Киһини чуумпутук эрээри тоҕо эрэ курустук кууһар күһүҥҥү күн курас тыала мин кулгаахпар “сэһэргээ” диэн сипсийэргэ дылы. Онуоха саһарбыт сэбирдэх чэпчэкитик тэлээрэн түһээт “чэ” диэн тиэтэтэрдии иннибэр-кэннибэр көтүөлүү оонньоото. Атаҕым анныттан тэйбэккэ эргичийэ оонньуур саһарбыт сэбирдэхчээҥҥэ чочумча буолаат харах уутун санатар дьэҥкир таммахтар түстэр түһэн, улам хойдон, сиигитэн, чэпчэки бэйэтин хам баттаан көппөт, тэлээрбэт оҥордулар.
Көр, ити бэйэлээх нап-нарын, чап-чараас сэбирдэхчээни көҥүл-босхо көтө-дайа сырыттаҕына тоҕо да… Диэн иһэн санаам ситимэ быстан атыҥҥа көһөн хаалла. Тоҕо эрэ эмиэ бу хартыынаҕа майгылыыр курус түбэлтэҕэ. Тоҕо эрэ эмиэ бу сэбирдэҕи уонна тымныынан хаарыйар курас тыалы санатар кэпсээҥҥэ.

Били, били өйдүүгүөн, бу сайын Байаана диэн учуутал кыыс анаан-минээн кэлэн кэпсээн барбытын. Дууһатыгар тута сылдьыбыт ыар баттыгын тоҕо тэбээн “арыый чэпчээтим” диэбитэ. Онтон ыла номнуо хас да ый ааста эрээри, тоҕо эрэ Байаана кэпсээнэ өйбүттэн-санаабыттан араҕан биэрбэт. Эгэ, тустаахха. Чэ, билигин саҕалаабычча саас-сааһынан кэпсиим дуу.
Бу быйыл саас тыа сирин биир дэриэбинэтигэр буолбут. Ону кэпсээччи баҕатын учуоттаан уонна баҕар тустаахтар да өй ылан тардынаайаллар, көннөрүнээйэллэр диэн баҕалаах ааттарын-суолларын уларытан биэрэбин.
Сүрүн кэпсээччим — Байаана. Сааһа 20. Училищены бүтэрээт тыа сирин оскуолатыгар учууталынан ананан былырыын күһүн үлэлии тахсыбыт. Туора сиргэ тиийбит киһи, биллэн туран, уопсай дьиэҕэ олохсуйбут. Биэс бэһиэлэй кыргыттар дьоллоохтук-соргулаахтык, иллээхтик олоруохпут диэн кыыдааннаах кыһыннарыгар бэлэмнэнэллэр. Үҥкүүгэ дьоҕурдаах Сусанна, учуутал буолан оҕолору кэрэҕэ, билиигэ сирдиир Арина, Эмма, оскуола эмиэ биир тутаах үлэһитэ Нонна уонна Байаана. Атын кыргыттара Байаанаттан аҕа саастаах буоланнар эдьиийдэрин кэриэтэ санаабыт, эрэх— турах санаммыт. Онтуката кыс ортотуттан саҕаланан, саас диэкинэн сатарыйан букатын да атын, төттөрү хартыына буолан тахсыбыт.
Оччоҕо сылтах туохтан саҕаламмытый? “Эдэр кыргыттарга уолаттар биллэн туран кэлэллэрэ, — диир Байаана. — Кыргыттарым мин кэлиэм инниттэн баар буоланнар барыларын үчүгэйдик билэтэлииллэр этэ. Онон атас-доҕор уолаттар ситимин быспакка ыалдьыттыыллара. Бастаан утаа олус бэһиэлэйдик, чуҥкуйбакка олорбуппут. Мин тоҕо эрэ ордук тапсан Айааллыын кэпсэтэр буолтум. Ол эрэн кыргыттар миэхэ сэрэппиттэрэ, Сусанналыын доҕордоһо сылдьыбытын эппиттэрэ. Онон мин дьоҥҥо мэһэйдиир да санаам суоҕа. Айаал миэхэ көннөрү үчүгэй доҕор этэ.
Өтөр буолбатаҕа, кыргыттарым миигин кынчарыйаллара элбээбитэ. Оннооҕор “хостон тахсыбат буол, уолаттар кэллэхтэринэ” диэн бобуу кытта оҥоһуллубута. Мин да ону истэн уолаттар кэллилэр да хоско түһэр идэлэммитим. Ону Айаал сэрэйэр быһыылаах, эбэтэр Сусаннаҕа өсөһөн соруйан эбитэ дуу, күүһүнэн кэриэтэ миигин хостон таһаарара. Мин да ааттаһыннара-көрдөһүннэрэ олорор диэхтэрэ диэммин өһөс торбос оруолун толорбот этим. Ол оннугар нөҥүө күнүгэр сөптөөх “аалыыны”, аадырыһа суох саҥарыыны ыларым. Миигин арай Эмма көмүскүүрэ. Этиһиини тохтото сатыыра да кыргыттар “биһиги эбэтэр кини” диэн таллара сатыыллара. Ол эрээри Эмма оннук киһи буолбатах. Барыбытын эйэлэһиннэрэ сатыыра, иирсээни сөбүлээбэт этэ. Сотору кини ыал буолан атын сиргэ көспүтэ. Дьэ онтон дьиэбитигэр үөрүү түргэн соҕустук уостан, тымныы салгын бүрүүкээн, сабырыйан иһэрэ биллибитэ.
Мин иирсэр санаам суох буолан барытын аһаран иһэрим, кэпсэтэн да көрөрүм. Оннооҕор Арина арыт үлэтигэр барбатаҕына туох да саҥата суох, оскуолаҕа биллэрбэккэ буола сатаан уруоктарын солбуйарым. Үлэтигэр сэмэлэниэ диэн аһынарым. Кылааһын оҕолоругар Саҥа Дьылга диэн анаан куоракка киирэн ылбыт бэлэҕин сороҕун аара сүтэрэн кэлэн аймаммытыгар кытары аһынан көмөлөспүтүм. Бэйэм бэлэмнээбит бэлэхтэрбиттэн биэрбитим. Ол тухары барыта оскуолаҕа айдаан тахсыбатын диэн санаабар эмиэ эдэр киһини харыстыырым. Дьэ, долгуйа кэтэспит Саҥа Дьылбыт үөрүүтэ биһиэхэ сэрэйиллибитин курдук эмиэ айдааннаахтык, холдьохсуулаах, харах уулаах ааспыта. Мин, үүрүллүбүт киһи, ыалбар баран хоммутум. Уопсайбар кэллэхпинэ Ариналаах Сусаннам кэпсэппэт этилэр. Оҕордук ылбат-биэрбэт буола сылдьан куоракка университекка үөрэхпэр киирбитим. Арина эмиэ онно үөрэнэбин диэбитин итэҕэйэн кэтэһэн көрбүтүм да, кыыһым миэхэ олох да “кураанаҕы куустарбыт” этэ. Ол эрэн сирэй көрсөн баран аны институкка үөрэнэр аатырбыта. Арина ол да сылдьан наар миигин хооруйа, кыйахалыы сатыыра. Мин тоҕо эрэ барытын тулуйарым, аһарынан иһэрим. Биир уопсай билэр кыыспыт Аринаттан эрдэтинэ тэйэрбэр сүбэлээбитин, бу буолар быатыгар истибэтэх эбиппин диэн билигин кэмсинэбин.
Ити курдук кырыа кыһыммыт тымныытынан хаарыйан син ааспыта. Саас эргийэн кэлбитэ. Киһи эрэ үөрүөх-көтүөх кэмэ этэ да, мин дууһабын туох эрэ баттыырга дылыта. Онтон саамай улахан иирсээн саҕаламмыта. Кырдьык “кутургуйа” төһөҕө диэри сылдьыай, тэһэ ыстанар буоллаҕа. Арай барыта саҥаттан саҕаланара буоллар, мин төрүт барытын уларытан биэриэм этэ”, — диэт Байаана ытамньыйан ылла. Чочумча саҥата суох олорбохтоото. Онтон дириҥник үөһэ тыынаат түннүгүнэн таһырдьаны одууласта. Бу кэмҥэ хос иһигэр уу-чуумпу сатыылаата.
— Сатаан аһарынан биэрбэппин. Киһи киһини аһынара буолуо дии саныырым. Буолан баран эдэр киһи инникитин бүдүрүтэ сатааһын диэн… Киһи олоҕун туора киһи тоҕо санаан көрбөтө буолуой ээ?! — Байаана хараҕын уутун сотто-сотто ис санаатыттан тахсар хомойбут тылларын хос-хос хатылыыр. — Уруок ыыта турдахпына Арина ааны тоҥсуйан ыҥыран ылбыта уонна миигинэн ( мин дойдубар барыахтаахпын билэрэ) дьонугар харчы, мал ыытыах буолбута. Мин аккаастыыр диэни билбэт киһи тута сөбүлэспитим. Арай уопсайбар малбын хомуна тиийбитим Аринам харчытын сүтэрэн олорор аатырда. 400 Солк. Үһү. Мин тэҥинэн көрдөһөрбүн ааһан туох баар малбын-салбын барытын көрдөрдүм. Онтон эмиэ оскуолабар баран уруокпун ыыта охсон баран, ити 5 чаас саҕана, айаннаары кэллим. Арай киирбитим Нонна мин ороммор тиэрэ түһэн аҕай сытар. Хос саҥалаах буолла. Онон эмиэ жандармҥа түбэспит киһи курдук бу сырыыга ис таҥаспар тиийэ көрдөрдүм. Испэр дьиктиргиибин, Нонна мин кыһын СГУ-га үөрэнэ сырыттахпына хамнаспын ылан баран туттан кэбиспит этэ уонна биэрэ илигэ. Онон соччо-бачча кыттыһыа да суох баара да… Дьэ онон кытаанах бэрэбиэркэ кэнниттэн дьиэбэр баран хас да хонон, сынньанан, үөрэн-көтөн, кэһиилэнэн-таймаланан эмиэ уопсайбар кэллим.
Киирээт харчыны булбуттарын, булбатахтарын ыйыталастым. Дьонум “ээх” да, “ыых” да суох. Муннуларынан да, айахтарынан да тыымматтар. Арай Ноннам сонно “дьоннор миигин аһынан оннооҕор иэстэрин көрдөөбөттөр” дии тоһуйда. Чэ, ол онон ааста. Ол киэһэттэн саҕалаан миигин туох күүтэрин хантан билиэмий?
Арай Арина харчыта сүппүтүгэр миигин уорбалыырын туһунан милицияҕа сайабылыанньа киллэрбитэ киэһэ билиннэ. Мин соһуйан тылбыттан да матан хааллым. Кыыһым аҕата милицияҕа үлэлииринэн киэптээтэ. Кэлин өссө Айааллыын иккиэммитин сууттатыах буолбуттаах. Обургулар сымыйа сураҕы дьоммор кытары тиэрдэ охсубуттар. Ийэм эрэйдээх телефоннууругар ытыыр. Онон ол киэһэ иккиэн кэпсэтэрбитигэр ытаһан таҕыстыбыт. “Ийээ, ама хайаан мин дьон харчытын уруохпунуй? ” Диибин. Бу кэмҥэ били уопсайдааҕы балаһыанньабыт олус ыараан, мин били ыалбар олорорум. Дьонум миигин уоскута сатыыллар. Ол аймана олордохпутуна 6 кылааска үөрэнэр оҕо ийэтинээн киирэн кэллилэр. Тэтэрээтин быыһыттан харчыны булан ылбыт. Ол тэтэрээттэрин Арина түҥэппитэ үһү. Биһиги оччо сүтүк көстүбүтүттэн үөрэн атахпыт сири да билбэт буолла. Бэрт тиэтэлинэн Аринабытыгар ааттаан-суоллаан бардыбыт.
Киирбиппит киһибит тимири ыйыстыбыт курдук. Сүбэлэһэн баран кэлбиккит диэн үүртэлээн кэбистэ. Онтон мин ыксаан баҕар бэйэбит испитигэр быһаарыллан тохтуо диэн профсоюзпутугар суруйдум. Ону истибит уонна ол суругу ыллаххына эрэ мин сайабылыанньабын милицияттан ылыам диэччи буолла. Мин да хайа күн, итэҕэйэн профсоюзтарбыттан сурукпун төттөрү ыллым. Онтум баара кыыһым милицияҕа аны иккистээн соруйан оҥоһуу диэн ааттаан үҥсүбүт.
Ол кэннэ мин милицияҕа доппуруоска ыҥырыллыбытым. Онно миигин РАЙОНО-лар өйөөбүттэрэ. Оттон милиция өртүттэн ыгыы баара. Оннооҕор утары көрдөхпүнэ эрийсэ олорор аатырбытым, умса көрдөхпүнэ уорбуппун билинэн саатар аатырбытым. Онон биир тылынан эттэххэ, илии баттыырбар күһэйбиттэрэ. Арина аҕата киирэн “өссө да илии баттыы илик эбит дуу” диэн кумааҕыны иннибэр бырахпыта. Хаайыыга олордуох буолтара. Мин хаһан да түбэспэтэхпэр түбэһэн икки хараҕым уутунан сууммутум. Балыйбыттарын хайдах да гынан дакаастыыр кыаҕым суоҕа. Этэргэ дылы барар сирим баҕана үүтэ, кэлэр сирим кэлии үүтэ буолта. Сиргэ тимириэхпин сирим кытаанаҕа. Түмүккэ Аринаттан дьыала улахан тутулуктаах аатырбыта.
Онон утуйан турдах аайы Аринаны таҥараны кэтэһэр кэриэтэ кэтэһэр-манаһар буолтум. Онтум кыыһым аны “ыллым диэн илии баттаатаҕына эрэ уголовнайдаспаппын” диэн туруорсааччы буолла. Оччону истибит киһи тэҥнэһиэм дуо? Айыкка, сөптөөх эт-тирии баранна. Барыта тохтоотун, түксү дии санаабытым. 2 Чаастан киэһэ 9 ч. Диэри милицияҕа олорбут киһи, онуоха эбии бу дьиэттэн тахса охсор баҕалаах итиэннэ ыххайыы да күүһүнэн ылбатахпын — ылбытым диэн илии баттыырга күһэллибитим. Сарсыныгар РАЙОНОларбар тиийэн барытын хайдах баарынан кэпсээбитим.
Салгыы. Салгыы дьыалабыт өссө сатайан турбат дуо? Аринабыт дьыаланы салгыы ыытарга быһаарыммыт аатырда. Оннооҕор утары сирэй көрөн олорон элэк оҥостубута. Мин тэҥнэһиэм дуо, дэриэбинэбэр тиийбитим. Буруйдаах киһи курдук дьон сирэйин-хараҕын табан да көрбөт этим. Санаам наһаа түспүтэ. Оттон дэриэбинэҕэ биллэн туран, сонуннара ол эрэ этэ. Ону киһи сэрэйэн да билэр. “Байаана билиммит, ол иһин директора үлэтиттэн устар үһү” диэн сурах-садьык тилийэ көппүт этэ. Көҥдөй көхсүм эрэ хаама сырыттаҕына аны кыайыылаах киһи быһыытынан Арина “үлэбиттэн барабын диэн сайабылыанньата суруй” диэн ыгааччы буолла. Эбэтэр Департамеҥҥа үҥсүөх буолла (? ).
Мунан-тэнэн сылдьар саҕа куһаҕан суох эбит этэ. Көмүскэтэрим эрэ көмүскэм уута буола сылдьан, уопсайбар баар малбын хомуна тиийбитим. Арина дьэ буолан-хаалан турбат дуо?! Сайабылыанньаны суруйтараары илгиэлии-илгиэлии аҕалан ороҥҥо аста, уруучукалаах лииһи бырахта. Дьэ манна Сусанналыын “маастара табыллыбыта”. Аны Антоновка үҥсүөх буоллулар. Ханнык Антоновка уонна тоҕо эбитэ буолла? Мин өй ылан аан диэки былдьастым. Суох, дьонум ыытар санаалара суох. Арина ааны баттааччы буолла, Сусанна илгиэлии-илгиэлии соһон дьиэҕэ киллэрэ сатыыр. Террасаҕа чох турара, аны онно баттыы сатаатылар. “Дьэ, сирэйгин-хараххын Айаалыҥ көрбөт оҥоруохпут” диэн Сусанна кыбдьыгырыыр. Мин хайдах эрэ гынан мүлчү туттаран эмиэ таһырдьаны былдьастым. Дьонум соммун тоҕо тардан хааллылар.
Бу кэмҥэ аны барыта бүттэ диэн санаа төбөбөр киирбитэ. Өлүөхпүн эрэ баҕарбытым. Ыалбар сүүрэн кэлэн хоско киирэн хатанан кэбиспитим. Онуоха ааммын сонно кыыстара кэргэнинээн алдьатан киирэннэр быыһаабыттара. Онтон атын… Уоскуппуттара. Эмиэ оскуолаҕа бара сылдьыбыппыт да, туһа суоҕа. Сорох учууталлар миигин аһыналлара, ордук кырдьаҕас өртүлэрэ. Арай сонум төннөрүллүбүтэ эрээри, тимэхтэрэ оруосабай саптарын оннугар харанан тигиллибиттэр этэ.
Кэлин санаатахпына эмиэ да күлэбин, эмиэ да ытыыбын. “Ыйааҕым” тахсан дьиэлиир буолтум. Арай ол олордохпуна оскуола оҕолоро кистээн кэлэн көрсөн, тэҥҥэ ытаһан барбыттара. Кистээн, тоҕо диэтэххэ Нонна бирикээһэ “чугаһаамаҥ” диэн буолбут этэ. Оҕолору эмиэ тоҕо да… Онтон дэриэбинэҕэ олорор эдэр кыргыттар кэлэ сылдьыбыттара, санаабын көтөҕө сатаабыттара. Кинилэри кытары кэпсэтэн баран санаам бөҕөргөөбүтэ диэн, “дьыала ис хоһоонун барытын билэбит” диэбиттэрэ буолар. Айаал эмиэ кэлэ сылдьыбыта, ийэтэ ыҥыртарбыт этэ да, мин маннык сирэйдээх-харахтаах көстүөхпүн баҕарбатаҕым. Кырдьаҕас киһи ону өйдүүр ини диэн эрэнэ саныыбын. Айаал балта эмиэ кэлэ сылдьыбыта. Дьэ ол курдук сөбүлүүр үлэбиттэн, дэриэбинэбиттэн бэйэм дэриэбинэбэр барбытым. Үлэм историята итинник курустук саҕаламмыт биир кэрчиктээх. Эбэтэр ити буолар быатыгар үлэбин олус таптаабытым эбитэ дуу.
Мин итини эһиги хаһыаккытыгар тоҕо кэпсээбитим биричиинэлээх. Бу хаһыаты элбэх киһи ааҕар. Уонна эдэр ыччат биллин, олоххо киһи үөйбэтэх-ахтыбатах өртүттэн араас баар буоларын. Эһиги ааҕааччыларгытыгар анаан кэпсээтим, биллинэр. Онуоха тустаах дьоҥҥо, дэриэбинэ олохтоохторугар суобаһым ырааһын, буруйа суохпун биллэриэхпин баҕарабын. Итиэннэ биир дьиктиргиирим баар, киһи киһини харыстаабат буолара диэни. Буолан баран эдэр киһини хайдах итинник бүдүрүтэ сатыахха сөбүй? Киһи инники олоҕун санааһын тоҕо суоҕуй? Киһини киһи тэпсэн, суулларан онтон тугу туһанарый? — Диэн Байаана кэпсээнин түмүктээбитэ. Онтон мин туох эрэ элбэҕи, үчүгэйи этиэхпин, санаатын көтөҕүөхпүн, бөҕөргөтүөхпүн баҕарбытым эрээри, күөмэйбэр туох эрэ кэлэн бүөлүү турарга дылы гыммыта. Байаананы олуһун аһыммытым. “Байаанаа, аны билигин эн хайдах киһигин үлэҕинэн, киһи быһыытынан дакаастыахтааххын”, — диэбитим ис дууһабыттан үчүгэйи эрэ баҕаран.
Олох… Олох оскуолата. Онно эбии сылтах булуу. Оттон суобас ыраас буоллаҕына?

Сардаана Баснаева.
Алла Слепцова, Андрей Апросимов уруһуйдара.

РS: Байаана билигин тыа сирин биир оскуолатыгар эмиэ учууталлыы сылдьарын истибитим. Эдэр киһи үлэтин эдэрдии эрчимнээхтик саҕалаабытыгар эрэнэбин.

Эдэр Саас №38 (22.09.1999)