэтиилэрэ Марья Титовна дойдутун сонунун туһунан ыйытар, ону Зината төһө билэринэн эппиэттии сатыыр.
    Кинилэр төһө өр олорбуттара эбитэ буолла,
Зина эмискэ истиэнэҕэ ыйаммыт чаһыны көрөөт, саҥа аллайда:
    — Оо, Марья Титовна, чаас ырааппыт дии.
    — Түөрт эрэ буолан эрэр буолбат дуо? Занятиедыт алта аҥартан ини.
    — Олорор дьонум ийэлэрэ ыалдьан балыыһаҕа киирбитэ, — хардарда Зина,— Ынахтарын көрөр киһилэрэ суох, быыспар-арыппар мин ыыбын. Баҕаларын илдьээт да, дьиэбэр сүүрүөм, аны занятиебар хойутуом. Көтүтүүнү бэлиэтииллэр ээ.
    — Чэ, кытаат, оннук буоллаҕына сүүрээхтээ,— диэтэ Марья Титовна, кыыс диэки
аһыммыттыы көрө-көрө. — Күнүстэри-түүннэри үлэ үөһүн тыыраҥҥын алдьархайдаах киһигин. Хата, Иван Васильевиһынан уопсай ыйыттарыаҥ этэ. Биир миэстэ баҕас
көстөр ини. Бааҥкаҕын сэрэнээр, бу икки ардыгар ууҥ тоҥмот ини, — Марья Титовна
кыыс былаатын көннөрө-көннөрө, үөрэтэрдии саҥарда.
    — Ээ, бастаан утаа ыарахан курдук этэ, билигин үөрэнэн эрэбин ээ. Кылаабынайа
быйыл туттарсан киирэн хаалбыт киһи,— диэн
Зина үөрэххэ ымсыырар баҕа санаатыттан харахтара чаҕылыһан ыллылар. Кинилэр ити
курдук бакаалаһан-быраһаайдаһан, биирэ
кутуйахтарын, баҕаларын көрө-истэ хаалла, атына баҕа угуллубут бааҥкалаах таҥас
суумкатын тутан төттөрү айаннаата.
    Дьиҥинэн, баҕаларын сарсыарда кэлэн
ылыа этэ да, аны хойутаан хаалыам диэн тутуу
былдьаһан бүгүн аҕалла. Зина баҕалардаах
бааҥкатын лаборатория муостатыгар уурда,
тумнастыахтара диэн маарыланан саба баайда.
Барыта орун-оннугар, сарсыҥҥы буолуохтаах
занятиеҕа бэлэм курдук. Ол икки ардыгар
харытыгар баана сылдьар чаһытын көрбүтэ,
номнуо түөрт аҥары ааһан эрэр эбит. Кини

билигин Сайсары түгэҕэр олорор ыалыгар
сүүрүөхтээх. Тиийэн ынахтарын ыан, көрөн-харайан баран, чэйдээбитэ буолаат, университекка занятиеларыгар кэлиэхтээх. Бэлэмнэнии курстар үөрэнэр сирдэрэ улахан корпуска,
үөрэхтэрэ алта аҥар чаастан буолааччы. Онон кини сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри сылдьар.
    Күһүн бэлэмнэнии Курска киирэн баран, Зина уопсай көрдөөбүтүн чугас оройуонтан
сылдьар эбиккин диэн биэрбэтэхтэрэ. Сайсарыга ырааҕынан ийэтин аймахтарыгар
олорор. Кэлиҥҥи ыйдарга саҥаһа улаханнык ыалдьан балыыһаҕа киирэн, хотоннорун үлэтэ
Зинаҕа сүктэриллибитэ. Тэҥнэһиэ дуо, сылдьарыгар тиийэр. Үөрэххэ туттарсан киирэр
баҕа санаата сылайарынааҕар күүстээх, онон санаатын түһэрбэт. Кини элбэх оҕолоох ыал
улаханнара. Сэттис кылаастан ыла сайын аайы ыанньыксытынан фермаҕа ыыталлар. Биир
үксүн ол да иһин эбитэ дуу, ветеринар идэтин санаатыгар чугаһатан, онно туттарса сатыыр.
    Зина сарсыарда эрдэ туран, ынаҕын ыан, дьиэ үлэтин бүтэрэн баран үлэтигэр тиийдэ.
Бэҕэһээ ууга укпут баҕаларын ылан остуолларга үллэртээн уурталаары, бааҥкатын
муостаттан ылан, остуолга туруоран баран, пинцетинэн баҕа ылыах буолбута, биир да
хааппыла уу хаалбакка бааҥката килэччи тоҥон хаалбыт. Омунугар мууһа кутургуйа
курдук үллүбүт.
    Зина ыксаата, кутталыгар тыынын ылбакка, биир кэм кытыыга быраҕыллыбыт балыктыы
салгыны эҕирийэ сатаан эппэҥнии турда. Онтон хайдах-хайдаҕый диэбиттии сэрэнэн
бааҥкатын иҥнэри тутан ойоҕоһуттан көрбүтэ, тоҥмут муус быыһыгар онон-манан баҕа
атахтара сараадыһан көстөллөр.
    Оо дьэ, өлүү. Чаһытын көрбүтэ, аҕыс аҥар
буолан эрэр, тоҕустан доцент Иван Васильевич
занятиета саҕаланыахтаах. Зина уоскуйан, тугу
эмэ тобула сатыырдыы аттыгар баар олоппоско
лах гына олордо. Онтон эмискэ уонча сыллааҕыта оҕо эрдэҕинэ буолбут түбэлтэ
өйүгэр охсуллан чуолкай баҕайытык көстөн
кэллэ. Ол өйдөбүл эмиэ тоҥмут ууну кытта сибээстээх этэ.
    Зина иккис кылааска үөрэнэрэ. Кинилэр биирдэ быраатыныын иккиэйэх олордохторуна
биир холуочук киһи киирэн кэлбитэ. Ол кинилэр кыракый дэриэбинэлэригэр арыгыһытынан биллэр, ааттыын Арыгыһыт Маппый, бар түүнэн саба үүммүт сирэйдээх, оҕо-уруу толлор киһитэ этэ. Зиналаах дьонноро күнүһүн үлэлэригэр сылдьар буоланнар дьиэлэригэр быраатынаан үксүн иккиэйэх хаалаллара.
    Маппый киирээт, дьиэ иһин эргиччи көрөн
килээриҥнэттэ да, остуол кэтэҕэр куттанан
кирийэн олорор оҕолору өйдөөн көрбөтө бадахтаах.
Онтон аан таһыгар турар ыскамыайкаҕа олоро түһээт, кып-кыһыл буола
тоҥмут тарбахтарын сараадытан, тутан киирбит өҥө-түүтэ бараммыт үрүксээгин хаһыста.
Бэрт өр хасыһан ол-бу бөх-сыыс таҥас быыһыттан болоорхой өҥнөөх бытыылканы
ойутан таһаарда. Иҥнэр-таҥнар хааман тиийэн ыскааптан таас хончоҕору ылла, тииһинэн
ынчыктаһан бытыылкатын аһан, хончоҕорго иҥнэрдэ.
    — Пахыый, хаарыан аһым хам тоҥон хаалбыт эбит буолбат дуо?— диэн, кими эрэ
кытта кэпсэтэрдии санаран булдьурҕаата. Ол булкулла сылдьан куттанан чоҕулуччу көрөн
олорор оҕолору таба көрдө.
    — һэ, манна өссө ханнык эрэ үспүйүөн баар эбит дии.
    — Биһиги үспүйүөн буолбатахпыт, оҕолорбут ээ,— кыракый Уйбаанчык эдьиийэ
буойан тоҥолохтууругар кыһаллыбакка тыл быраҕыста.
    — Аһаа, оҕо даа. Хата, атаһым, бэрт киһи көстөрүүлэҕэ уута аҕал эрэ,— диэн хардьыгынаата.
    Уйбаанчык иһиттиэм-истибэтиэм диэбиттии, кыра миискэҕэ уһааттан уу баһан
дьалкыһытан аҕалла уонна дьиибэргээбиттии көрөн мэтэллэн турда. Маппый хап-сабар
бытыылканы ууга батары аста, итиитэ өссө сойо илик оһох үрдүгэр куду аста.
    — Оо, дьэ, атаһым, маладьыас эр бэрдэ киһи доҕоор.
    — Хайа ити бытыылканан миин буһараҕын дуо?— Уйбаанчык сэҥээрбиттии ыга кэлэн
ыйыталаста.
    — Оттон биһиги маамабыт этинэн миин буһарааччы дии.
    — Мин мииним эттээҕэр баҕас быдан ордук
ини,— диэн көбдьүөрдэ Маппый, өс-саҕа буолбуттуу.
    Уйбаанчык сүүрэн тиийэн ыскаап иһин хасыһан, бааҥкалаах тууһу элээрдэн аҕалла.
    — Мииҥҥин тууһаа,— дии-дии Маппыйга үҥүлүттэ.— Тууһа суох миин амтана куһаҕан
баҕайы ээ.
    Кырдьык даҕаны, диэбиттии, Маппый тууһу харбаан ылла, онтон тугу оҥоруон булбатахтыы, оһох үрдүгэр турар миискэни көрүөлэтээ.
    Маппый тулуура тиийбэккэ сотору-сотору
бытыылкатын ылан сахсыйар, түннүк диэки
тутан ыйдаҥардан көрөр. Балачча бодьуустаһан син бытыылкатын “буһарда”
быһыылааҕа, иҥнэрэн хончоҕорго кута-кута,
төхтүрүйэн иһэ олорбута…
    Зина тугу эрэ өйдөөбүттүү ойон турда,
электробилиитэни холбоото. Обургу соҕус
иһиккэ уу кутан бааҥкатын укта, билииккэ
үрдүгэр ууран кэбистэ. Өр-өтөр буолбата, би-
лиитэ уута сылыйан, бааҥкатын мууһа сыыйа
ууллан барда. Зина пинцетин тутан, туох
буолар эбит диэн кэтэһэн турда. Арай ол туран
көрдөҕүнэ мууһа аччаан истэҕин ахсын
баҕалара уһуктубуттуу дайбаҥнаһан, бастаан мөдөөттүк, онтон сыыйа хамсанан бардылар.
Зина кэтээн туран арыый буолбут баҕаларын атын иһиккэ көһөрөн истэ. Арай анныгар
сыппыт икки-үс баҕа хамсаан биэрбэккэ тыраһан сыттылар. Зина чаһытын көрбүтэ
занятие буолара уонча эрэ мүнүүтэ хаалбыт.
Ээ, чэ синэ биир диэбиттии биир баҕаны
атаҕыттан кыбытан тарпыта, туллан туһунан кэллэ. Онно өйдөөн көрбүтэ муус аллараа
өттүн уута итийбит, ол иһин, аллараа сыппыт
баҕалара буһан хаалбыттар.
    Зина уоскуйбуттуу сонньуйан ылла. Таһаарбыт баҕаларын үллэрэн занятиелара
этэҥҥэ ааста. Кэлин куттаммыта ааһан уоскуйан баран Иван Васильевичка кэпсээбитигэр күлсүү бөҕө буолбута.

Николай ВИНОКУРОВ-НААХАРА НЬУКУЛАЙ
Чолбон 1/2000