ат бөҕө, кус быһый (Ат бөҕөлөр, кус быhыйдар)

Сунтаар улууһун Хаҥалас (Кутана) нэһилиэгин киһитэ Ньукулаайап Өндөрөй Барылаамабыс ыраас сэбэрэлээх, күөх харахтаах, 170 см тахса үрдүктээх, толору эттээх-сииннээх, былларыттаҕас былчыҥнаах киһи этэ. Урукку саха ыччата көрсүһэ түстэ да күрэхтэһэр, тустар идэтинэн оҕо сааһыттан тустубута. Улаатан истэҕин аайы күүһэ-уоҕа эбиллэн, ыһыахтарга тустан, “күүстээх” ааты ылбыт бөҕөлөрү охтортоон, биллэн барбыта. Устунан үчүгэй тустуук, бөҕө буолбутун бэлиэтэ — Күүстээх Ньукулаайап диэн аат иҥмитэ. Кини хапсаҕайга, былыр тустуу олус маассабайдаан турар кэмигэр, билигин да ким да туттубат уонна тутта илик, чахчы муҥутуур күүстээх эрэ киһиэхэ сөптөөх дьикти албаһы айбыта. Элбэхтик толкуйдаан таһаарбыт, бадаҕа инерция күүһүгэр олоҕурбут албаһын олоххо киллэрэн туттар буолбутугар доҕоро, республика аатырбыт булчута быйыл 90 сааһыгар үктэнэн баран олохтон барбыт Уйбаныап Микииппэр Дьаакыбылабыс улахан өҥөлөөх.
— Колхуостаах киһи иллэҥ бириэмэтэ суох, ол иһин Күүстээх Ньукулаайап сааскы ыһыы, ходуһа сабыыта бүппүтүн кэннэ ыһыахтар эрэ иннилэригэр эрчиллэ түһэрэ. Анаан-минээн биһиэхэ, арыт кинилэргэ көрсүһэн күнү-күннүктээн тустарбыт. Тустан да диэн, хомуру тутуллубат эттээх-сииннээх киһини кытта туруулаһыам дуо, албастарын үчүгэйдик чочуйарыгар кууллаах бурдуктан уратым диэн хамсыыр буоламмын утарылаһааччы оруолун толорбутум. Биирдэ тохтоло суох кэнним диэки үтүрүйбүтүгэр “тиэрэ анньан кэбиһээри гынна” диэн инним диэки дьүккүстүм. Ол курдук сылдьан соҕотохто умса тардарга дылы гынан эрэрэ да атаҕым сиртэн арахсан, тирэҕэ суох сир-халлаан ыккардыгар буола түспүтүм, уолум күлэ-күлэ хонноҕун анныттан тутан үөһээнэн тэлээрдэ сылдьар эбит. Кини “бу албаһы баһылаан дьону охтортуур буоллахпына олус сэниэни эспэккэ туран аҕыйах сылга тустууктар ахсааннарыгар сылдьыллыа этэ” диэн турардаах. Онон оччоттон даҕаны уһуннук тустар санаата суох эбит этэ. Биһиги — тустубат дьон тустууну оонньуу, көр дии саныыбыт. Ис-иһигэр киирдэххэ эти-сиини алдьатар, өйү-санааны улахан тыҥааһыҥҥа тутар илистиилээх оонньуу буолар. Ол иһин эрдэ тустарын бырахпыта. “Күүстээх Ньукулаайап арыт көр кэриэтэ тугу эмэ: үтүлүгү, бэргэһэни сиргэ ууран баран “бу манна аҕалан охторуом” диирэ. Утарылаһан муҥнанан куота сатыырым да, син-биир эппит сиригэр аҕалан охтороро” диэн бокуонньук эдэр сааһын санаан кэпсиир буолара.
Миккииппэр Уйбаныап туһунан кылгастык да буоллар ахтан ааһар наада. Кини аҕата халҕаҥҥа холоонноох көҕүстээҕин иһин Халҕан Дьаакып диэн хос ааттааҕа. Ыалларга биир ынах иһин, буор босхо кэриэтэ, дьиэ тутан биэрэр идэлээх, төһө баҕарар суон тиит бэрэбинэни ытык курдук тутар, күүһэ кэмнэммэтэх киһи этэ. Микииппэр аҕатыгар тиийбэтэр даҕаны модьу-таҕа көрүҥнээҕэ, күһүн колхуоска от кэбиһиитигэр соҕотоҕун биэс оҕуска кыдамалыыра, саамай тупса сылдьан 90-ча кг ыйааһыннааҕа. Бу маннык киһини Күүстээх Ньукулаайап кыра оҕо курдук тутара.
Күүстээх Ньукулаайап улахан тустуук быһыытынан хайа сылтан биллибитин билбэппин. Мин билигин 80 сааспар үктэммит киһи, Күүстээх Ньукулаайап кэннинээҕи тустууларын, оскуолаҕа киирэ иликпинэ көрбүтүм. Хайа ыһыахха бар да Күүстээх Ньукулаайап утарылаһааччытын икки хонноҕун анныттан уһаты ууммут илиитигэр тутан тэлэкэччиппитинэн барарын, киһи сыгынньах атаҕын уллуҥаҕа быыстала суох элэҥнээн олороллорун түүл-бит курдук өйдүүбүн. Күүкэйгэ бэйэтиттэн төһө эмэ улахан хара киһини тэлэкэчитэн аҕалан бырахпыта өр сытан, олорбохтоон баран олус бытааннык хааман түһүлгэттэн тахсыбыта. Кини улаханнык дөйбүт быһыылааҕа. “Күүстээх” аатын ыла сылдьар тустууктар Күүстээх Ньукулаайабы оҕото-эдэрэ бэрдин иһин: “Хайа, бу оскуола оҕотун кытта туһуннараҕыт дуо? ” Диэн быстараллара үһү. Сэнээбит киһини харыстаабата, буор бурҕайыар диэри быраҕаттыыра диир этилэр. Үксүгэр тэлэкичитэрин бытаардан, атахтара сири тарыыктаабытын кэннэ ыһыктара, биитэр олох даҕаны атахтарыгар туруоран кэбиһэрэ үһү. Күүстээх Ньукулаайап Ньурба оройуонун ыһыаҕар ааттаахтары охтортоон, икки оройуоҥҥа икки илиилээхтэн тэҥнээҕин булбакка аар-саарга аатырбыта. Ити курдук сылдьан доҕоругар эппитин курдук тустарын тосту уураппыта.
1940 С. Арыҥах Арыылааҕар Баабылап Киппирийээн диэн, тустуу түһүлгэтигэр тахсыбытын көрөн көрбөтөх киһитин кытта тустубута. Ол тустуу да буолбатах этэ, тутуһа да соруммакка, мас курдук турар киһини Баабылап икки илиитинэн аҥаар атаҕын хам кууһан, өрө көтөҕө сатаан ырычаахтаспыта. Күүстээх Ньукулаайап, аны санаатахха, хаадьылаан-кичэһэн ыараан биэрэрин Баабылап, кытах саҕа, маҥан сырайа кытара үллэн кэлэ-кэлэ мадьыктаһан түөһүн тылыгар диэри көтөхпүтүгэр, күлэ-күлэ оргууй аҕай охтубута. Ити “тустууттан” ким да астымматаҕа, “тустарын ууратар да буоллаҕына охтубакка да уурайыах эбит” диэн хом санааларын этээччилэр бааллара.

Уйбаныап Микииппэр туохтан эрэ иирсэн баран үүттээх күрүө үрдүнэн быраҕар Баабылап Киппирийээнэ ити кэннэ “Күүстээх Киппирийээн” диэн ааттаммыта. Күүстээх Ньукулаайап тустарын тоҕо уураппытын таайа сатыыллара, “мөлтөөн эрэрин билэн буолуо” диэччилэр да бааллара. Суох, Күүстээх Ньукулаайап мөлтөөбөтөҕө! Аҕа дойду улуу сэриитин бастакы хомууругар Өлүөнэ өрүһүнэн баран иһэн, борохуот оттук мас ылына тохтууругар нуучча, татаар бөҕөлөрүн бүдүрүтэлээн, бэйэтигэр тиксэр ыйааҕа суох кыайыыны кынаттанан, өрөгөйө үрдээн испитэ! Кини сэрииттэн эрчиллибэтэҕэ, Сталин куоратын көмүскэлигэр охтубута.

Б. Махсыынап.
Куотана, Сунтаар.