Эдэр Саас №30 (28.07.1999)

Предпринимательство биһиги дойдубутугар саҥа сайдан, чэчирээн эрэр. Бу кэскиллээх, инникилээх үлэни атахтыыр рэкет диэн “кыыл” баар. Ол туһунан бүгүҥҥү биһиги кэпсэтиибит буолуо.
Мин сэһэргэһэр киһим барыылаах-кэлиилээх, киэҥ сиринэн сылдьыбыт киһи, Россия бизнеһин киинигэр Москваҕа сырыы туһунан кэпсиир:
—”Москва для москвичей” диэн дьон мээнэ эппэттэр. Онно тиийдэххэ “хаптаҕай” сирэйдээхтэри, атын да омуктары кырдьаҕастыын-эдэрдиин, оҕолуун-уруулуун ынырыктык абааһы көрөллөр, сэнииллэр.
Биллэн туран, предприниматель киһи тиийээт аан маҥнай гостиницаҕа түһэр. Дьиҥнээх рэкеттэр “уйалара” онно буоллаҕа дии. Онон сэрэхтээхтик сылдьыахха наада. Дьиҥэр харчы уоруу, былдьааһын барыта дьон бэйэлэрин сыыһа-халты туттууларыттан тахсар. Холобур харчылаах буоллулар да талбыттарынан ресторанныыллар, күүлэйдииллэр, харчыларынан ыһыахтаналлар. Оннук дьону эрдэттэн кэтээн, көрөн-истэн баран кыргыттар “көмөлөрүнэн” эбэтэр араас ньыманан харчы уордараллар, былдьаталлар. Аны милицияларыҥ даҕаны бэйэлэрэ хаалсыбаттар. Хас “биэс хардыыҥ” аайы туталлар. Харчыны да былдьыыллар, бырыһыаннаан да ылар түгэннэрэ баар буолааччы. Кинилэргэ суутунан-сокуонунан киирбэккин. Биир холобуру аҕалыахпын сөп: “Измайлово” гостиничнай кулууп таһыгар, массыынабыт хойутаан, кэтэһэ турабыт. Дьүһүммүтүн көрөөт милициялар кэлэн докумуоннары бэрэбиэркэлээбитэ буолаллар. Онтон аны икки киһи тахсан автоматынан тирээн кэбистилэр. Төһө да докумуоммут барыта баарын, сөбүн үрдүнэн, сымыйанан туох эрэ тиийбэт, туох эрэ суох дииллэр. Суумкабытын көрөллөр. Тута харчы көрдөөбүтүнэн бараллар: “Биирдии киһиэхэ 1-дии тыһыынчаны төлөө, эбэтэр “сынньатабыт” (отделга 3 хонукка уорбаланыыга диэн угабыт)”, — дииллэр. Туох да диэн мөккүһэр кыах суох. Аны хаайдахтарына харчыгын туспа сиргэ уураллар, ол кэннэ онтукайгын барытын илиигэр тутарыҥ саарбах, сороҕун туттуохтарын да сөп. Москваҕа 3 күнтэн өр буоллаххына, анал ыспыраапка ылыаххын наада. Онно эмиэ харчыта суох табыллыбат. Улахан куоракка сылдьан кимтэн да көмө көрдүүрүҥ суох.
Дьиҥэр банк нөҥүө пластиковай картанан көһөрөр ордук этэ. Аны Москва баннара рэкеттэриҥ “арҕахтара” буолан турар. Онон харчыгын бэйэҥ илиигэр тута сылдьыбытыҥ быдан ордук.
Чэ, бу маны барытын аастаххына, аны табааргын аэропорка киллэрэн истэххинэ ГАИ-лар “уочараттара” кэлэр. Тохтото-тохтото тугу да бэрэбиэркэлээбэккэ илиилэрин уунан иһэллэр. Билигин 100 солкуобайы ууран биэрдэххинэ аһараллар. Ханнык да ГАИ буоллун, барытыгар оннук.
Бэригэ суох тугу да оҥорботтор. Киһи 5 мүнүүтэнэн быһаарар боппуруоһун 10-ча күн уһатан-кэҥэтэн, ыараан-чэпчээн оҥороллор, киһини төттөрү-таары “мээчик оҥостон тэбэллэр”. Тугу да эт, хайдах да кыһан, киһини өйдөөбөттөр, ылымматтар, илиилэрин утары уумматтар. Биири оҥотторо ыыталлар, оҥорон тиийэҕин, бииртэн-биир, саҥаттан саҥа итэҕэс үөскээн иһэр.
Аны Владивостоктан массыына сүүрдэн аҕаларга эмиэ эрэй бөҕөтө. Хас куорат аайы биирдии массыынаттан 100 доллар ылаллар. Айаннаан иһэн суолга эмиэ кутталлаах. Массыынаҥ алдьаныан сөп, бырдах курдук элбэх ГАИ. Аны онтукаларыҥ чааһынай массыыналарын аҕалан заправкалаталлар. Суолга да рэкетирдэр элбэхтэр. Милиция олорго наадыйбат.
Киһи кыһыйара диэн, тоҕо биһиги хара көлөһүммүтүнэн “өлөрбүт” харчыбытын итинник дьоҥҥо биэриэхтээхпитий. Тоҕо кинилэр биһиги моонньубутугар олоруохтаахтарый. Манна даҕатан этии киллэриэхпин баҕарабын, бизнесменнэри коррупцияттан, рэкеттэн көмүскүүр МВД-га туох эмэ комитет дуу, туох дуу тэриллэрэ буоллар диэн.
Ити курдук элбэх сыраны, эрэйи аара көрсүтэлээбитин ахтан-санаан аһарда. Оттон мин ону истэ-истэ испэр рэкетирдэргэ абара эрэ олордум. Биһиги кэпсэтиибит түргэн баҕайытык түмүктэнэн хаалла. Биллэн туран, үлэлээх киһи ол-бу наадатыгар, дьыалаларыгар “ыстанна”. Кэпсэтиибит кылгас да буоллар сүрдээх сэргэхтик ааста. Сороҕор ис сүрэҕиттэн кыһыйара-абарара көстөр, онтон мин суруйа олорон, бу киһи иэйиилэрин сатаан биэрбэтим дии санаатым. Ол эрэн рэкет “көлүөһэҕэ хардаҕас угарын”, тэримньини атахтыырын туһунан ааҕааччыларбар тиэртим дии саныыбын. Маннык атаҕастабыл баарын тухары, бизнес түргэнник сайдара саарбах буолуо буолбатах дуо? Арай, кырдьык МВД-га комитет тэрилиннэҕинэ?