Главная / Кэпсээ / Үс киһи
Добавить комментарий
Автор: Алгыстаах_Сарыада 29.04.2014 (07:38)
Куосталаах Соппуруон өрдөөҕүтэ биир дьикти түбэлтэҕэ тубэһэн тураллар. Итиннэ майгынныыры быйыл нууччалыы хаһыакка биир суоппар кэпсээбитин суруйбуттарын ааҕан баран, «эмиэ үс киһи эбит дуу, ити аата туох эбитэ буолла?» диэн эмиэ кэпсээним биир геройун курдук дьиктиргээн турабын. Бээ, саас сааһынан кэпсээтэххэ, доҕоттоор, дьэ маннык … …Кустуу кэлбиччэ киэһэрэн эрэр да буоллар, Соппуруоннаах Куоста кэлбит эбэлэриттэн балай эмэ хааман баран, биир кыра кырыы ойууру аҕыйахта атыллаат, Хомустаах күөллэригэр илим үтээри тиэтэйэ-саарайа тыыларын диэки хаамыстылар. Бу эбэ барахсан балыгынан сайыны быһа от саҕана кинилэри аһатан абыраабыта, манна диэн эттэххэ, бу сир оччуттарын барыларын даҕаны диэххэ сөп. Кэнсиэрбэҕэ тэннээх ас буолуо дуо, сорохтору баҕас молоруччу уоппута. Дьэ, онон Соппуруоннаах эрдэттэн былааннанан, оностон аҕай кэлбиттэрэ. Тула көрдөххө бу алааска олорбут дьон өтөхтөрүн оннун сэмнэҕэ, иннэйбит сэргэ, киһи уҥуохтаах халдьаайы манна дьон-сэргэ хаһан эрэ олорбуттарын туоһута буолан, тулаайахсыйа кубарыспыттар…
Соппуруон, бу кытайдар илим атыылаан абыраатылар дии санаабаккын дуо?- Куоста үрүксээгиттэн илимнэрин хостуу-хостуу киһитин көрөн ылбыта.
Илимнэрэ баҕас үчүгэй, бу тимирдэрин көрөн ыллахха. Сорох маллара баҕас күнүнэн алдьанар быһыылаах дии.
Сатабыллаах саһыл саҕалаах буоллаҕа. Харчы буоллаҕа дии, харчы. Түргэнник алдьаннаҕына, эмиэ атыылаһаргар тиийэҕин. Бэл, дьахтар киэргэлин, этэрбэһин, онтон да арааһы үтүктэ охсон, атыылыыллар буолбат дуо? Дьэ, барыны бары сатыыр, сүрэхтээх омук диэтэҕин.
Аны үтүктэллэрин боппуттара, доҕоор, сүрэ бэрт дии. Хайдах сахалар оҥоһуктарын бэйэлэрин киэннэрин курдук бачаачайдаатахтарай? Чэ, эн, куолулуу олорбокко киирэн үтэ оҕус, мин уубун өрүөм, бачча кэлбиччэ эбэбитин да аһатыахпыт, - Куоста хара хоруо буолбут кыра солуурчҕын үрүксээгин быатыттан сүөрэн ылла, саппыкытын оһун тардынна. Иккиэн аргыстаһан эбэлэрин диэки хаамыстылар.
Тыыларын көрбүтэ-истибитэ буолан баран, «син үчүгэй эбит, аны сайын кырааскалаан бөҕөргөтөн биэриэхпит» дэһистилэр. Күөл кытыытыгар киллэрэн, Соппуруон аргыый сэрэнэ үктэнэн, тыытыгар туран эрэн эрдиитин ылан, кытыыттан анньынан кэбистэ. Куоста солуурун иьин от ургээн сууйбута буолла, иьигэр «туох кирэ буолбут уьуо…» диэн ботугураат, то5о суоккээтэ. Онтон уутун тобус-толору сомсон ылла, соро5ун ко5урэтэн чарылатаат, а5ыйах хаамыылаах оллоонун маьыгар ыйаан баран, уруккуттан бэлэм сытар маьын уурталаата. Сайын хаьааммыт туос хонхолойуттан тырыта тыытаат, испиискэ уотун та5айда. Кураанах мастаах кутаа5а уута ор коьуттэрбэккэ, сотору кытыытыттан са5алаан, улам-улам урун куугэннэнэн, оргуйан куобахтаан барда. Хара чэйиттэн холбоччу туппут ханас ытыьыгар кээмэйдээн, оргуйа турар уутугар бырахта. Санаа курдук тэптэрэ туьээт, таьааран сойута уурда. Киьитин кэтэьэ таарыйа табахтыы-табахтыы аьын-уэлун бэрийэн баран, тиэрэ туьэн «сис коннордо», устунан утуйбутун бэйэтэ да билиминэ хаалла. Айыл5а5а кэлбит дьон тугун ыксыахтарай, оссо илимнэрин корон киэьээни аьылыктарын булунуохтара. Соппуруона кэлэн: «Хайа, бу киьи да5аны, утуйа сытар дуу? Дьэ абыраммыт да киьигин, хараххын симиэн эрэ кэрэх, утуйан муннун хаьыныраабытынан бара5ын. Чэ, тур, аьыахха, маарынныттан сиьим уоьэ испэр хам сыьынна,»-диэн уьугуннарар санатын уутун быыьынан иьиттэ. «Утуйдум дуу, утуйбатым дуу, бу киьи бэлиэр кэлэ охсубут дуу. Чэ, аьыахха, чэйбит сойдо5о!»,- диэт ойон турда.
Икки атастыылар: «Сибиэьэй салгынна сылдьар учугэйин, дьиэ5э туунугурэ сытар курдук буолуо дуо?»- дэьэ-дэьэ а5албыт ыьыктарыттан биир «Русская водка» диэн суруктаахтарын начаас улугэр «тугэ5ин кордулэр». Айахтара аьыллан арааьы бары ыаьахтаьа-ыаьахтаьа иккистэрин кураанахтыы охсубуттарын билбэккэ да хааллылар. Лаппа холуочуйа быьыытыйбыт дьон: «Ээ илими, нокоо, сарсын коруллуо, аны эбэ5э мээнэ киириллибэт»,-диэн «ойдоохтук дьаьаннылар». Эннэрин-миннэрин билсэр дьон быьыытынан, икки улахан саналаах дьон былдьасыьа-былдьасыьа сэьэргэьэн кыра онкучах алаас иьин киэьээни дьыбарга ылан кэбистилэр. «Чэ, туксу, барыахха!» диэн блок дьиэлээх алаастарыгар тонноору сээкэйдэрин хомуннулар,
Куоста сээкэйин хомунан балай эмэ мучумааннаьан баран, киьитин батыьан батыаккалаата. Онтон то5о эрэ кэннин хайыьан кордо. Дьэ, до5оор, корбото5ун корон соьуйан, тиэрэ кэлэн туспэтэ5эр баьыыба! Хантан да кэлбиттэрэ биллибэт ус хара кулук киьи, балай эмэ тэйиччи да буоллар, суол устун кинилэри батыьан иьэллэр эбит! Ой ылан, киьитин ситээри суурбутэ буолан сарымтахтанна, ыксаабыт ыгылыйбыт куолаьынан уогулуу былаан: «Нохоо, куут! Атын дьон батыстылар быьыылаах!»-диэбит санатын, бэл, бэйэтэ атынырыы иьиттэ. Соппуруона киьи эрэ буоллар ити санаттан тохтуу биэрдэ, кэннин хайыста, корбутун итэ5эйбэтэ: туу сурэ5ин курдук мулгугур сарыннаах ус хара кулуктэр кинилэри батыьан, кинилэр курдук айан суолун туппуттар! Ортоку киьилэрэ ордук улаатан барыйан костор, биирдэрэ орто, биирдэрэ намыьах кыра унуохтаах, кулук курдук дьон! Бу иэдээни! Хайдах эрэ кинилэртэн киьи куйахатын умуру тардар, дьулаан куттал суоьуур курдуга… Куосталаах, бэл, холуочуктара ааьарга дылы гынна, туора-маары баадыйалаан, дьиэлэрэ баар сирдэрин диэки унуох-унуохтара халыр босхо баран, суурэр-хаамар икки ардынан туьунэн кэбистилэр. Санааларыгар, субу ситэ баттаан ылыах курдуктар, ийэ-хара колоьуннэрэ сирэйдэригэр сарт тустэ, тымныы суурээн иэннэрин кэдэннэттэ.
Куосталаах Соппуруон өрдөөҕүтэ биир дьикти түбэлтэҕэ тубэһэн тураллар. Итиннэ майгынныыры быйыл нууччалыы хаһыакка биир суоппар кэпсээбитин суруйбуттарын ааҕан баран, «эмиэ үс киһи эбит дуу, ити аата туох эбитэ буолла?» диэн эмиэ кэпсээним биир геройун курдук дьиктиргээн турабын.
Бээ, саас сааһынан кэпсээтэххэ, доҕоттоор, дьэ маннык …
…Кустуу кэлбиччэ киэһэрэн эрэр да буоллар, Соппуруоннаах Куоста кэлбит эбэлэриттэн балай эмэ хааман баран, биир кыра кырыы ойууру аҕыйахта атыллаат, Хомустаах күөллэригэр илим үтээри тиэтэйэ-саарайа тыыларын диэки хаамыстылар. Бу эбэ барахсан балыгынан сайыны быһа от саҕана кинилэри аһатан абыраабыта, манна диэн эттэххэ, бу сир оччуттарын барыларын даҕаны диэххэ сөп. Кэнсиэрбэҕэ тэннээх ас буолуо дуо, сорохтору баҕас молоруччу уоппута. Дьэ, онон Соппуруоннаах эрдэттэн былааннанан, оностон аҕай кэлбиттэрэ. Тула көрдөххө бу алааска олорбут дьон өтөхтөрүн оннун сэмнэҕэ, иннэйбит сэргэ, киһи уҥуохтаах халдьаайы манна дьон-сэргэ хаһан эрэ олорбуттарын туоһута буолан, тулаайахсыйа кубарыспыттар…
Соппуруон, бу кытайдар илим атыылаан абыраатылар дии санаабаккын дуо?- Куоста үрүксээгиттэн илимнэрин хостуу-хостуу киһитин көрөн ылбыта.
Илимнэрэ баҕас үчүгэй, бу тимирдэрин көрөн ыллахха. Сорох маллара баҕас күнүнэн алдьанар быһыылаах дии.
Сатабыллаах саһыл саҕалаах буоллаҕа. Харчы буоллаҕа дии, харчы. Түргэнник алдьаннаҕына, эмиэ атыылаһаргар тиийэҕин. Бэл, дьахтар киэргэлин, этэрбэһин, онтон да арааһы үтүктэ охсон, атыылыыллар буолбат дуо? Дьэ, барыны бары сатыыр, сүрэхтээх омук диэтэҕин.
Аны үтүктэллэрин боппуттара, доҕоор, сүрэ бэрт дии. Хайдах сахалар оҥоһуктарын бэйэлэрин киэннэрин курдук бачаачайдаатахтарай? Чэ, эн, куолулуу олорбокко киирэн үтэ оҕус, мин уубун өрүөм, бачча кэлбиччэ эбэбитин да аһатыахпыт, - Куоста хара хоруо буолбут кыра солуурчҕын үрүксээгин быатыттан сүөрэн ылла, саппыкытын оһун тардынна. Иккиэн аргыстаһан эбэлэрин диэки хаамыстылар.
Тыыларын көрбүтэ-истибитэ буолан баран, «син үчүгэй эбит, аны сайын кырааскалаан бөҕөргөтөн биэриэхпит» дэһистилэр. Күөл кытыытыгар киллэрэн, Соппуруон аргыый сэрэнэ үктэнэн, тыытыгар туран эрэн эрдиитин ылан, кытыыттан анньынан кэбистэ. Куоста солуурун иьин от ургээн сууйбута буолла, иьигэр «туох кирэ буолбут уьуо…» диэн ботугураат, то5о суоккээтэ. Онтон уутун тобус-толору сомсон ылла, соро5ун ко5урэтэн чарылатаат, а5ыйах хаамыылаах оллоонун маьыгар ыйаан баран, уруккуттан бэлэм сытар маьын уурталаата. Сайын хаьааммыт туос хонхолойуттан тырыта тыытаат, испиискэ уотун та5айда. Кураанах мастаах кутаа5а уута ор коьуттэрбэккэ, сотору кытыытыттан са5алаан, улам-улам урун куугэннэнэн, оргуйан куобахтаан барда. Хара чэйиттэн холбоччу туппут ханас ытыьыгар кээмэйдээн, оргуйа турар уутугар бырахта. Санаа курдук тэптэрэ туьээт, таьааран сойута уурда. Киьитин кэтэьэ таарыйа табахтыы-табахтыы аьын-уэлун бэрийэн баран, тиэрэ туьэн «сис коннордо», устунан утуйбутун бэйэтэ да билиминэ хаалла. Айыл5а5а кэлбит дьон тугун ыксыахтарай, оссо илимнэрин корон киэьээни аьылыктарын булунуохтара. Соппуруона кэлэн: «Хайа, бу киьи да5аны, утуйа сытар дуу? Дьэ абыраммыт да киьигин, хараххын симиэн эрэ кэрэх, утуйан муннун хаьыныраабытынан бара5ын. Чэ, тур, аьыахха, маарынныттан сиьим уоьэ испэр хам сыьынна,»-диэн уьугуннарар санатын уутун быыьынан иьиттэ. «Утуйдум дуу, утуйбатым дуу, бу киьи бэлиэр кэлэ охсубут дуу. Чэ, аьыахха, чэйбит сойдо5о!»,- диэт ойон турда.
Икки атастыылар: «Сибиэьэй салгынна сылдьар учугэйин, дьиэ5э туунугурэ сытар курдук буолуо дуо?»- дэьэ-дэьэ а5албыт ыьыктарыттан биир «Русская водка» диэн суруктаахтарын начаас улугэр «тугэ5ин кордулэр». Айахтара аьыллан арааьы бары ыаьахтаьа-ыаьахтаьа иккистэрин кураанахтыы охсубуттарын билбэккэ да хааллылар. Лаппа холуочуйа быьыытыйбыт дьон: «Ээ илими, нокоо, сарсын коруллуо, аны эбэ5э мээнэ киириллибэт»,-диэн «ойдоохтук дьаьаннылар». Эннэрин-миннэрин билсэр дьон быьыытынан, икки улахан саналаах дьон былдьасыьа-былдьасыьа сэьэргэьэн кыра онкучах алаас иьин киэьээни дьыбарга ылан кэбистилэр. «Чэ, туксу, барыахха!» диэн блок дьиэлээх алаастарыгар тонноору сээкэйдэрин хомуннулар,
чэйдэрин тобо5ун Куоста со5оруйбут кутаатыгар кута-кута: «Мин куппатым, хаар-самыыр уута тустээ-ээ», -диэн холуочук куолаьынан энээриттэ, ордубут маьы тар5ата ыьаттаата, орпут уутун «сэрэххэ» диэн барытын иннэри кутта. Илийбит хара хоруо мас умуллаары аатыгар буруолаан тыккыраабытын ата5ынан тэпсэн биэрдэ.Куоста сээкэйин хомунан балай эмэ мучумааннаьан баран, киьитин батыьан батыаккалаата. Онтон то5о эрэ кэннин хайыьан кордо. Дьэ, до5оор, корбото5ун корон соьуйан, тиэрэ кэлэн туспэтэ5эр баьыыба! Хантан да кэлбиттэрэ биллибэт ус хара кулук киьи, балай эмэ тэйиччи да буоллар, суол устун кинилэри батыьан иьэллэр эбит! Ой ылан, киьитин ситээри суурбутэ буолан сарымтахтанна, ыксаабыт ыгылыйбыт куолаьынан уогулуу былаан: «Нохоо, куут! Атын дьон батыстылар быьыылаах!»-диэбит санатын, бэл, бэйэтэ атынырыы иьиттэ. Соппуруона киьи эрэ буоллар ити санаттан тохтуу биэрдэ, кэннин хайыста, корбутун итэ5эйбэтэ: туу сурэ5ин курдук мулгугур сарыннаах ус хара кулуктэр кинилэри батыьан, кинилэр курдук айан суолун туппуттар! Ортоку киьилэрэ ордук улаатан барыйан костор, биирдэрэ орто, биирдэрэ намыьах кыра унуохтаах, кулук курдук дьон! Бу иэдээни! Хайдах эрэ кинилэртэн киьи куйахатын умуру тардар, дьулаан куттал суоьуур курдуга…
Куосталаах, бэл, холуочуктара ааьарга дылы гынна, туора-маары баадыйалаан, дьиэлэрэ баар сирдэрин диэки унуох-унуохтара халыр босхо баран, суурэр-хаамар икки ардынан туьунэн кэбистилэр. Санааларыгар, субу ситэ баттаан ылыах курдуктар, ийэ-хара колоьуннэрэ сирэйдэригэр сарт тустэ, тымныы суурээн иэннэрин кэдэннэттэ.