(Дьиҥ буолбуттан кэпсээн)

I

    Биир күн доҕор уолбунаан балыктыы диэн уонча биэрэстэлээх сиргэ мотуордаах оҥочонон
бардыбыт. «Вихрь-ЗОм» биир күдьүс тыаһыгар бигэнэ олорон, элэҥнээн ааһар арыы, ойоос кытылларын одуулуубун. Көрөбүн сиҥнэн бүтэн эрэр арыылары, кинилэр туруору эмпэрэ биэрэктэрин. Баҕар, туох эмэ тахсан кэлбитэ буолаарай
диэн кыҥастаһабын. Урут аҕам маннык биэрэктэн үлтүрүйбүт былыргы туой иһиттэри булбутун өйдүүбүн.
    Сыллар-хонуктар… Хаһан эрэ биһиги эмиэ, саха омук, ити эмпэрэ биэрэк курдук, олох улахан долгуна оҕустаҕына сыыйа симэлийиэхпит дуо, ама? Дьулайыы санаа төбөбөр охсуллан ааһар.
    Оргууй оҥочо түгэҕэр сытабын, саҥата суох халлааны одуулуубун. Онно, күөх дуолга, кылбаа маҥан хоптолор, туох да кыһалҕата суох, салгыҥҥа уйдара көтө сылдьалларын көрөн, киһи санаата чэпчиир, уоскуйар курдук. Этэллэр дии, ууга түһэн өлбүт киһи дууһата хоптоҕо кубулуйар диэн. Баҕар буолуо…
    Мотуор гааһын быраҕан кумахха анньыллар. Доҕорум оҥочо сыабын туппутунан биэрэккэ ыстанаат, талахха баайа оҕуста. Ыксал муҥунан, кутаа оттон, чэй өрөбүт. Аһыы олорон ойоос кырыытынан өтөн киирбит, өрүс хомотун көрөбүт. Балык ыы тахсыбыт. Олох ардах түһэ турарын курдук. Биһиги аспытын түбэһиэх уобалыы охсоот, сирэйбитинхарахпытын кумаар эминэн ньамаччы соттон, хомунан, илимнэрбитин сүгэн, хомоҕо киирэбит. Хомобут тэйиччиттэн көрдөххө, кыра курдук да, чугаһаабыппыт - адьас муора эбит. Эрэһиинэ тыыны үрдэрэн, илимнэрбитин түһэрэбит. Илим хотоҕосторо, мультикка көстөр үп-үрүҥ хараабыллар курдук, кэчигирээн олороллорун көрөр дьикти үчүгэй.
    Соһуччу отуубут таһыгар мотуор тыаһа кэлэн тохтуур. Саҥата суох сирэй-сирэйбитин көрсөөт, биһиги отуубут диэки түһүнэн кэбиһэбит. Иирэ талах сирэйбитин-харахпытын быһыта сынньарын аахсыбакка, илиибитинэн хаххалана, силэйэ-силэйэ сүүрэн быыппастабыт.
    — Уоруйахтар буоллахтарына кэһэтэлээн биэриэхпит, сээкэйбитин тыытан көрдүннэр эрэ, — быыс булан уолбар хаһыытыы охсобун.
    Аҕылаан-мэҥилээн отуубутугар тиийбиппит, биир киһи уот аттыгар табахтыы олорор. Сааһыра барбыт саха эбит. Сирэйбит-харахпыт турбутуттан дьиксиннэ быһыылаах, ойон туран, утары кэлэн илиитин биэрдэ. Мин уоскуйан, аттыгар тиийэн, хантан сылдьарбытын, ааппытын-суолбутун этэбин. Маарын уордайа санаабыт санаам үрэл гынар.
    — Билигин аһыахпыт, ыалдьыты үчүгэйдик көрсүөххэ, — диэт, ойон туран, чэй өрөбүн.
    Аһыы олорон сэлэһэбит. Ыалдьыппыт дьикти бөрүкүтэ суох, куһаҕан кэпсээннээх киһи буолла:
    — 90-с сыл саҥатыгар, бу кумахтан өлбүт саха кыыһын булбуппут. Аллараа дойдуттан тахсыбыт илэ сиэхситтэр дьаабылаабыттар. Тимирдээри өрүскэ бырахпыттара, бу кытылга кэлэн тиксээхтээбит. Мин ол кыыс оҕону, бэйэм илэ харахпынан көрбүтүм. Ити билигин эһиги оҥочоҕут турар сиригэр токуллан сытара. Сыгынньах этэ-сиинэ, итииттэн дьүдьэйэн эрэрэ. Көрүөххэ ынырык. Иннигэр кумах­ха оҥочо уруһуйа уонна сыыппаралар. Сураҕа, ол суруктан көрөн туппуттар үһү, ол сидьиҥнэри, — диэт куолаһа титирэстээн ылар, ууламмыт хараҕынан тэйиччи турар илин биэрэги одуулуур, онтон сүрэҕэ ытыы олорор. Кырдьаҕас саха киһитэ ытыыра ынырык. Мин күөмэйбин туох эрэ бүөлүү анньан кэбиһэр. Ама, кырдьык буолуо дуо? Кырдьыкка дылы дии. Тугун муокаһай? Хайдах эрдэ истибэтэхпиний? Дьиҥинэн билиэхпин сөп этэ, олорор да дэриэбинэм мантан чугас.
    — Ол дьон сууттаммыттара дуу? - диибин. Суут… суут диэн тыл хайдах эрэ аһара күүстээҕэр дылы, сууттаммыт буоллахтарына кыыс тиллэн кэлиэҕин курдук…
    — Суох буолуохтаах. Психбалыыһанан муҥурдаммыттар үһү. Сорохторо куоппуттар. Киэҥ Рос­сия хайа муннугар баран саспыттарын хантан булуохтарай?! Арай биир уолларын булбут курдуктар. Онтукалара да биэс сылга түбэспит үһү, билигин хата таҕыста ини.
    Оо, бу кыһыытын, атаҕастабылын. Кырдьыктаах сууппут хараҕа, хайдах сабыллыбытай? Кэмэ оннук эбитэ дуу. 90-сыллардааҕы бандьыыттары сүрдээн-кэптээн кэпсииллэр. Тустаах дьоҥҥо төһө эрэ ыарахан эбитэ буолла… Ол кыыс көмө көрдөөн, дьону ыҥыра сытан быстаахтаабыта харахпар көстөн кэлэр. Биһиги да онно баар буолбаппыт. Маарыҥҥы үөрүөх-көтүөх, сынньаныах санаам сүтэн хаалар. Тугун куһаҕанай, хомолтотой, хараҥатай!?
    Кэлин дойдубар тиийэн, онтон-мантан ыйыталаһан, ити буолбут түбэлтэни син билэ сатаабытым. Бу кэпсээни иэдээҥҥэ түбэһэн, суорума суолламмыт сахам кэрэчээн кыргыттарын кэриэстэригэр суруйабын.

II

    Саас. Иккис кууруһу бүтэрии экзамена. Экзаменнарга ‘бэлэмнэнии, долгуйуу сүпсүлгэнэ. Онтон барытын этэҥҥэ туттарбыт үөрүү үлүскэнэ. Сарсыныгар харчы бырахсан, ас-үөл атыылаһан, кууруһунан Чочур Мырааҥҥа тахсыбыттара. Тыа, хонуу, Чочур Мыраан бүтүннүүтэ киэргэнэн, көҕөрө чэлгийэн турара. Аһаҕас халлаантан күн уота күлүмнүү тохторо. Мыраан үрдүгэр кутаа оттон, эт үөлэн аһаабыттара. Сиэттиһэ сылдьан ыллаабыттара-туойбуттара.
    Ол күн Айааллаах Саргыга олохторун дьылҕата быһаарыллыбыта. Үөрүү-көтүү ортотугар доҕотторо дьээбэлээн, хантан эрэ боробулуоха булан, биһилэх оҥорон кэтэрдибиттэрэ, «горько» хаһыытаан сыбаайбалаабыта буолбуттара. Эдэр саас барахсан — ханна баҕарар эдэр саас. Көр-күлүү ортотугар, группаларын старостата доҕотторун ааттарыттан, Өлүөнэ очуостарыгар теплоходунан куулэйдии барар путевканы туттарбыта. Айааллаах Саргы соһуччу бэлэхтэн үөрэн, долгуйан биир да тылы кыайан эппэтэхтэрэ. Кинилэр илиилэригэр атын дойдуга ыҥырар өлүү билиэтэ туттарыллыбытын хантан таайыахтара, сэрэйиэхтэрэ баарай? Арай ойуур тыа билэн, сэрэтэн, суугунаан, иҥиэттэн
ылбытын эдэр саас кыһамматаҕа, наадыйбатаҕа. Олохторун саҥа саҕалаан эрэр сирдээҕи тапталлаахтар, оҕолоруттан тэйэн, үөһээ мыраан быарыгар, мап-маҥан эдэр хатыҥ таһыгар сыстан туран кэпсэппиттэрэ… инники олохторун кэрэһэлээбиттэрэ.
    “Аҕыйах хонуктааҕыта Өлүөнэ очуостарыгар иккиэн күүлэйдии барыахпыт диэн өйгө да суоҕа.
Аны төннөн кэлээт, эн дойдугар, Ньурбаҕа барабыт. Үчүгэй даҕаны! Куруутун маннык бииргэ сылдьыахпыт дии”, — Саргы эрэнэ таптыыр хараҕынан, имэрийэ көрөөт, Айаал түөһүгэр сыстыбыта.
    — Саргы, көр эрэ, ити кэрэ сибэккилээх хонууну. Олохпут мэлдьи итинник киэргэйиэ. Биһиэхэ
анаан күн мэлдьитин тыгыаҕа. Бүгүн үчүгэй, сарсын өссө үчүгэй буолуоҕа, — диэн кулгааҕар сипсийээт, Айаал Саргыны ыбылы кууста. Ол кэннэ кинилэр сиэттиһэн оҕолоругар тиийбиттэрэ. Эмиэ үөрүүкөтүү, дьээбэлэһии. Сыбаайбаны бастаан уол дойдутугар Ньурбаҕа, онтон кыыс дьиэтигэр Покровскайга, күһүн Сэргэлээххэ доҕотторугар анаан оҥоруох буолбуттара.
    Айаал бу кэнники кэмҥэ, хайдах эрэ барыга барытыгар ыксаа да ыксаа буоларыттан бэйэтэ дьиктиргиэх курдук. Урут саамай наҕыл уол ахсааныгар киирсэрэ ээ. Билигин доҕотторуттан эрэһиинэ тыы, балаакка уларсан кэлиэхтээх. Ити Айааллаах Саргы толкуйдаабыт былааннара. Өлүөнэ очуостарыгар диэри теплоходунан тиийэллэр, оттон төннөллөрүгэр эрэһиинэ тыынан чугастааҕы дэриэбинэҕэ сүүрүккэ олорон устан кэлэллэр.
Онно кинилэри, Саргы дьоно Покровскайтан кэлэн тоһуйуохтаахтар. Бу былааннарын группаларын
оҕолоро, тугу эрэ сүрэхтэрэ сэрэйбит курдук, бары кэриэтэ утарбыттара, кутталлааҕын, сэрэхтээҕин өйдөтө сатаабыттара да… Барыта быатуһах курдук, дьылҕа хаан ыйааҕын, ким да уларытар кыаҕа суох быһыылаах.
    Барар күннэригэр, сарсыарда алта чааска доҕотторо өрүс пордугар атаарбыттара. Бары саҥата суох куустуһан турбуттара. Арай Айааллаах Саргы, күлэ-үөрэ дьээбэлэнэн көрбүттэрэ да, сатамматаҕа. Ким да, тугу да саҥарбатаҕа. Көхсүлэригэр рюкзак сүгэһэрдээх уоллаах кыыһы, доҕотторо сайыһа көрөн хаалбыттара.
    Улуу өрүс киэҥ дуола. Айаал тыытын иннигэр көстөр арыы диэки туһаайан эрдэр. Икки миэстэлээх эрэһиинэ тыы, санаа хоту чэпчэкитик халбаҥныыр. Айаал кытаанах быччыҥнардаах илиитэ, үөһэ-аллара күөрэҥниир. Улуу өрүс суостаах үөһүгэр тиийэллэрэ олох чугаһаата. Саргы долгу­йан, куттанан иһэ кычыгыланар, намчы этигэр кэппит, араҕас уу жилетин туппахтыыр. Онно үөскэ, өрүс баараҕай түөһүгэр, модун долгуннар үөмэхтэһэ умсаллар. Эмискэ тыы эрэйдээх маc сыыһын курдук, өрө күөрэҥнии түстэ. Сөҕө көрөр! Бу долгуна улаханын! Туохтан да иҥнибэккэ саба күрдьэн кэлэр. Саргы кутталыттан хараҕын симэр, мэйиитэ эргийэр, кыракый илиитин сыыһынан, тыы быатыттан тутуһан кытаахтыыр. Долгун үрдүлэригэр тохтоло суох саба ыһан күдээритэр.
    — Саргы, куттаныма, бу түҥнэстибэт эрэллээх тыы, — Айаал үөрбүт эрчимнээх хаһыыта, куугун быыһыгар иһиллэр. Саргы эрэнэ уоскуйан, хараҕын арыйар: доҕоро күлэн мичээрдээн, маҥан тииһэ кэчигириир. Уу ыһыахтанар көмүс кыырпаҕа, күн уотугар кытара сиэппит кэтит сарыныгар, тиирэ кэппит араҕас спасательнай жилетин, будьурхай хара баттаҕын сандаарда, кылапачыта киэргэтэр.
    Өлүөнэ эбэ барахсан муора хомотун санатар: кылбаа маҥан, үстүү этээстээх теплоходтар, таһаҕас тиэйэр сүдү танкердар, олор үрдүлэринэн кылана көтөр, үп-үрүҥ хоптолор, биэрэк кытыытыгар турар атахтаах маяктар, бытархай ыһыллыбыт
кыра арыылар. Эчи киэҥин, кэрэтин! Кыыс сонурҕаан тулатын көрөр. Устан саҕалаабыт кытыллара
кэннилэригэр дьурааланар, тиийиэхтээх ойоосторо
иннилэригэр хараарар, «өрүспүтүн ортолоспуппут быһыылаах» дии санаата. Тыылара долгуну батыһан, аргыый аҕай өрүтэ күөрэҥнээн устан иһэр. Саргы олох уоскуйда. Тэбэнэттээх хараҕынан уолу одуулуур. Айаал хойуу хааһын аннынан курус санаа олохсуйбут сырдык хараҕын, хорсун киһи удьуора, сүһүөхтээх муннун, нарын уостарын, синньигэс биилиттэн үүнэн тахсар модун түөһүн, көнө таһаатын саҥа көрбүттүү ымсыыран, баҕаран кэллэ. Кини иннигэр

тыыны эрдэн мичээрдии
олорор бу эдэр кыраһыабай уол, үйэм тухары миэнэ эрэ буолар диэн, атын кыргыттартан көҥөнүү,
кинилэртэн ордукпун диир санаа охсуллан, хайдах
эрэ астынан, бэйэтинэн киэн туттан ылла. Икки кулгааҕын эминньэхтэрэ кытарда, иэдэһэ итийдэ,
эмиийин тумуктара кытаатан, дырылыы хамсаан, кэтэн олорор жилетин даҕайаллар. Саргы кыбыстан, хараҕын умса көрдө.
    Өрүс суудуналара, эчи улааппыттарын, көтөн иһэр былыт курдуктар, үрүҥ да, хара да баар.
Тигинээн, күллүргээн тыыны аттынан ааһаллар.
Саргы налыйан, сылаанньыйан, үөрүөх көтүөх санаата хоһоон тылынан солбуллар: «Белеет парус
одинокий, в тумане море голубом, что ищет он краю далеком, что кинул он в краю родном». Тыыннаах, олох олорор бу үчүгэйин! Өрүс устун тыынан устар бу сынньалаҥын, көҥүлүн. Исиһиттэн үөрэн, олоххо таптала сүрэҕиттэн тиирэ киэптээн, наһаа чэпчэки, сылаас нуурал саба халыйар. Аттыларынан ньиргийэ, сундулуйа ааһар суудунаҕа, моонньугар бааммыт былаатын сүөрэн, эҕэрдэлэһэн далбаатаан ылар: «Ээй!» — үп-үрүҥ
таҥас, өрүс үрдүгэр, хопто кынатыныы тэлибирии көтөр. Анарааҥылара эппиэттээн, сиреналарын
хаһыытатан лоҥкунаталлар. Тугун үчүгэйдэрэй бары, аттыгар баар дьон эйэҕэстэрэ, эн, мин, кини, чугас эрэллээх, көмүскүүр доҕорум Айаал,
билигин эҕэрдэлэһэн ааспыт суудуна, нуучча дьоно. Саргы көтүөҕүн кыната эрэ суох. Долгуҥҥа умсаахтана, хачайдана олорон, ааспыт сыллар сахтарын саныы өйдүү биэрдэ. Былыр нууччалар эмиэ бу курдук кэлбиттэрэ буолуо, ол гынан баран оҥочолоро маc буолуохтаах. Туймаада
кытылыгар кэлэн тохтообуттар. Дьикти дьону көрөн, сахалар барахсаттар бары мустан, сонурҕаан көрөн
турбуттара үһү. Оччолорго Тыгын Дархан ол кыргыс үйэтин саҕана, олох бу курдук уларыйыа, аны
400 сылынан маннык үчүгэй буолуо дии санаабыта буолуо дуо? Өрүс суостаах сүүрүгүн устун Саргылаах Айаал диэн ааттаах эдэр дьон тыынан, кимтэн да дьаархаммакка, күүлэйдии устуохтара
диэн. Тоҕо эрэ саарбах.
    Тумустуу киирбит лоскуй ойоос кумаҕар, эрэһиинэ тыы сырылыы анньылынна. Айаал быаны
туппутунан ууга ыстанаат, тыыны кумахха соһон
таһаарда. Халлаан ип-итии. Үөһэттэн күн сардаҥата, ардах буолан, үрдүлэригэр тохтор. Саргы
кыра оҕолуу мэнигилээн, атаахтаан өрүтэ ыстаҥалыыр, күлэн-үөрэн, кумах ыраас кытылынан сүүрэкэлээн, атаҕын тилэҕэ саһарар. Айаал кыыһы кэнниттэн көрөн туран, дьикти аһыныы, таптал
уоскулаҥа саба халыйар. «Оҕом сыыһын, Саргыбын, хаһан да хомотуом, мөҕүөм, кимиэхэ да
атаҕастатыам суоҕа, бу көрөн турар күнүнэн андаҕайабын», — диэн уоһун иһигэр ботугураат,
уол кыыһы эккирэтэн тутан ылан, үөһэ быраҕан кыыратаат хабан ылар. Сып-сымнаҕас, мип-минньигэс иһигэр муннун анньан, кычыгылата ууруурсыллыыр. Саргы күлэн чачыгырыыр, атаахтаан атаҕынан тэбиэлэнэр.
    — Айаал, Айаал, күүстээххин даҕаны олох оҕо курдук тутаҕын дии, сэрэниэххин, мин хурустаал таас курдук кэбирэхпин ээ, — диэт моонньуттан кууһан ип-итии уоһунан сыстар. Эдэр саас умнуллубат, хаһан да хатыламмат, кэнники ахта саныах кэмнэрэ.
    Айаал Саргыны көтөҕөн талах кэннигэр киирэр. Сотору дыыгыныы дырылаабыт эмиийтэн таҥас сыыһа төлө ыстанар. Уол илиитэ титирэстиир, ыксаан көлөһүн бычалыйда, тыын быһаҕаһынан тыынна. Эр киһи кытаанах этигэр баҕаран, кыыс
оҕо өрө кэдэйдэ, тылбыччы көрөн ынчыктаан ылла, хараҕын симтэ. Бастакы дьиҥнээх эт-хаан даҕайсыыта баҕарыылаах даҕаны. Аттыларыгар туох баарын умнан үөһээ көттүлэр. Бастакы ыраас
таптал, уйан таптал, кыыс оҕо дьахтар буолар ыарыытын билбит энэлийиитэ. Эр киһи таптала күүстээх, уохтаах даҕаны. Уол будьурхай баттаҕын бобо тутан, тэрэйбит маҥан түөһүгэр ыбылы тарта. Эдэр саас, уолан саас имэҥэ минньигэс даҕаны. Өрүс диэкиттэн сөрүүн сиккиэр тыал охсон, иирэ талахтар хамсаан, хоҥкуһан ыллылар. Тапталы
кинилэр эрэ көрөн, сибигинэһэ сыһыннылар.
    Саргы Айаал түөһүгэр төбөтүн ууран умса сытан, кэлэр олоҕо хайдах буолуохтааҕын сипсийэр: «Мин
оҕолоннохпуна, кыыспар наһаа үчүгэй платье кэтэрдиэм, баттаҕар кыһыл лента баайыам уонна уулусса
устун сиэттиһэн күүлэйдии барыахпыт. Аттыбытынан ааһар дьон ымсыыран, хайыһан көрүөхтэрэ,
үчүгэй да буолуо. Онтон уол буоллаҕына, эн илдьэ сылдьан булка үөрэтиэҥ, массыына ыыттарыаҥ, мэнигилээтэҕинэ мөҕүөҥ, ол эрээри биһиги оҕобут мэнигэ суох буолуо дии, Айаал», — хараҕын
тырыбыначчы көрөн, оту быһа тардан уол муннугар даҕайан дьээбэлээн, бэйэтэ мэнигилиир. Айаал
ытырдан тоҕо барар, ону даҕаспытынан имэҥэ хаттаан киирэн, кыыһы ыбылы кууһар. Саргы хараҕар кып-кыра сэрбэкэчийбит, баттаҕар баанчыктаах кыыс оҕо: «Ийээ,» — диэн хаһыытаат, утары сүүрэн кэлэн атаҕар хатаастар.
    Уоллаах кыыс кыратык сытан уоскуйа түһээт, ойон тураллар.
    Чаанньыктаах уулара оргуйан, үрүҥ күүгэнинэн өрүтэ көбөн уокка тохтор. Айаал мае булан остуол оҕото оҥорон букунайар. Тугу эрэ охсор, тэбэр, тоҥсуйар. Ол быыһыгар эмиэ да куустуһан, сыллаһан ылаллар. Бу ким да суох, «Робинзон ойооһугар» тохтоон, хас да хонон ааһардыы оҥостоллор.
Балаакка туруоруналлар. Астарын-үөллэрин бэрийэллэр. Айаал загидушкатын өрүскэ киллэрэн, иитэ быраҕар. Ол быыһыгар балык үөлэргэ анаан, талах маc булан үчэһэ оҥорон кыччайар. Саргыта ону сөбүлээбэккэ:
    — Доҕоор, туох абааһы маһын кыстыҥ? - диир.
    — Хайа, онтон балык үөлэн сиэбэппит дуо, сэгэриэм, — уол кыыс бу ыйытыытыттан соһуйан, төбөтүн өрө көтөҕөр.
    Саргы уолу кэнниттэн кэлэн кууһан, кулгааҕар төҥкөйөн:
    — Эчи суонун, акуланы хаптаран үөлэбит дуо ол? — диэт дьээбэлээхтик күлэн лыҥкынатар.
Айаал соһуйан үчэһэтин көрөр. «Кырдьык даҕаны, маһым суонун хайдах өйдөөбөтөхпүнүй», — диэн мэник санаа төбөтүгэр элэс гынар, үчэһэтин киэр илгэр.
    Рюкзактарыгар арыы ирэн, тохтон ньалҕарыйбытын кыыс ууга киирэн сууйар, сотор, сахсыйар. Ол туран тэйиччи өрүс үөһүнэн дыыгынаан ааһан иһэр, долгун быыһыгар тимирэ-тимирэ күөрэйэр оҥочону көрөн турбахтаата. Мотуордаах оҥочо, гааһын быраҕан, кытархай тумсун Саргы диэки хайыһыннарар, дьоннор үөгүлэһэн кэпсэтэллэрин,
тыал быһа охсон аҕалла. Кыыс куотан тыбыгыраан, сымнаҕас кырыстаах биэрэги өрө сүүрэн тахсан, балааккатыгар тиийэр.
    — Айаал, мотуордаах дьоннор иһэллэр, — долгуйан, кыбыстан уол кэннигэр түһэр.
    — Ээ, чэ, кэллиннэр, кэпсэтэн бараннар барыахтара буоллаҕа дии, тоойуом, — уол олох да наадыйбакка, кыыһы имэрийэ таптыы көрөр.
    Мотуор куугунаан кэлэн кумахха анньылла биэрдэ. Икки эдэр киһи оҥочоттон ыстанаат, биэрэк чычаас уутун кэһэн, балааккаҕа киэптэҥэлээн кэлэллэр. Таҥас-сап, сирэй-харах дьаабы дьонноро буоллулар. Бачча үлүгэр киэҥ Өлүөнэ өрүс уутун көрөн туран суумматахтара кырата сыл буолбут. Сыттара-сымардара ынырык. Саргы сиргэнэн ба­
лааккатыгар киирээри төҥкөйдө, ону көрөн кыыс оҕо муус маҥан нарын этигэр ымсыыран, уостарын быһа салбаннылар, үөннээхтик имнэнистилэр.
    Кэлбит уолаттар дорооболоһуох дьүһүннэрэ да суох. Биирдэстэрэ, мунна сынтаччы охсуллубут сибиинньэлии сирэйдээҕэ, саҥа оҥоһуллубут остуол таһыгар хаһаайынныы туттан ахчаччы олорунан кэбистэ. Айаал иһигэр кыһыйа санаата да, таһыгар биллэрбэтэ.
    — Дорооболоруҥ! — Айаал бастаан тыл таһаарда.
    — Драсте! Хантан сылдьар дьонноргутуй? Күүлэйдии сылдьаҕыт дуу, көрүлүү сылдьаҕыт дуу? Холобура, биһиги сайын ахсын бу курдук сынньана барааччыбыт. На подножном корму, а-а-а, — тимир тииһин килэтэн, күлэн алларастыыр. Иилистэ арбайбыт баттаҕын тарбанар.
    — Браток, биһигини аһат эрэ, туох астааххыный? — остуолга олорооччута балаакка диэки көрөр. Айаал үүртэлиэн баҕарар да, охсустахпытына Саргым куттаныа диэн тугу да гыммакка сымыһаҕын быһа ытырар. Саҥата суох туран чэй кутан, балык кэнсиэрбэтэ арыйан, ыалдьыттара буолуохсуттары аһаталыыр.
    — Хозяин, хайа бу арыгыбыт ханна баарый, эбэтэр көҥөнөҕун дуу?
    — Арыгым суох, эһиги да ууга сылдьан сэрэниэххитин сөп этэ, — иһигэр бу дьоннору абааһы көрдөр да, айдаана суох бардыннар эрэ диэн амаҕаччылаабыта буолла. Тимир тиистээҕэ быһыта барбыт халыҥ уостарын ыттатан, төрүөтэ суох ымаҥнаан, хараҕа сүүрэкэлиирин көрөн, Айаал төбөтүнэн ыалдьар, эбэтэр наркоман дии санаата.
    — Биһиги ууга түһүөхпүт да, тахсыахпыт да, ол эн дьыалаҥ буолбатах, — Тимир тиис уоһун иһигэр сыыбыргыыр. Уокка турар чаанньыктан итии чэй куттар, өрүһүспүттүү, киһи сиргэниэх, тыастаахтык сыпсырыйар. Айаал көрүмээри киэр хайыһар. Саҥата суох кэлсэтэллэрин истэн олорбут сынтаҕар муруннааҕа, ыстаабытын ыйыстан дьүккүйбэхтиир,
онтон кэһиэҕирбит куолаһынан, бирикээстиир курдук саҥарар.
    — Ойоҕуҥ дуу, көссүүҥ дуу балааккаттан тах­сан сыгынньахтанан үҥкүүлээн, стриптиз көрдөрдүн эрэ, баһаалыста. Сөбүлэспэтэҕинэ биһиги бэйэбит да таһаарыахпытын сөп, — диэт иккиэн ойон туран, балаакка диэки кыыллыы үөмэллэр. Ыстаал быччыҥнардаах сүүрбэ иккилээх, күөгэйэр күнүгэр сылдьар эдэр уол, таптыыр доҕорун, бу ыттарга биэрэр санаата суоҕа, суолларыгар утары турбута. Атлеттыы көрүҥнээх, бөдөҥ уолтан дьиксинэн, дьиккэрдэр тохтуу биэрдилэр. Быһах килэпэчийэн таҕыста. Айаал маарыҥҥыттан кыана туттубута ханна да суох буолла. Маҕыйа түһээт, бу күлэн ырбаҥныы турар «сибиинньэ сирэйи» сырайга охсор. Ынырык охсууттан киһитэ турбут сиригэр,
илиитин такыччы туттубутунан умса барда, быһах талах диэки көттө. Кылгас хапсыһыы кэнниттэн икки «бич», ыһыллыбыт кутаа таһыгар охтоллор.
    Сотору соҕус «Тимир тиис» өйдөнөн ыҥыранан, үөхсэн ылла, хайа барбыт уоһун сиэҕинэн соттоот, тоһун ылбытын биллэрэн, эргийэн кэннинэн олордо.
    — Мантан бара охсуҥ, түргэнник, — Айаал суостаахтык бардьыгыныыр.
    — Сөп-сөп, — куттанан салыбыраан, ыт оҕотунуу купчуйда, хараҕа сүүрэкэлээтэ. Айаал сиргэнэн киэр хайыста. Киһитэ сытар атаһын туруораары тардыалаата да, доҕоро хамсаабат.
    — Дөйбүтэ буолуо, сотору өйдөнүөҕэ, оҥочоҕор соһон киллэр уонна мантан баран хаалыҥ,
түргэнник.
    Атаһа доҕорун соһон көрөр да, кыайбата, олох сыраан эбит. Айаал сытааччыны саҕатыттан куул
курдук тутан, кытылга киллэрэн ууга бырахта. Тымныы ууга сөтуөлээт, «Сибиинньэ сирэй» өйдөнөн мээнэнэн көрдө, төбөтүн быһа илгистэр. Туох буолбутун өйдүү сатыырдыы, чыпчылыйбакка айаҕын атан олордо, сыраана ньалҕарыйан, быһа охсуллубут сэҥийэтигэр биһилиннэ.
    — Чэ, чэ, түргэнник барыҥ, — Айаал кыбдьырынан ылла. Ууга олорооччуну окумалыттан ылан, оҥочо иһигэр быраҕаат, биирдэстэрин диэки хайыһар. Доҕоро саҥата-иҥэтэ суох кэлэн, оҥочону тумсуттан тутан ууга анньан киллэрэр. Мотор бирилии түстэ да, үөс диэки куугунуу турда. Мотуор ыытааччы эргиллэн туох эрэ диэн хаһыытаат, илиитэ күөрэҥнээбитин, Айаал сааннылар быһыылаах дии санаата.
    Балаакка таһыттан, барытын көрөн турбут Саргы эрэйдээх, сүүрэн кэлэн уолу кууһа тустэ.
    — Айаал, бардыбыт мантан, ити бичтэр иэстэһэ кэлиэхтэрэ, мин куттанабын, — ытаан санна ыгдаҥныыр, куттанан титирээбит түөһүнэн уолга сыстар. Айаал таҥас бүтэй Саргы куттанан битигириир сүрэҕин өтө таайан, аһынан бэйэтигэр ыбылы кууһар.
    — Ии, оҕом сыыһа, уоскуй, бардылар, аны кэлиэхтэрэ суоҕа, куттаныма, мин баарбын дии, — уоскутан кэтэҕиттэн имэрийэр, сыллыыр-ууруур. Ол эрээри, Айаал туохтан эрэ сүрэҕэ дьиксинэн, мантан барардыы оҥостор.
    — Саргы, сээкэй маллары түргэнник хомуй, биир сиргэ чөмөхтөө, мин баран тыыбын аҕалыам, үрдэрэн биэриэххэ наада, — Айаал тыытын кистээбит сирин диэки тэбиннэ. Тиийбитэ, күүппэтэх өттүттэн буолла. Баар эрэ көлөлөрө, тыына тахсан хапсыллан сытар. Кыччайан сордоммут үөрбэтэ, манна кэлэн көлөлөрүн хас да сиринэн дьөлүтэ
анньыалаабыт.
    — Оо, абаккабын, мааҕын бу диэки кэлэ сылдьыбыттарын көрбүтүм да, кыһамматаҕым, маны баалларына билбитим буоллар, илиилэрин тостурута сынньыам этэ. — Айаал ис-иһиттэн быыппастан кэллэ. Үөрбэ маһы ылан биэрэк диэки
кыыратта, онто көтөн тиийэн кумахха батары түстэ.
    — Саргы, оҕом сыыһа, иэдээн буолбут, тыыбыт оҥоһуллубат гына тэһитэ анньыллыбыт, билигин ааһан иһэр дьону эрэ тохтотор кыахтаахпыт, — Айаал айманарын истэн, Саргы кулгааҕа куугунуу түстэ: «Оо, ол иһин да, куурустарын оҕолоро маннык айаны сэрэйэн, утара сатаабыттар эбит, ону кинилэр истибэтэхтэрэ. Өй бааллыыта диэн
маны этэн эрдэхтэрэ. Ийэм, Ийэм барахсан кэтэһэн иэдэйдэҕэ буолуо. Элбэх буолан барабыт диэн тоҕо албыннаабытым буолуой. Акаарыбын даҕаны. Ийээ, миигин акаарычаан кыыскын бырастыы гын, ыытыа суоҕа диэн куттаммытым дии.
Доҕорум Айаалым бэйэтин буруйданан эрдэҕэ, бичтэр кэлэннэр, барытын түҥнэри туттулар», — диэн аймана, чөмөхтөөбут таҥаһын үрдүгэр бүк түһэн, уһуутуу олордо.
    Ыксал муҥунан балааккаларын миэстэтиттэн уларытан, иһирдыэ талах быыһыгар кистии туруордулар. Манна үс хоннулар. Киһи наадыйдаҕына биир да мотуордаах оҥочолоох кэлэн ааспат. Арай суудуналар тыаһаан-ууһаан ааһаллар. Биэрэк кытыытыгар туран хаһыытаан-далбаатаан көрөллөр да, наадыйбаттар даҕаны, уста тураллар. Абарбыттарын иһин хайыахтарай.
    Айаал, өрүһү харбаан, дьону көрдүү барыаҕын, Саргыта соҕотоҕун хаалыан отой баҕарбат. Бүгүн
төрдүс күннэрэ, аһылыктара баранна. Сарсын уол хайаатар да барардыы оҥоһунна, Саргы да
ону утарбата, саҥата суох ууламмыт хараҕынан көрөн, сөбүлэһэн тоҥхох гынна. Бүтэһик түүннэрэ.
Уол сарсыарда эрдэ туран бараары, ону-маны оҥостубута, бэлэмнээбитэ буолаат утуйардыы
сытта. Түһээтэҕинэ, урут оҕо сырыттаҕына өлбүт ийэтэ көһүннэ, илиитин уунан хонуу утары тоһуйан
турар. Сибэкки бөҕөтө үүммүт, ону тоҕо кэһэн Саргылыын сиэттиһэн, утары сүүрдүлэр. Ийэтэ
эрэйдээх иккиэннэрин сыллаталаан ылла, кууһан туран, хайдах оҕолорун ахтыбытын, кэтэспитин,
кэпсии-кэпсии үөрэн мичээрэр.
    — Айаал! Айаал! Турууй, биэрэккэ мотуордаах оҥочо кэлэн тохтоото, — Саргы балаакка иһигэр тобуктаан киирэн Айаалы тардыалыыр. Айаал Саргы куттанан, ыгылыйбыт куолаһын истэн олоро биэрдэ. Саргыта балаакка ааныгар оҥой-соҥой көрөн, куттаммыт куобах оҕотунуу кумуччу туттан олороруттан күлэ сыһар. Ол эрээри бу ким да суох, иччитэх турар арыыга кэлэн барбыт бичтэр иэстэһэ кэлиэхтэрин сөбүн өйдөөт, дьээбэлиэх, күлүөх санаата сүтэн хаалла. Саҥата суох иһиллээн олоро түһээт:
    — Хастарый? Тахсан бинокулунан көрүөх эрэ, баҕар, ааһан иһэр дьон буолаарай, хата биһигини
абырыа этилэр, — Айаал кыыһын уоскутардыы этэр. Иккиэн таһырдьа сыыллан тахсан, бөлкөй талах кэннигэр түһэн, саһан олорон бинокулунан көрөллөр.
    — Били үнүргү бичтэрбит эбит, аны түөрт буолбуттар, биир кырдьаҕас киһилээхтэр. Тугун муодатай! Оҥочолорун нүөмэрэ, оруобуна мин хоһум нүөмэрин курдук, эрдэ хайдах көрбөтөхпүнүй, — Айаал Саргыга сибигинэйэр, оттон
чочумча саҥата суох сыта түһээт эргиллэн:
    — Бу диэки иһэллэр. Эн балаакка иһигэр киир. Тахсыма сөп дуо? Куттаныма. Мин бараммын кэпсэтэн көрүөм, туох ааттаах арахсыбакка буулаатылар, кырдьаҕас киһилэрэ сымнаҕас курдук дии, хайыыр да кыахпыт суох, — диэт, баран иһэн тохтоон, Саргыга, уун-утары хайыһа түстэ. Кэрэтиэн оҕом сыыһа Саргым! Бу ыпыраас маҥан сүүһү, куттанан ытыахча буолбут хап-хара төкүрүк хараҕы, кыратык сэгэппит
толлоҕор уоһу хаһан да умнуо суохтуу утары көрөн турбахтаата. Түөһүн иһигэр сүрэҕэ хайдах
эрэ хамсаан ыларга дылы гынна. «Тугун муодатай» диэн санаа өйүгэр кылам гынан ааһар, хаһан да арахсыа суохтуу кыыһы эмискэ ыга кууһан ылар. Намчытыан Саргым барахсан! Эдэр уол кэтит түөһүгэр кып-кыра сарын сүтэн, саһан хаалла. Уол муннугар таптыыр кыыһын мип-минньигэс сыта биллэн, хараҕын симэн туймааран ылар.
Кыыһы уоскутардыы, кулгааҕар сыстан:
    — Куттаныма, барыта үчүгэй буолуо, — диэн сибигинэйээт, тэйэ хаамта.
    Айаал бичтэргэ, синэ биир диэн утары барда. Тоҕо эрэ куттаныах санаата сүтэн хаалла. Били дьоно, эрдэ кинилэр балааккалара турбут сиригэр тохтоон, тугу эрэ мөккүһэллэр. Талах кэнниттэн тахсан кэлбит Айаалы көрөн, биир киһилэрэ туох эрэ диэтэ. Атыттара хайыһа түстүлэр. Күндү доҕордорун, күүтэн, кэтэһэн турбут курдук, үөрэн
ырбас гыннылар.
    — Здорово, братишка! Ну, как дела, что нового? Биһиги бырастыы гыннаттара, көрдөһө кэллибит.
Тогда выпивши были, извини дорогой, — күлэн-үөрэн, ааспыкка туох да айдаан буолбатаҕын
курдук тутуннулар. Айаал сэрэҕин сүтэрдэ. Ол туран били, киэр бырахпыт үөрбэ маһын, биир
киһилэрэ, илиитигэр эргитэ оонньуурун көрөн ылла. Өйүгэр «бу абааһы маһа, хайдах эмиэ манна», эмискэ көхсө доргуйда. Уһуктаах мас төбөтө уҥуоҕун быыһынан киирэн, түөһүнэн былтас гынна, ону даҕаспытынан хаайтаран турбут хаан тула ыһылынна. Абытайдаах ыарыы, атаҕын тиҥилэҕиттэн төбөтүгэр диэри ньиргийдэ. Айаал салгынын кыайан ылбакка тыына хаайтарда, сирэ күөрчэхтии ытылынна, кулгааҕа куугунаата. Бүтэһик өйүгэр Саргыта эрэйдээх куттанан ытаабыт хараҕа көстөн ааста. Онтон тута түүн буолла.
    Саргы балаакка иһигэр олорон биэрэк диэки
Айаал быһыта-орута нууччалыы кэпсэтэрин, күлэн ыларын истэн, уоскуйан таҥаска умса түһэн
сытта. Кыратык нухарыйыах курдук буолан эрдэҕинэ, балаакка таһыгар атах тыаһа сүүрэн кэлэн
тохтуур. Саргы «Айаал» дии санаата. Эмискэ быһах биитэ балаакка үрдүн хайа тарта. Үөһэттэн
күөх харахтаах абааһы, ырдьайбыт тимир тииһин килэтэн, кугас түүлээх илиитин сарбатан, кыыһы
суһуоҕуттан харбыыр. Хап-хара толбоннурбут баттах тэһитэ анньыллыы ойуулаах, татуировкалаах тарбахтар быыстарыгар ыгыта симиллэр. Кыыс кыламмыт ынырык хаһыыта өрө кыырайаат, быстан хаалла.
    Биэрэккэ, оҥорон букунайбыт остуолун таһыгар, Айаал эрэйдээх умса түһэн ибигирии сытар. Кэнниттэн анньыллыбыт уһуктаах мас үөрбэтэ, көхсүн хараҕар батары киирэн биэтэҥэлии турара. Аттыгар кугас бытыктаах сиэмэх Айаал атаҕар быа кэтэрдэр уонна иккиэ буолан, хойуу талах быыһыгар кистии, соһон тирилэтэн аҕалаллар. Кэннилэриттэн сибиэһэй хааннаах суол, араҕас кумахха дьураа буола субуллар.
    «Оҕом сыыһа Саргым, бырастыы гын. Өйдөппөккө кэннибиттэн сиэтилэр. Анараа дойдуга көрүстэхпитинэ миигин мөҕүмээр дуу», — Айаал тыына тахсыбакка, сииктээх от төрдүн хааннаах ытыһынан харбыалыы сыппыта.

III

    Кинилэри иккиэннэрин оҥочоҕо соһон киллэрбиттэрэ. Уол хайыы-үйэ өлөн, туохха да наадыйбат буолан, муустуйбут тымныы хараҕынан киэҥ халлааны одуулаан сытара. Оҥочо түгэҕэр, этэсиинэ быһыта тыытыллыбыт, кытара тоҥмут сыгынньах кыыс тобуктаан өндөйө сатыырын, биир сиэмэх хаан-сиин биһиллибит, саппыкылаах
атаҕынан кыракый көхсүн үктээн олорон күлэн алларастыыр.
    Бастаан уолу көтөҕөн ылан бырахпыттара, моонньугар таастыган баайыылаах өлүк, тута Өлүөнэ өрүс тымныы, будулуйа сытар уутугар ньимис гыммыта. Кыыһы көтөҕөн ылан быраҕалларыгар, оҥочо тимиригэр кыбыта, олуйа сыппыт, синньигэс маҥан илиитин тосту тардыбыт тыастара ынырык этэ. Кыыс ууга түһээт, тумнастан өрө чарбачыһан тахсыбытын, манаан туран, эрдии тимир салбаҕынан, күлэ-күлэ төбөҕө, санныга охсон ньыһыйбыттара. Туймаарыйа уҥмут кыыс, уу аннын диэки барар. Төһө өр устубута буолла, эмискэ ким эрэ аллараттан, өрө анньарга дылы гынар.
Булумахтанан үөһэ тахсаат тыын ылан, орто дойдуттан барбат туһугар, тэйиччи харааран көстөр биэрэк диэки хайыһар.
    Долгуннар, долгуннар хараара түллэҥниир күүгэннээх долгуннар. Хотугу сир улуу тымыра, кими да аһыммат, бэйэтигэр ыла сатыыр, тыйыс сүрэхтээх, тымныы

уулаах Өлүөнэ эбэ, сүрэҕэ-быара сымнаан, бу сырыыга кыыс оҕоҕо көмөлөһө сатаабыта. «Кыысчаан, биэрэккэ тиийэ оҕус», — сипсийэр курдук өрүс. Ууга чомполонор кыыс
сыгынньах саннын, эрэһэ долгуна аргыый сымнаҕастык имэрийэн ылар. Бэйэтин кыаҕын сүтэрбит, сэниэтэ эстибит кыыс оҕо долгуҥҥа олорсон, үрүҥ күүгэҥҥэ чачайа-чачайа, аҥар илиитинэн харбаан, кытыл диэки уста сатыыр. Үрдүгэр,
ууга түспүт дьон дууһалара, үрүҥ хоптолор аймана көтөллөр, көмөлөһүөх курдук үөһэттэн суптурута
түһэллэр, «кытаат-кытаат» диэн хаһыылара, чуумпу нуһараҥ күн тахсыытын, сарсыардааҥҥы саҥа күнү аймыыллар.
    Абыраллаах биэрэк кытаанах сиригэр үктэнээт, олох иһин охсуһа сатаабыт кыыс, сүһүөҕэ уйбакка тобуктуу түстэ. Инчэҕэй кумах устун сыылла сатыыр. Төрөтөр оҕо эмэн көрбөтөх эмиийин тумуктара, быһыта тыытыллан ырдьайа сылдьар
баастара, кумаҕы хоруйаллар. Хайыта анньыллыбыт иһин түгэҕин, төҥкөйөн, ибигирэс өлүөр илиитинэн бобо тута сатыыр да, маҥхайбыт тарбахтарын быыһынан, кытархай хаан суккуллар.
    “Айыым дьоно, ханна бааргытый? Айаалым! Көмөлөһүҥ даа!” - кыыс тиэрэ эргийэн хаһыытаан
көрөр да, иһиттэн саҥа тахсыбата, арай хаан булкаастаах күүгэн дьабадьытын устун сыыйылла тохтор.
    “Кыысчаан, үрдүк сир диэки өссө сыҕарыйан көр”, — ким эрэ алларааттан көмөлөһө сибигинэйэр. Кыыс өйдөөбүт курдук аҥар илиитинэн анньынан сыыллан көрөр да… күүһэ тиийбэтэ. Хаана баран өлөн эрэрин этинэн-сиининэн билэн, кыратык өндөйөн, ытаан кытарбыт хараҕынан тахсан эрэр саҥа күнү сайыһа көрөр. Онтон тугу эрэ өйдөөбүттүү кыракый тарбаҕынан кумахха сурааһыннары суруйар. Уонна… Уонна барыта бүппүтэ. Нап-нарын маҥан тарбах, суруйан испит кумаҕар үйэ-саас тухары тохтообута.

Егор ФЕДОРОВ - Долун
Чалбон №5 2012