Байанай

    Соһуйуу, куттаныы, дьиктиргээһин… Өр соҕус тонолуппакка, кыҥастаһан, өйдөөн хаалардыы болҕойон бэйэ-бэйэлэрин одууласпыттара. Кинилэр эриэхэлээх болбукта силиһигэр ыйаастан балай да өр биэтэҥнэһэ түһэн баран, сылайан, ыһыктынан аллара курулуу турбуттара. Саамай ороскуоттаах Сабдыкыс хаалбыта. Били, киниэхэ ийэтэ тигэн биэрбит сабыс-саҥа күкүлээҥки ырбаахытын эһэ оҕото түһэн иһэн тыҥыраҕынан хайа тардан барбыт. Сиэбигэр тобус-толору эриэхэ хаалаабыта тоҕо тардыллыбыт. Сиргэ түһэн иккиэн өр соҕус дөйөн сыппыттара. Онтон кыыл кыыла өтөн, туран ытыы-ытыы, хоту Арбын таастарын диэки содьороҥнуу турбута. Баран иһэн эһэ оҕото үҥсэргээбит курдук ытыыра, атаҕастаммыттыы ыйылыыра. Арааһа, ийэтигэр үҥсэрэ быһыылаах этэ даҕаны ийэтэ кэлбэтэҕэ. Кини оҕотун көрө кэлбэтэҕэ үһүс хонугар барда.
Сабдыкыс кытыл тааһыгар кыратык сыта түһэн баран эмиэ турбута. Кини күкүлээҥки ырбаахытын көрөн баран, бу киэһэ улаханнык мөҕүллэрин, ийэтиттэн таһылларын өйдөөбүтэ. Уонна дьэ, саамай кыһыыта баар ээ — дьиэтигэр тиийдэҕинэ, оҕолор күлүү-элэк гыныахтара дии. «Оо, Сабдыкыһы эһэ халаабыт. Эриэхэтин барытын илдьэ барбыт!» — диэн. Сабдыкыс кыһыйбычча, киэһээҥҥи дьыбарга «Дьэ, бэйикэй, бэйикэй! Кэһэтиэм! Улааттаххына, кэлээр. Кэһэтиэм!» — диэн хаста да хаһыытаан ылла. Ол кэнниттэн Арбын таастарын быыһыттан эһэ оҕотун часкыыра иһиллибитэ. Кэм-кэрдии кэллэҕинэ көрсүһэллэригэр бэлиэ, туоһу буолан Арбын таастара суодаһан турбуттара.

---

    Ол кэнниттэн элбэх сыл ааспыта. Эһэҕэ хармааннаппыт Сабдыкыс — улуу булчут. Этэргэ дылы, үрдүнэн да көтүппэт, аннынан да аһарбат булчут. Кини араас булду сууһарбыта. Барытыгар дэгиттэр этэ. Уу балыгар, халлаан көтөрүгэр уонна хара тыа маанылаах кыылыгар тайахха да, эһэҕэ да.
Былыр-былыргыттан кэпсииллэринэн, улуу булчуттар хаһыс эрэ эргиирдэригэр алта уон тоҕустарыгар дуу, тоҕус уон тоҕустарыгар дуу күннүү-күөнэхтии сылдьар кэмнэригэр бэрт былдьаһа эмиэ биир бэртээх кэлэр үһү. Сабдыкыс итини үгүстүк истибитэ. Тоҕо эрэ бүгүн Сабдыкыс ону өйдөөн кэллэ.
Сабдыкыс туохтан эрэ этин сааһа аһыллан, утуйа сытан эмискэ уһуктан кэлбитэ. Кини Кэлтэгэй отуута диэн сиргэ сынньана сытара. Түүлүттэн соһуйан уһугунна. Түүл-бит дьикти! Хайдах эрэ, туох эрэ батарбакка ойон турбута уонна аа-дьуо үүтээнин аанын сэгэппитэ. Таһырдьа уу-чуумпу этэ. Кини таһырдьа тахсан ону-маны эргиччи одуулаабыта. Кыһалҕатыгар, ыттарын бэҕэһээ дэриэбинэҕэ илдьэн кээспитэ. Онон ким да үрэн да, сыт да ылан биллэрэрэ суох. Халлаан суһуктуйа сырдаабыт этэ.
Сабдыкыс куолутунан үүтээнин таһыгар үүнэн турар баараҕай тииккэ өйөнүөх курдук гынан баран, этэ тардан үөһэ хантас гынан көрбүтэ, арай кини малын ыйыыр мутугун үрдүнэн хайа эрэ кыыл кэлэн тиит халыҥ хатырыгын сытыы тыҥыраҕынан хайа сотон барбыт этэ.
Сабдыкыс сэрэйбитэ… Кэлбит!.. Кини быйыл тоҕус уон тохсус кыыла буолуохтааҕа. Онон ити түүл мээнэҕэ көстүбэтэҕэ буолуо. Сабдыкыс үүтээнигэр киирэн сытыах курдук буолан баран кыайан сыппатаҕа. Өйө-санаата өрүкүйбүтэ сүрэ бэрдэ. Таһырдьа тахсан кулуһунун иннигэр арбаллан олорбута. Булчут эмискэ ойон турбута. Кини сааһыгар холооно суох тэтиэнэх, кыахтаах киһи этэ. Дьыбардаах салгыны толору эҕирийэн баран: «Биллим! Кэлбиккин! Көрсүөхпүт! Истэҕин?! Көрсүөхпүт! Мин күүтүөм! Баарбын!»— диэн, хаста да кылана быһыылаахтык хаһыытаан ылла. Ол кэнниттэн хоту Арбын таастарын быыһыттан аарыма эһэ кыланыыта «Ээх, баарбын! Кэлиэм!» — диэбиттии сатараан иһилиннэ.
Сабдыкыс, дьэ уоскуйан, холкутугар түспүтэ. Холкутуйумуна, билигин киниэхэ ким, хантан суоһуура билиннэҕэ дии.
Сабдыкыс кулуһунун күөдьүтэн сарсыардааҥҥы аһылыгын бэлэмнэнэн, аа-дьуо аһаабыта. Ол гынан баран кини урут аһыырын курдук, сыалааҕы-арыылааҕы талбытынан хайыта тыытан сиэбэккэ, быһаҕынан кырбаан баран, суор курдук быһах уһугунан тоҥсуйан сиэбитэ. Ити эмиэ сэрэнэр быһыыта этэ.
Мантан антах Сабдыкыһы хаһан баҕарар, ханна баҕарар, ханна да тиийдэҕинэ, ханна да сырыттаҕына, икки сытыы харах, түөрт сытыы тыҥырахтаах баппаҕай уонна амырыын аһыылар маныыллара, кэтииллэрэ. Онон кини үҥүүтүн ылар илиитэ куруук кураанах, сыата-арыыта суох буолуохтаах. Ол иһин ити бүгүн быһах уһугунан суор курдук тоҥсуйан аһаата.
Билигин, күн аайы, хаһан көрсүөхтэригэр диэри бу маннык бэйэ бодотун тардынан сырыттаҕына табыллар. Сабдыкыс куруутун бэлэм буолуохтаах. Бу барыта сэрэх. Сэрэхтээх эрэ буоллаххына, бу сиргэ тыыннаах хаалаҕын. Ол - айылҕа суруллубатах сокуона, өбүгэ тутуһар ыйааҕа. Ким билиэй күн сарсын ким бастаан күн сардаҥатын көрсүөн?
Булчут уотун эбэн биэрэн баран, дьиппинийэн, аргынньахтаан олорон кэп туоммута, эҥсэлийэ туойбута.
Аа-уо…, Аа-уо…
Оо, Уо-а-а…
Дьэ, дуо!
Арҕаа Арбын таастарыттан

Амырыын кыланыы иһилиннэ.

Хантан, кимим кэлиэхтээҕин
Билэн, истэн олоробун...
Кэрдиис кэмим сиппитин
Эттиин-хаанныын биллим мин.
Улуу булчут чээрэтэ
Сабдыкыс уол оҕо буолабын.
Уотум иннигэр сөһүргэстээн
Алгыс тылын этиниэм!
Дьэ, дуо!
Оҕо сылдьан сиэптэрбин
Хайа сотон барбыта.
Дьэ, ол сэтэ ситэн ньии
Кэрдиис кэмим кэллэҕэ,
Аарыма кыылы кытта
Хабылык бырахсан хапсыһар
Хаарыан күнүм үүннэҕэ.
Дьэ, дуо!
«Аал уотум иччитэ Хатан Тэмиэрийэ кырдьаҕас! Аарыма кыылы кытары уун-утары көрсүһэр үлэхтээх күнүм үүннэ! Аал уотум иччитин алыс көрөммүн, ааттаһан эрэбин. Уот эһэкээммин күндүлээтэҕим буоллун! Сөп барда, сэрэнэн-сэрбэнэн сылдьабын! Халлаан сырдыыта аарыма кыыл биһикки хайабыт эрэ хаһатынан хабылык бырахсыа, хайабыт эрэ саалынан саахымат охсуо!
Аал уотум иччитэ! Тус иннигэр олорон көрдөһөрдөөх буоллум! Биир уол оҕо дьолун, биир уол оҕо соргутун туора сотторон кэбиһимэ даа! Күүс көмө, дурда-хахха буол! Дьэ, дуо!» Сабдыкыс, дьэ холкутугар түһэн олорон, түүтэ бараммыт таба тэллэҕин үрдүгэр сарсын туттар сэбин-сэбиргэлин аа-дьуо, биир-биир наардыы олордо: «Дьэ, сарсын хайаан даҕаны аан бастаан утары уунуллар эһэм эрдэҕиттэн иннибэр күммүн өллөйдүүр уһун тайыым барахсан! Дьэ, хайдаххыный? Сарсын уйаныҥ-хатаныҥ биллиэ»,— диэн баран, Сабдыкыс тайыы толбоннурар күөх биитигэр иэдэһин сыһыаран ылла. Тайыытын көхсүн бигээн, туппахтаан көрбүтэ, бигэтик, ыгатык тайыытын тимирэ иҥнэ сылдьара. Билигин даҕаны кини иччитин көмүскэһэр, харыстаһар кыахтааҕа биллибитэ. Сабдыкыс эһэтэ эдэр сылдьан хайа эрэ удьуор ууска оҕустарбыт буолуохтаах. Онтон дьэ, бу хаһыс эрэ үйэтигэр кэлэн кини тыынын өллөйдүүр мал буола сырыттаҕа.
Онтон кини манааҕатыттан былыыр-былыргыттан эһэтэ улахан кыылга таҕыстаҕына, аарымаҕа утары турдаҕына туттар малын — бэгэччэк баайыытын таһаарда. Бу бэгэччэк баайыыта диэн, уһун киил мас мутугун туора сэрэмээт быанан тардыллыбыт этэ. Бу маны ылан бэгэччэккэ кэттэххэ, киһи илиитэ босхо сылдьар. Ол гынан баран, ити мас тыатааҕы үөлэс саҕа аппыт айаҕын иһигэр киирдэҕинэ, айаҕын аспат да, саппат да гына туора туран кэбистэҕинэ, били босхо илиинэн эһэ тылын төрдүттэн харбыыллара. Уонна атынын түгэн быһаарара... Бэгэччэк баайыыта кыахтаахтар туттар маллара.
Дьэ, уонна Сабдыкыс эрэлэ — кыыннаах быһах. Үс харыс уһуннаах кылааннаах быһаҕа Сабдыкыһы өлөр өлүүттэн элбэхтик быыһаабыта. Кини быһаҕа дьон туттар быһаҕыттан уратылааҕа. Сабдыкыс кыылга, анаҕастаахха туттар быһаҕын уга хатыҥ барахсан киһи илиитигэр эпсэри киирэн, кырдьык даҕаны, бу быһаҕын кытта ийэттэн бииргэ төрөөбүт курдук буолара. Булчуттар хатыҥ угу сөбүлүүллэр. Хатыҥ ук барахсаҥҥа симэһин барыта иҥэн-сүтэн иһэр, халтарыйымтыата суох буолар. Бу да сырыыга Сабдыкыс кыыннаах быһаҕар эрэлэ улахан. Кини кыыннаах быһаҕын сытыы аҕаанынан кылаанын тэҥнии сотон баран, этэрбэһин оһугар анньынан кэбистэ. Дьэ, силигэ ситтэҕэ!
Бу маннык утары көрсүһүүгэ үгүс сэп наада буолбат. Бу хабыр хапсыы аҕыйах түгэн иһигэр ааһар.
Киэһэ, борук-сорукка кулуһун уотугар Сабдыкыс сирэйэ-хараҕа сэлии оҕуһун муоһуттан оҥоһуллубут курдук суодайан көстүбүтэ. Күүттэххэ уһун түүн ааспыта. Ол да буоллар, Сабдыкыс кыратык даҕаны хамсаан көрбөккө олорбута. Кини улахан аарыма үктэнэн иһэрин ыраахтан сэрэйбитэ...
Кырдьык да үлүгэрдээх аарыма иһэрэ! Халлаан боруора сырдаан барбыта. Сабдыкыс үүтээнигэр ыллык устун аарыма тыһы тыатааҕы тахсан кэлбитэ.

Кини дьикти элэмэс өҥнөөх. Өссө кыра биир сыллаах оҕотун Эһэриэһи батыһыннара сылдьара. Аарыма уонна Сабдыкыс ыы муннуларынан анньыһа түспүттэрэ. Бу сырыыга хайалара даҕаны уостарыгар уоһахтаах оҕо буолбатах этилэр. Хайалара да саастарын сиппит, аһыахтарын аһаабыт аарыма этилэр.
Хабараан хаһыы, суостаах кыланыы халлааҥҥа хатанарын кытта киһи уонна эһэ бэйэ-бэйэлэригэр утарыта ыстаммыттара.
Аарыма тыһы эһэ кыланаат, күөх чалахайынан Сабдыкыс сирэйин саба ыспыта уонна куйахатын тириитин саба тардан кээспитэ.
Сабдыкыс, били бэгэччэктээх киил маһын эһэ айаҕар батары биэрэн баран, тылын төрдүттэн хаба тардан ылаат, кыыннаах быһаҕын харбаабыта уонна аарыманы уолугуттан ахтатыгар диэри биирдэ тэлэкэлээн кэбиспитэ.
Өлөрдүү кыланаат, тыһы эһэ умса барбыта. Сабдыкыс эмиэ сирэйин тириитин хам туттан баран олорбута. Бу олордоҕуна, били тыһы эһэ оҕото Эһэриэс кэлэн иннигэр түһэн ырдьыгынаабытын антах анньан кэбиспитэ. «Улааттаххына кэлээр, ситтэххинэ кэлээр уонна ытыгылаар»,— диэн баран Сабдыкыс өйүн сүтэрэн умса түһэн сыппыта.
Ол кэнниттэн үгүс сыл, хонук ааспыта. Сабдыкыс булчут аатырыан аатырбыта. Кэлин улам сааһыран, кырдьан барбыта. Былыргы дьон кэпсээнинэн, улахан булчут эмиэ улахан ойуун курдук төрүт кыыллаах буолар.

Ол кыыла олоҕун тиһэх кэрдииһигэр кэлэн ытыгылаан барара үһү.
Бүгүн Сабдыкыс эдэригэр түспүт курдук эрчимирэн, Кэлтэгэй отуутугар эмиэ хоно барбыта. Арбын таастарын быыһыгар бөлөөркөй ыйдаҥа сири-дойдуну туртата сырдаппыта. Сабдыкыс аа-дьуо отуутун иннигэр эрдэ бэлэмнэммит улахан иин буорун кырсын аспыта.
Кини олбоҕун бэлэмнээн, аа-дьуо киирэн олорон сирин оҥостон барда. Төрүт кыылыгар анаммыт тиһэх сэбин-сэбиргэлин кылгас батыйатын бэйэтин кытта илдьэ киирбитэ. Кулуһун уота умуллан ыйдаҥа сырдыга аан дойдуну бөлөөрдө сырдаппыта. Өр-өтөр буолбакка үүтээн таһыгар тыаттан аа-дьуо сиэллээх уонна кутуруктаах улахан тыһы эһэ тахсан кэлбитэ. Кырдьык даҕаны, ытык киһиэхэ ытык кыыл кэлбитэ.
Сабдыкыс сааллырбат маҥан баттахтаах төбөтүн нөрүтэрин кытта аарыма кыыл тыаһа-ууһа суох кэлэн кинини хам баттаабыта. Сабдыкыс сылайбыттыы хараҕын быһа симмитэ уонна эмискэ хонноҕун анныттан били, ымыыта-батаһа ыйдаҥа сырдыгар килбэс гыммытыгар сапта түспүт эһэ сүрэҕин хараҕалыы саайбыта.
Киһи куйахата күүрэр кыланыытын кэнниттэн уу-чуумпу сатыылаабыта. Ыйдаҥа былыт быыһыгар саспыта, аан дойдуну хара бараан түүн мэлдьэспиттии саба угуттаабыта. Арай Арбын таастара тыла суох туоһу буолан суодаһан турбуттара.

Иван БУРЦЕВ,
СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ, режиссер-сценарист.

Кыым №27 2007.07.12