Имэҥ
Кыым №4 2007.02.01

— Дьэ, доҕоор, иэдээн бөҕө буоллум..!
— Туох буоллуҥ?
— Ааспыкка, өйдүүгүн дуо, кыргыттары кытары барбыппытын?!
— Итирик да буолларбын онон-манан өйдүүбүн. Хы-хы… Үчүгэй да кыргыттар этилэр дии…
— Ааһа, үчүгэйдэр… Ол кэннэ мин туох буолбуппун билэҕин дуо?!
— Туох буоллуҥ? Таптаатыҥ дуо?
— Таптыахтааҕар, аатын да өйдөөбөппүн. Ыарыыга хаптарбыппын!
— Тыый… тугуй?
— Билбэтим, гонорея быһыылаах… хаһан эрэ биир уол эмиэ маннык ыалдьа сылдьыбыта. Ону гонорея диэбиттэрэ.
— Тугу таайа сатыы сылдьаҕын? Баран КВД-га көрдөр ээ…
— Эс, хайдах буолан КВД-га бара турдахпыный?! Аны билэр дьоммун көрсөн кэбиһиэм дии… Уонна ол анализ бөҕөтүн туттарыахха наада, онтулара эмиэ харчылаах, айака, мачайа бэрт. Сураҕа ханнык баҕарар антибиотигы истэххэ ааһар үһү.
— Дьэ, билбэтим, нохо. Мин санаабар мээнэ эмтэнэр сыыһа буолуо, — диэн икки уол автобуска олорон кэпсэтэллэрин хаһан эрэ истэн турардаахпын. Ол кэннэ бу үлүгэр «сайдыылаах» олохпутугар төһө киһи түбэһиэх хоонньоһууттан сыстыганнаах ыарыыга хаптарара буолуой диэн толкуйга түстүм.
Ити венерическэй ыарыыга хаптарбыт уол КВД-га барыан кыбыстарын, кистиирин курдук, хомойуох иһин, үгүс киһи бу дьиэни халты хаамар. Ол кэриэтин бэйэлэрэ түбэһиэх антибиотигынан эмтэммитэ буолуохтара. «Буолаллар» диэн тыл саамай сөпкө этилиннэ. Тоҕо диэтэххэ, ханнык баҕарар сыстыганнаах ыарыы бэйэ эмтэммититтэн ааспат эбит. Баҕар, бастаан утаа хаптайыа, күүскэ ыалдьара намырыа, ол эрээри дьиҥ ыарыыта, «бэйэлээх бэйэтэ» саҥа хаһаайыҥҥа букатыннаахтык олохсуйуон, хроническайга кубулуйуон сөп эбит. Мантан сылтаан киһи этэ-сиинэ уопсай утарылаһар дьоҕура намтаан тумуу курдук быстах ыарыыларга ылларымтыа буолар. Тумуу эрэ буолуо дуо, эмтэммэккэ сырыттахха инбэлиит да буолаллар дииллэр. Ол иһин, эрдэттэн кыһаллыы, эмтэтии, сүүрүү-көтүү булгуччу наада.
Бу туһунан КВД сэрэтэр үлэни ыытар отделын сэбиэдиссэйэ Гриан Григорьевич Павлов кэпсиир:
«Венерическэй ыарыылар саамай тарҕанар төрүөттэринэн арыгылаан баран түбэһиэх сылдьыһыы буолар. Биһиги кэтээн көрүүбүтүнэн, ыалдьыбыт дьон 70%-а итирэн баран “күүлэйдээбит”. Сифилиһинэн эбэтэр гонореянан ыалдьар киһи быраас сүбэтин ылымматаҕына, ситэ эмтэммэтэҕинэ кыайан үтүөрбэт ыарахан турукка тиийиэн сөп. Холобур, сифилис киһи киин ньиэрбинэй систиэмэтин баралыыстатыан, быарын, сүрэҕин, онтон да атын ис уорганын сутуйуон сөп. Ону ааһан, киһи хараҕа көрбөт, кулгааҕа истибэт буолар кутталланар. Оттон гонореянан ыалдьыбыт киһи эмтэммэтэҕинэ сүһүөх, бүөр, хабах ыарыһаҕар кубулуйар. Эр киһи оҕо оҥорор, дьахтар төрүүр-ууһуур уорганын сутуйан оҕоломмот дьылҕаланыахтарын сөп».
Ханнык баҕарар сыстыганнаах ыарыыттан эмтэнэ сылдьар кэмҥэ биир да хааппыла арыгы (ол иһигэр пиибэ, вино, шампанскай) иһиллибэт эбит. Арыгы антибиотик эмтиир күүһүн суох оҥорон сыаналаах эмиҥ туһата, көдьүүһэ суох хаалар. Итини таһынан, биллэн турар, эмтэнэ сылдьан кимниин да сылдьыһыллыбат. Бу киһини кытта хоонньоһон “дьолломмут” киһи аны бэйэтэ эмтэтэр кыһалҕаҕа тиксэр.

Иккис көлүөєнэ ыарыылар
Кэнники сылларга хламидиоз, микоплазмоз, уреаплазмоз уо.д.а. курдук тута биллибэт ыарыылар баар буоллулар. Бу сыстыганнаах ыарыылары «иккис көлүөнэ ыарыылар» диэн ааттыыллар, ол аата аныгы ыарыылар. Эмиэ түбэһиэх сылдьыһыыттан тарҕаналлар. Быраастар этэллэринэн, “саамай куһаҕан” ыарыылар. Тоҕо диэтэххэ, холобур, гонорея, трих, сифилис баалларын тута биллэрэр эбит буоллахтарына, бу ыарыылар биллэрбэттэр. Бобута-хайыта тутан ыарытыннарбаттар, сылдьан эрэн «көйөн сиир» айылгылаахтар. Сыһыннаҕыҥ утаатыгар ииккин кытта сырдык өҥнөөх чэлкэх тахсыан, аһыйыан, иһиҥ түгэҕэ, сиһиҥ ыалдьыан сөп. Онтон бэйэтэ бэйэтигэр ааһан хаалар. Онно балыйтаран дьон көрдөрбөккө, эмтэммэккэ хаалаллар.
Ыарыы хас эмэ сылы быһа саһа сылдьан эккэр-хааҥҥар тилэри тарҕанар, ылыахтааҕын барытын ылар. Тиһэҕэр тиийэн киһи сүһүөхтэрин, сүрэҕин, ис уорганнарын олоччу сутуйан хам ылан кэбиһэр. Оччоҕо бу киһи оҕоломмот дьылҕаланарын таһынан, инбэлииккэ кубулуйуон сөп. Холобур, уонча сыл анараа өттүгэр бу ыарыыга хаптарбыт киһи билигин ис уоргана, сүһүөхтэрэ айгыраан билигин ыарыытын диагноһа кыайан быһаарыллыбакка, түбэһиэх арамачыыс, полиартрит эҥин диэн суруйтаран сылдьар буолуон сөп. Сүрэх эмиэ үксүгэр бу ыарыылартан кэбириир эбит. Бүтэһик уһугар инфаркка тиэрдиэн сөп.
Дьиҥинэн, бу ыарыылар уруккуттан да бааллара буолуо эрээри, ону билэр аппараат оҥоһуллубута аҕыйах сыл буолла.
Өскөтүн маннык ыарыылаах дьахтар оҕолонорго быһаарыннаҕына, ыарахан сырыттаҕына оҕото куотуон, итэҕэс оҕо төрүөн сөп. Чаастатык итэҕэс, таҥалайа суох («волчья пасть», «заячья губа»), Даун ыарыылаах, сүрэх ыарыһах оҕолор төрүүллэр.
Билигин бу кутталлаах ыарыыны билэр аппараат тирии уонна венерическэй ыарыылары

эмтиир диспансерга, анонимнай кабинекка уонна тыа улуустарын кииннэригэр бааллар. Уорбалана сананар киһи кэмигэр анализ туттарыан эрэ наада. ПЦР-га (мазок анаалыһа) көмөтүнэн ыарыы тута биллэр. Анализ сыаната да ыарахана суох: 255 солкуобай. Эмтэниллэрэ да түргэн. Оттон ыарыыта “олохсуйбута” ырааппыт киһини ИФА (хаан анаалыһа) эрэ билэр. Маныаха хламидиоз анаалыһа — 440 солкуобай, онтон атын ыарыылар – 208 солкуобайдар. Ыарыы баара билиннэҕинэ уһуннук уонна болҕомтолоохтук эмтэниэххэ эрэ наада.

Анонимнайга
Оттон анонимнай кабинекка (ол аата, ыарыһах аата-суола кистэлгэ тутуллар) кимнэрин, тугу үлэлииллэрин, ханна үөрэнэллэрин кистиир дьон сылдьаллар. Манна ким тойонугар-хотунугар, баайыгар-дьадаҥытыгар наадыйбаттар. Ол иһин дьон үксэ манна сылдьа сатыыр. Күҥҥэ 20-тэн тахса киһи көрдөрүнэр. Бу дьон 80 %-нара венерическэй ыарыылаахтар. Үксүн сексуальнай олоҕунан олорор эдэр-сэнэх дьон, ол эбэтэр 18-тарыттан 55 саастарыгар тиийэ ыалдьыахтарын сөп. Этиллибитин курдук, үгүстэрэ “бырааһынньыктаан” баран хаптарбыт дьон. Дискотека кэнниттэн холуочук суксуруһуу, «чуҥкуйдубут» дии-дии араадьыйа нөҥүө билсиһии, аһара “таксилааһын” сиэртибэлэрэ манна элбэхтэр. Маннык дьоҥҥо медиктэр “Харчыгытын “харыстыыр эрэһииҥкэҕэ” кэрэйимэҥ, оннооҕор уон бүк ороскуотуруоххут” диэн сэрэтэллэр.
Ыал дьон туттуммаккалар кэргэннэригэр быртах ыарыыны сыһыаран кэбиһэн улахан айдааны элбэхтик таһаараллар эбит. Ыалдьыбыт киһи “сэргэх” буоллаҕына бэйэтэ кистии-саба эмтэниэн сөп. Дьалбаа киһи ыарыйдаҕына, кэргэнин кытта иккиэн сиэттиспитинэн бырааска баран эмтэнэллэригэр тиийэллэр. Кыһалҕа бөҕө онтон күөрэйэр. Сорох дьон «ол анонимнай кабинекка дуо?», «Уой, КВД-га дуо?», «бу сааты-сууту», “ама да мин буолбутум иһин” диэн бэстилиэнэй тыһыынча кэлбитин курдук дьүһүлэнэллэрэ сыыһа. Олох диэн олох. “Оннооҕор буолуохтар сылдьаллар” диэн сымыһаххын быһа ытыран баран бараргар күһэллэҕин. Баалатан, уһатан-кэҥэтэн кэбистэххинэ ыарыыҥ өссө ыбылы ылар.
Эбэн эттэххэ, анонимнай кабинеты иккис дьиэ оҥостубут, субу-субу ыарыыга хаптарар дьон элбэхтэр эбит. Ол дьонуҥ, үөрүйэх буоланнар, туох да тардылыга, кыбыстыыта суох тута тиийэн эмтэнэ охсон кэбиһэр адьынаттаахтар үһү.
Кэнники кэмҥэ бу кабинет өҥөтүнэн ыйга 1-2 оҕо хайаан да эмтэнэр буолбут (төһө оҕо ыалдьан баран эмтэммэккэ сылдьарын ким да билбэт).
Өскөтүн үөһэ ааҕыллыбыт ыарыылары, туох да диэбит иһин, кэмигэр эмтиэххэ сөп эбит буоллаҕына, билигин аан дойдуга СПИД диэн эмтэммэт ыарыы ыллар хаамыынан тэнийэр. Кабинет үлэһиттэрэ этэллэринэн, СПИД-кэ хаптарбыт дьон дөрүн-дөрүн түбэһитэлииллэр эбит. Бу эйгэҕэ киэҥ билиитэ суох киһи “үксүн кэлии омук дьоно ыалдьаллара буолуо” дии санаабытым, бэйэбит дьоммут да хаалсыбаттар үһү.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 2006 сылга 585 киһи сифилистээбит. Ордук Дьокуускай куоракка, Ленскэйгэ, Орто Халымаҕа, Сунтаарга элбэх киһи ыалдьыбыт. Ол оннугар Алдаҥҥа, Ньурбаҕа, Бүлүүгэ, Хаҥаласка, Нерюнгрига бу ыарыы урукку сыллардааҕар лаппа аҕыйаабыт. Уопсайа, ыалдьааччы 49,5 %-а эр киһи, 55,5 % — дьахтар уонна 7 оҕо.
Гонореянан (2006 с.) 1534 киһи ыалдьыбыт. Ол иһигэр Дьокуускай куоракка – 919. Аллайыаха, Өймөкөөн, Нерюгри, Таатта улуустарыгар элбэх киһи ыалдьыбыт. Алдаҥҥа, Кэбээйигэ, Мэҥэ Хаҥаласка, Чурапчыга ыарыы уруккутуттан аҕыйаабыт.

Туйаара СЕРГЕЕВА.