Былыр сахалар: «Бэйэҕиттэн буолбатахпына, бэдэргиттэн ситиэм», — диэн туохха эмэ улаханнык уйулҕалара хамсаан өстүйдэхтэринэ сааналларын туһунан элбэхтик кэпсээччилэр. Оттон биирдэ нуучча тылын учуутала кырыыс тиэмэтигэр эппиттээх, нуучча киһитэ: «Чтоб тебе… неладно было…» — диэтэҕинэ, салгыы сууһарардыы эппитэ барыта туолар үһү диэн. Дьэ, ол курдук омук аайы сэт диэн баарын истэн итэҕэйбиттээхпин. Ханнык-туох омугун бу диэн ыйбакка, дьонун ааттаабакка эрэ кэпсиим.
    Өрдөөҕүтэ, ааспыт үйэ отутус сылларын эргин, биир кыанар ыал күннээн-күөнэхтээн олорбут. Оҕолоро чэгиэннэрэ бөҕө, киһи ымсыырара үһү. Ол саҕана аччыктааһын да, ыарыы-дьаҥ да олус дэлэй кэмигэр тото-хана аһаабыт, ыраас таҥаска-сапка далбардаммыт кинилэр үһү. Биирдэ, чэ, чуо маннык диэн этиллибэт эрээри, туохха эрэ хоргуппут дьадаҥы ыаллара кинилэри кыраабыт. Ону истибит дьон сүөлүргээбиттэр, тыл тылга киирсибэккэ уотунан умайыктанар дьонтон салла куоппуттар дэһэллэр.
    Ити итинэн ааспыт. Сэрии кэнниттэн этэҥҥэ бука бары тыыннаах хаалан, оҕолор улаатан үлэһит буолан барбыттар. Биир уоллара генерал, иккистэрэ байыаннай хирург буолан ырааҕынан ыырдаммыттар. Дойдутугар хаалбыт уоллара эмиэ бастыҥ салайааччы, холкуос туллар тутааҕа, бэртээхэй баһылыга буолбут. Майгылаах бастыҥа, үлэһит бэрдэ, киһи эрэ үөрэр, ытыктыыр киһитэ өр сылларга сиэрдээх салалтатынан дьоҥҥо сөбүлэппит. Биир кыыстара партийнай үлэһит буолбут. Ортокулара эргиэҥҥэ аатырбыт, кыралара почта үлэһитэ буолан оройуону салайбыт. Бука бары — ыаллар. Биллэн турар, били инники уолаттар, биирдэрэ Латвияҕа, иккиһэ Москваҕа олохсуйаннар, латышка уонна нуучча кэргэннэммиттэр, биирдии-иккилии оҕоломмуттар. Дойдулаахтар эмиэ сыыйа-баайа дьиэлэнэн-уоттанан испиттэр.
    Кыра кыыстара үлэлии сылдьан булумньу оҕоломмут. Туох буолуой, олох буоллаҕа. Онуоха ким да аймамматах, кэлбит сиэн кыысчааны бары харайар, ачаалатар аакка барбыттар. Ити 60-с сыллар саҕаланыылара. Сотору бу эдэр дьахтар сэрии кыттыылааҕа, кэргэнэ өлөн хаалбыт, икки улаатан эрэр оҕолоох, саастаах соҕус омук аҥаардаах огдообо киһиэхэ кэргэн барбыт. Күтүөт хаһаайыстыбатын сатаан тутара, көрүнэрэ бэйэтин киэнэ эбит. Сүөһү-ас тэриммиттэр, ас-үөл дэлэйбит. Сотору дьахтар уол оҕолонон үөрпүт. Инньэ гынан кыыстаах уол иккиэн тэҥҥэ кэриэтэ, туох да кыһалҕаны билбэккэ улааппыттар.
    Сааһын ситиитэ, ситэ үөрэммэккэ, хайаабакка, арай кыыстара хохуол киһитигэр эргэ бара охсубут, оҕоломмут. Ол эрээри сыл кэриҥэ буолаат, сатаһан олорбокко арахсыбыттар. Уоллара аармыйаҕа сулууспалаан кэлэн, юрист идэтигэр үөрэнэ сылдьан кырасаабысса кыыһы кэргэн ылан уруу бөҕөтүн муспуттар, сыбаайба астыгын ыыппыттар. Эдэрдэр эмиэ уолламмыттар, эбиитин эһэтин аатын толору иҥэрэн, кырдьаҕас бэтэрээн киэн туттуута ол сиэн буолбут.
    Ыал дьоҥҥо дьиэ иһигэр туох буоларын барытын билбэккин. Мэлдьи баайдык-тоттук олорор дьон олохторо да майгы ини диэн быһа саныыгын. Ийэлэрэ дьүһүнүгэр дьүөрэлии олус үчүгэй майгылаах, аһыныгас, мэлдьи үлэлээн хачыгырайар, дьон дьоҥҥо көмөлөһөн үтүө тыл мааныта этиллэр барахсана сааһа кэлэн биэнсийэҕэ тахсыбыт. Оҕонньорун дьон күтүр дииллэрэ үһү да, дьиҥэр, булбутун мээнэ ыспат-тохпот, толкуйдаан-аттаран туттарын, дьаһайарын сөбүлээбэттэр эбит.
    Дэриэбинэ иһигэр кинилэр оҕолоох кыыстара күүлэйдиирин туһунан сурах сотору сонуҥҥа киирсибэт буолбут. Көрдөххө өй-санаа, тыл-өс мааны кыыһа, хайыы-үйэ эргиэн үлэһитэ буола охсон, онтон онно, мантан манна көһө сылдьан үлэ бөҕөтүн сыымайдаабыт. Оҕотун эбэлээх эһэтэ көрөн-истэн улаатыннаран испиттэр да, эмискэ оҕонньор муҥурдааҕа тэстэн, кыайан быыһаабаккалар, өлөн хаалбыт.
    Уруккуттан кыралаан арыгылыыр диир уоллара аҕалара өлүөҕүттэн үүнэ-тэһиинэ суох аһары барар. Бопсуу-хаайсыы туһалаабат, түүннэри-күннэри иһэрэ тохтообокко, аны боруоктанар-суумнанар аатырар. Хас да сыл оннук дьаабыланан, били аҕата баарына мунньуллубут үбү-харчыны ыскайдаан, аны дьиэ малын кытта атыылыыр, уччутар буолан барар. Аймахтар бары мөрөйдөөн тута сатыыллара кыаллыбат. Кийиит дьахтар икки атаҕынан куотар. Уол ийэтин кытта иккиэйэх олорон… иэдээннээх олох диэни, дьэ, биллэрэр. Били соторутааҕыта, букатын аҕыйах сыллааҕыта килэйбит-халайбыт дыбарыас дьиэ арыгыһыттар мустар ыыспаларыгар бэрт түргэнник кубулуйар. Ийэтэ эрэйдээх ыксаан дьоҥҥо хонуктуур идэлэнэр, иэримэ дьиэтин таһынан сылдьарга күһэллэр.
    Оттон кыыһа онно эрэ кыһаммат, кэлэр-барар, наар туох эрэ суолталаах, киһиэхэ өйдөммөт дьарыктаах аатырар, оҕотугар наадыйбат. Истибэтигэр «күүлэйдьит» диэн сибигинэһэн кэпсэтээччилэр били дьахтары сирэй көрдөхтөрүнэ, бэйэлэрэ да мунаараллар, ама, маннык бэйэлээҕи баһааҕырдаллар ини диэн сээбэҥнииллэр. Ити кэмҥэ былаас уларыйар, быыбар үөһэ быыбар элбиир. Ханна да муодунай аны «хамаандалар», устунан «партиялар» үөдүйэллэр. Уоттаах-төлөннөөх тыллары этээччи, дьону көҕүлээччи сотору кэминэн ол эдэр дьахтар буолар. Сылдьар ыыра кэҥиир, олорор дэриэбинэтигэр түптээн көстүбэт, наар «дьыаланы ситэрэ-хоторо» диэн ааттаан аттынааҕы

куораттарынан, атын сирдэринэн тиийэ тэлэһийэр. Ол сылдьан кинилэргэ нолуок полициятын тойонунан олорор саастаах баҕайы, турбут оҕолордоох, улааппыт сиэннэрдээх нуучча киһитин ойоҕуттан арааран ылбыт аатырар. Кэпсииллэринэн, отуттан тахса сыл бииргэ олорбут оҕонньорун аһыйан, ол дьахтар кыыһы кыраабыта дииллэр.
    Эмиэ саҥа олох саҕаланар. Тойон киһи эдэр дьахтарыгар дьиэ ыла охсон, массыына үөһэ массыыналанан, күннээн-күөнэхтээн, бииргэ олорон бараллар. Ийэ эрэйдээх быстыа дуо, аны киирэ-тахса кыыһын дьиэтин дьиэлиир. Күтүөтэ кинини уонна дьахтар инники уолун сөбүлээбэт сурахтааҕа, араастаан тахсан тиэргэнигэр хаһыытыырын чугас олорор аймахтара дьон сүөргүлүүллэр, буойаллар да, оннук дьону хайдах иһитиннэриэҥий? Эдэр дьахтар куолута бүппэт, аны эргинэн турар, маҕаһыын бөҕөтүн итиннэ-манна арынар. Таһаҕас таһар аатыран кэлэр-барар. Сотору уол оҕолонор. Онтун оҕо эбэтэ уонна сааһырбыт аҕата эрэ оҕолууллар. Дьахтар ити тухары норуот туһугар «айымньылаах», «киириилээх-тахсыылаах» үлэтин айдаана. Тойон оҕонньорбут сөбүлээбэккэ хайыай, сынньыа дуо? Сынньыбат, мөҕөн-этэн көрөрө буолуо, баҕар. Ол аайы дьахтар кымаардаабат. Дьиэтин-уотун көрбүт дьон сөҕөллөр ээ, аата, итиччэлээх үтүө-мааны ийэттэн чанчарык да буолан төрүүр эбит диэн. Итиччэлээх үп-харчы ханна курдары ааһан, күлүгэ да суох симэлийэрэ буолуой диэн таайа сатыыллар. Сэрэйэллэр эрэ, содур соҕус дьахтар быһыылаах, ханна-ханна тиийтэлиирин айбыт таҥара билэн эрдэҕэ… Оттон тылынан буоллаҕына, устар ууну сомоҕолуур…
    Тойон киһи кэнникинэн ыарытыйар. Икки сыл эрэ буолар, ол тухары уолун сиэтэ сылдьан дьоҥҥо: «Сиэннэрбинээҕэр кыра уолбун атаҕар туруорумаары гынным. Мин өллүм да, оҕо буолбат кэскиллэннэ быһыылаах… Саатар туох эмэ приютка бэрдэрэ сатаарыҥ эрэ», — диэн этэр сурахтааҕа. Сытыганнаан, турбаттыы охтубутугар да дьахтара түптээн дьиэҕэ олорбокко, ол-бу быраас, сиэстэрэ, билэр дьоно көрөн ыарыылыы сатаабыттар. Инньэ гынан, ойоҕо ааттаах куолутунан куорат эргин сырыттаҕына, бу киһи тыына киэһэлик быстаахтыыр. От ыйын өҥүрүк куйааһа. Оройуоҥҥа улахан спартакиада буолаары турар. Суотабай төлөпүөн дэлэй үйэтэ буолан, дьахтарга биллэрэ охсоллор. Онуоха хотуннара: «Аата, табыгаһа да суох кэмҥэ буолан… Чэ, сөп-сөп, сотору тиийиэм», — эрэ диир.
    Дьиэлээх тойону ыарыылаабыт, киирэ-тахса көрбүт дьон, быстаатын кытта, сиэрин ситэрэн сууннарбыттар. Таҥыннараары гыммыттара, дьиэ иһигэр сээкэйи хаһыспыттара… аньыы буолуо эрээри, биир да киһилии ис таҥас суох үһү. Бэйэтэ үскэл, төрөл киһи кэнники улаханнык көтөхтөрбүтэ дииллэр. Инньэ гынан табыгастаах таҥас көстүбэт диэҕи онно суох.
    Дьахтар кэлбитигэр ону эппиттэр, тугу да булбатыбыт диэн. Онуоха, уһуннук толкуйдуу барбакка, били сордоохтон устубут таҥастарын ууга быраҕан сайҕаабыта буолбут уонна… онтун инчэҕэйдии бокуонньукка кэтэрдэн кэбиспит! Дьахталлар сардьыгынаһан саба саҥаран этэ сатаабыттарын, хотуннара букатын да кымаардаабатах. Өссө ханна эрэ бараары тэриммитин ыйыппыттарыгар кыыһырбыт: «Бохоруонаны дьаһайдахпына мин дьаһайар буоллаҕым! Кимим кэ-лиэй?!» — диэт, таһырдьа тилир гыммыт.
    Өлбүт киһини кытта ол кэмҥэ саамай чугас ыаллара уонна кырдьаҕас аҕастара эрэ хаалбыттар. Хайыахтарай, итинник түгэҥҥэ ирдэнэринии, онтон-мантан аҕалан, түүҥҥү маҕаһыынтан атыылаһан ас тэрийэ сатаабыттар. Ыкса киэһэ хотун кэлэн эмиэ силбиэтэммит: «Тугун эмиэ остуолай тайматай? Сарсын биирдэ тардыахпыт!» — диэн баран, киирэн утуйан хаалбыт.
    Нөҥүө күнүгэр эбиэт саҕана хоруоп аҕалан киһилэрин дьаһайбыттар. Арай хотуннара траур миитинин курдук саҥаран-иҥэрэн, дьону мунньан туруортаабытыгар бары соһуйбуттар. Онтулара, кырдьык, сотору көмүөхтээх массыына тигинэтэн кэлбит да, бокуонньугу тиэйэн барбыттар. Эмээхситтэр-оҕонньоттор ыксаан саҥарбыттар: «Буолаары буолан нуучча киһитин сиэри тутуспакка, хайдах буолан ситэри хоннорбокко дьаһайаары гынаҕыный? Түксү, өйгүн бул!» Онуоха дьахтар: «Өлөн хаалбыт киһи тугун эмиэ сиэрэй? Бүттэҕэ дии. Спартакиадаҕа атыым барбат кутталланна. Бокуойум суох, үлэм күүтэр!» — диэбит.
    Бука бары мах бэрдэрэн бэринэн кэбиспиттэр. Мамыыҥка да диэн суох буолбут. Ыксал үлүгэринэн үөһэ таһааран көмпүттэр, остуолга да олорбокко дьон тарҕаһан хаалбыт. Дьахтар буоллаҕына, этэллэринэн, хоруобу сиргэ түһэрэллэригэр баара эбитэ үһү. Онтон эмискэ мэлис гынан хаалбыт, соһуйбут дьон массыына тыаһын эрэ истэн хаалбыттар. Итинник, эрин туора дьон көмсөөт, бокуонньук дьиэтигэр кэлэн истэхтэринэ, дьахтардара хайыы-үйэ муус маҥан булууһалаах тэлээрэн тахсан массыынатыгар олорбут да, куорат диэки куугуната турбут. Көрбөтөхтөрүн көрөн, истибэтэхтэрин истэн биир да киһи саҥарыан, ити туһунан кэпсэтиэн да саллыбыт.
    Нөҥүө күнүгэр куорат эргинтэн били бокуонньук сордоох бырахпыт ойоҕо, бииргэ төрөөбүт быраата уонна уоллаах кыыс оҕото венок тутуурдаах дэриэбинэҕэ тиийэн кэлбиттэр. Сөрү диэн сөҕөн, дьону наймылаһан (билбэт дойдулара буоллаҕа) аҕаларын, убайдарын уҥуоҕар тиийэн аймаммыттар сурахтааҕа. Ойоҕо наар «абааһы буулаабыт дьахтарын кытта куодуруһаҥҥын бу айылаах буоллуҥ» диирэ үһү…
Ол дьахтарбыт билигин да кэлэр-барар, киирэр-тахсар. Туох да аньыыта-харата суох киһи быһыытынан этэр-тыынар, дьону үөрэтэр-сэмэлиир, бары быыбарга кыттыһар, кини бэйэлээх дуо дэтэн аатырар-сураҕырар. Ийэтэ эрэйдээх хас да сыллааҕыта уолун дьон өлөрбүтүн кэнниттэн уһаабатаҕа, өлөөхтөөбүтэ. Көрөрө суох хаалбыт сиэн уолаттар муҥнаахтар ускул-тэскил сылдьыбыттарын дьон дьаһайан, улахан уолу аармыйаҕа ыыппыттара, кыраны кадетскай оскуолаҕа олохтообуттара.
Сураҕа, билигин кыра уолу аҕатын бырахпыт кэргэнэ эмээхсин билсэр, көрөр-истэр дииллэр. Ону истэн дьахтар өссө, оҕотуттан көҥөммүт аатыран, тымтар үһү. Чугастааҕылара дьиксинэллэр: «Тугу эрэ куһаҕаны түүйэр быһыылаах», — дэһэллэр. Ону кытта дьон даҕаны туох ааттаах кини тылыгар олорсон, эппитин ылынан, итиччэлээх итэҕэйэн мааллыыллара буоллар диэн сөҕөллөр эрэ.
Арай, адьас кырдьаҕастар этэллэр, ити — сэт. Хаһааҥҥы эрэ, хас эмэ үйэтээҕи айдаан дуораана дохсуннук ыччаккынан тахсар дииллэрэ ити сылдьар дэһэллэр, «саҥарба» диэбиттии сапсыйан эрэ кэбиһэллэр…

Санатыма дуу, ааспыты…
Евдокия Семеновна Иринцеева Огдо