Киирик Кирилэбис кэлиҥҥинэн улахан толкуйга ылларар буолла. Ол – эдэр дьон, саҥардыы ыал буолаат, ситэри унаар буруону субуппакка, атырдьах салаатыныы арахсалларын санаан. Холобура, икки сиэн балта – Грунялаах Эмилия – хайыы сахха иккис эрдэриттэн бардылар. Өссө ити – ийэлэрэ этэринэн, “барбыттар” диэн. Дьиҥэр, ким “барбыта”, манна диэн эттэххэ, биллибэт. Отуттарын туолуохтара ыраах эрээри, чэ, баҕар, саахсата суох олорбут да буоллуннар – сүрэ бэрт дии! Киһи арай бииртэн өрө тыыныан сөп – ол дьонноруттан оҕоломмотохторуттан. Ахсыларыттан оҕолонон испиттэрэ буоллар, ол чыычаахтара бороохтуйалларын саҕана, кэлин даҕаны, төһөлөөх охсуу буолуох этэй?!        Эбэлэрэ Дьэлиэнэ этэринэн, сиэннэрэ кыргыттар арахсыбыт биричиинэлэрэ биһилэхтэрэ үһү. “Холбоһуохтарын иннинэ ювелирнай маҕаһыыҥҥа табаарыстарын, дьүөгэлэрин кытта тиийэн биһилэхтэрин мээрэйдэнии бөҕө буолбуттар. Оннук диэн баар үһү дуо?! Кэргэннии буолуохтаах дьон бэйэлэрэ эрэ кэтэн-устан кээмэйдэниэхтээх этилэр”, – диэн Дьэлиэнэ быһаарар. Ол иһин тапталлара, туох баар эниэргийэлэрэ атын дьоҥҥо көһөн хаалбыт буолуон сөп үһү.    Киирик Кирилэбис бэйэтэ 24 сааһыгар кэргэннэммитэ. Чээнэтин кытта сыл кэриҥэ иннэлээх сап курдук иилиҥкэйдэһэн сылдьыбыттара. Биллэн турар, ол кэм устатыгар аҥаардас уураһыынан, куустуһуунан эрэ муҥурдаммыттара диэтэххэ, олус тупсаран этии буолара чахчы. Оччотооҕуга кинилэр көлүөнэлэрин кырдьаҕастар “аныгы чэпчэки ыччат” диэнтэн атыннык ааттаабат этилэр.    Сөбүлүү көрбүт кыыһа, ол аата өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа 20 саастаах сайаҕас саньытаарката (СГУ медфагар туттарсан баран, куонкуруска хапсыбатах), билсибиттэрэ бастакы нэдиэлэтигэр “киниэнэ” буолбута. Ону хайа-хайалара буолуохтааҕын курдук ылыммыттара быһыылааҕа: иккиэн даҕаны хайа эрэ ыҥырыалар хайыы үйэ “ыалдьыттаан” ааспыт сибэккилэрэ буолан, сирэй-харах анньыспатахтара, хата, тапталга тэҥ таһымнаах курдук сананан, олус сатаспыттара. Инники сыһыаҥҥа туох да эбээһинэс той суоҕа, арай кэмиттэн кэмигэр “аны оҕо үөскээн хаалыа” диэн, кыһанан харыстаналлара. Ардыгар дуона да суохтан сылтаан, иирсэн ылаллара, оччоҕо хас эмэ хонукка көрсүбэккэ, бэл, төлөпүөннэспэккэ да сүтэн хаалар түгэннээхтэрэ. Онтон биитэр Киирик, биитэр Чээнэ, туох да буолбатаҕын курдук, төлөпүөннээн эбэтэр бу тиийэн кэлэн, сыһыаннара эмиэ салҕаммытынан барара.    Кыыһа ырааҕынан аймахтарын кытта – кыараҕас мас дьиэҕэ, оттон бэйэтэ өрүс пуордун уопсай дьиэтин хоһугар бииргэ үлэлиир икки киһитиниин олороллоро. Инньэ гынан бүччүмҥэ “тыыннарын таһааралларыгар” добуочча күчү­мэҕэйи көрсөллөрө.    Оччотооҕу “аныгы дьон” сиэринэн, туох да эбээһинэс диэни ылына да илик буолан, хайа-хайалара кистэлэҥ “саппаас эбийиэктээх” этилэр. Ол –маҥнай утаа сонун, кэрэхсэбиллээх курдугун иһин, элбэх бириэмэни, сыраны эрэйэрэ. Оннук иннэ-кэннэ биллибэт олохтон Киирик хал буолан, кыра аайы санаатын ончу түһэрбэт Чээнэҕэ улам ылларан барбыта. Сыл кэриҥэ сыымайдааһын түмүгэр, били, “саппааска” сылдьар “хандьыдааттар” сыыйыллыбыттара, инньэ гынан аны дьиэ-уот булунар кыһалҕа тирээбитэ. Маныаха “баҕалаах киһи маска ыттар” диэн уос номоҕо Киириккэ быһаччы сыһыаннаах буолан биэрбитэ – куорат кытыытыгар сүрдээх дьоҕус кутуу дьиэ көстүбүтэ.    Биир күн Чээнэ таайа Дьөгүөр тэрилтэтин эргэ оптуобуһунан ол самнархай дьиэлэригэр көһөрбүтэ. Чээнэтэ икки суумкалааҕа, оттон Киирик аармыйаттан диэмбэллэнэригэр атыыласпыт быыкаа саһархай эриэн чымадаанын кытта биир куул кинигэлээҕэ. Ыал буолбутун, дьиэ атыыласпыттарын ийэлээх аҕатын түбүккэ түһэримээри биллэрбэтэҕэ даҕаны. Дьэ, арамаантыкалаах саҥа олох саҕаламмыта. Мүөттээх кэмнэрэ буолуо, бука. Киэһэ үлэлэриттэн кэлэн көрсөллөрө, оо, сылаанньытыылаах, астык да буолара... * * *    Киирик да, Чээнэ да “саахсаланар диэн бүрүкүрээтийэ биир көрүҥэ буоллаҕа, ол эмиэ тугун сибидиэтэлистибэтэй, кылаабынайа, ис сүрэхтэн бэриниилээх таптал” диэн бигэ санаалаахтара. Дьэ, онтон, оҕоломмуттара биир ыйын туолуутугар (онооҥҥо диэри уолларыгар аат да биэрэ иликтэрэ), ыстарааптанар кыһалҕаттан саах­саҕа барарга тиийбиттэрэ. Ол иннинэ маҕаһыыҥҥа тиийэн көмүс биһилэх ылыммыттара. Киирик билигин өйдөө­төҕүнэ, ол биһилэхтэрин бэрэдэбиэс бэйэтэ кэтэн көрө-көрө “эйиэхэ оруобуна сөп түбэһиэҕэ, бэл, мин суон тарбахпар батар” диир этэ.    Саахсаламмыт, оҕолоругар аат биэрбит уонна эрдии-ойохтуу буолбуттарын кэрэһилиир биһилэхтэммит дьон сонно түспэтийбит курдук буола түспүттэрэ. Мантан инньэ олохторугар саҥа кэрдиис кэм кэлбитин өйдөө­бүттэрэ.    Урут Киирик ийэтэ кэтит соҕус кыһыл көмүс биһилэҕин иэйбит кэмигэр оҕолоругар көрдөрөрө, өссө ханнык тарбахха кэтэр туох суолталааҕын бы­һааран кэпсиирэ. Интэриэһинэйэ диэн, аҕатыгар биһилэх баарын өй­дөөбөт. Ис хааныттан хомуньуус буолан, ону утарбыт да буолуон сөп. Уопсайынан, көмүһү, баайы-дуолу, о.д.а. аҕалара “бу – вещизм, бурсуйдуу санаалаах дьон ымсыырар маллара” диэн сөбүлээбэтин биллэрэрэ.    Үлэтигэр тиийбитигэр табаары­һа Оппуонньа Киирик көмүс биһилэх­тэм­митин сонно бэлиэтии көрбүтэ. Алта сыл аҕа, сахаҕа, чахчы, астык көрүҥ­нээх ыччат, Оппуонньа, эҕэрдэлээн баран:    – Табаарыһым, дьэ, дьоһумсуй­бут көрүҥнэммиккин. Аныгыскы хамнаскар аны үчүгэй көстүүм ылыннаххына, саастаах дьахталлар эйигиттэн харахтарын дуостал араарыахтара суох, – диэн сибис гыммыта.    – Пахай, “саастаах дьахталлар” буола-буола, саатар, кырасыабай кыргыттар диэххин, – Киирик өһүргэммитэ.    – Молодуой, тугу да билээхтээбэккин. Сааһыра барбыт дьахталлар ордук минньигэс буолаллар. Ойохтоох киһиэхэ, өссө эн курдук бүрэтиҥи ыччакка, кыргыттар даарым да наадыйбаттар, оттон сааһыран эрэр, эбиитин аҥаардас дьахталлар ити көмүс биһилэххин көрдөхтөрүнэ, “эдэр, кэргэннээх, онон ол-бу ыарыыта суоҕа чахчы” дии саныахтара уонна сонно “атаакалаабытынан” барыахтара, – диэн Оппуонньа сирэйдиин-харахтыын биир кэм боллоҥноон олороро.    Кырдьык, Өктөөп бырааһынньыгар боропсойуустара тэрилтэ дьиэтигэр остуол хотойорунан ас тардыбыта. Кө­рүдүөргэ үҥкүү-битии буолбута. Маҥ­най быластыыҥканан үҥкүүлээн иһэн “тугун былыргытай, патефоҥҥа дылы буолан” диэн, магнитофону холбообуттара. Киирик, остуолга олорон балай эмэ “сэрээттэммит” киһи, үҥкүүгэ эрчимирэн киирэн, бэркэ имиллэҥ­нээн эрдэҕинэ, Глафира Павловна аттыгар баар буола түспүтэ. Бу толуу көрүҥнээх, түөрт уончалаах аҥаардас дьахтар, эниэргийэтэ бирээмэ таһы­нан бычыахтыы сылдьар курдуга. Имэ кэйэн, хараҕа ууланан, Киириккэ сыста түһээт, “аллара кэбиниэппэр түһэ сылдьыах” диэбитэ уонна үөс батааска биэрбэккэ, бастакы этээскэ сиэтэн дэллэриппитинэн барбыта... * * *    Киириктээх “эдэр-сэнэх эрдэххэ хоту дойду диэннэрин көрүөххэ” диэн уолҕамчы санааларыгар Уһук Хоту үлэлии барбыттара. Хаһан да үктэм­мэтэх, бэл, түһээн да баттаппатах дойдуларыгар бэркэ олохсуйбуттара. Икки хостоох кыбартыыраҕа, буолаары буолан, оскуола хочуолунайыттан быһа кэлэр ититиилээх дьиэҕэ олорор “па” үһү дуо: үлэлиир да сирэ, хонтуора да чугас.    Бөһүөлэктэрэ киинтэн быдан ыраах, аралдьытар туох да суох буолан, Киирик төбөтүн оройунан үлэтигэр умса түспүтэ. Куһаҕаннык үлэлиигин диэбэтэхтэрэ, хата, тэрилтэҕэ сонун сүү­рээни киллэрииһи диэн, өрүү өрө туталлара. Кэтэх хаһаайыстыба эҥин диэн суох киһитэ, хайыа баарай, туох тэрээһин буолар да, сонно кыттан иһэрэ.    Биирдэ, балаҕан ыйын ортотун диэки, бөһүөлэктэн 6-7 биэрэстэлээх Киэҥ Хонуу диэн сиргэ от кэбиһэ барбыттара. Киһи элбэҕэ. Уопсайынан даҕа­ны, киин сиртэн атына диэн, бу дойдуга субуотунньукка олус көхтөөх буолар эбиттэр.    Киирик, дойдутугар үчүгэй отчут ахсааныгар сылдьыбыт киһи, манна да­ҕаны “баардааҕын” көрдөрөөрү, үлүм­нэ­һэн үлэлээбитэ. Уһун атырдьаҕынан сэкэрээн сыыһын атаран ыла-ыла, үөһэ лөглөччү ууран иһэрэ. Арай биири сөбүлээбэтэҕэ диэн – биһилэҕэ, арыый улахан буолан эбитэ дуу, араастаан халҕачыҥнаан, тарбаҕар быһа киирээри сордуура. Ол иһин аата суох тарбаҕыттан устан, ылгын чыкыйатыгар кэтэрдэн кэбиспитэ. Итиннигэ үчүгэй. Ол туран, Киирик биир түгэни санаан кэлбитэ. Кинини кытта милииссийэҕэ биир кэмҥэ үлэлии киирбит Быладьыымырап Былаадьыгы, сыбаайбалаабыта балтараа ый буолбутун кэннэ, биһилэҕэ тарбаҕар батары киирэн сүһүрдүбүтүн хирурдар нэһиилэ эпэрээссийэлээн быыһаабыттара. Табаарыһа онтон сылтаан инбэлиит буолбута, ол кэнниттэн уһаабатахтара: кэргэниниин арахсыбыттара.    Киэһэлик, ДТ-75 тыраахтар сыарҕа­тыгар олорсон дьиэлээн иһэн өйдөөн көрбүтэ – биһилэҕэ суох! Сүрэҕэ парк гына түспүтэ. Хайыах баҕайыный? Ылгын чыкыйатыттан сулбуруйан түһэн хаалбытын билбэтэх. Аны кэлэн, хантан булуой?    Субуотунньуктан арбы-сарбы туттан кэлбитин Чээнэтэ сонно бэлиэтии көрбүтэ. Хайыай, барытын кэпсээтэҕэ дии. Кэргэнниилэр маҥнай утаа мунчааран ылбыттара, онтон, үгэстэринэн, “ээ, былыргы ол-бу үһүйээни итэҕэ­йимиэххэ” диэн баран, устунан умнан кэбиспиттэрэ. Хата, ол оннугар “саҥа учуутал субуотунньукка сылдьан көмүс биһилэҕин сүтэрбит” диэн сурах бөһүөлэги биир гына тилийэ көппүтэ. Араастаан тойоннообуттар эрээри (ол иһигэр оскуолаҕа кытта), бары кэриэтэ “кэргэнниилэр арахсар буолбуттар” диэн түмүктээбиттэрэ иһиллибитэ. Холобурдууллара элбэх этэ. Онтон биирдэрэ маннык ис хоһооннооҕо. Хонтуора таһыгар олорор Сүөкүлэлээх кыыстара, аҕыйах сыллааҕыта соҕуруу үөрэ­ҕин бүтэрэн кэлэн, саҥардыы сыбаайбалаан баран, эрин дойдутугар айаннаһаары сылдьан, биһилэҕин сүтэрэн кэбиспит. Ол кэнниттэн сотору соҕус буолаат, эрэ, атын дьахтарга иирэн, арахсыбыттар.    Итиниэхэ майгынныыр холобуру Киирик эмиэ билэрэ. Биир дойдулааҕа Артамыанап Арамаан диэн спортсмен бэрдэ уол “билсэр кыыһым үөрэҕин бүтэрдэ, онтубун сүгүннэрэн аҕалыам, сатаннаҕына, оскуолаҕа омук тылын үөрэтиэ этэ” диэн бэркэ оҥостон, өссө кыыһыгар уонна бэйэтигэр биһилэх атыы­лаһан Дьокуускайдаабыта. Куоракка тиийэн биһилэхтээх суумкатын таксыыга умнан кэбиһээхтээбит – бүттэҕэ ол. Дьоно “уолбут, дьэ, оттомнонон, ойохтонон эрдэҕэ” диэн, тэринии бөҕөтө буолбуттара баара...    Дьон алҕаһаабатах этилэр: сылы кыайбатынан Киириктээх Чээнэ айдааннаахтык арахсыбыттара. Чэ, ол бэйэтэ биир туспа кэпсээн...    Киирик Кирилэбис сыта-тура ити курдук сыаналаан көрдөҕүнэ, кэргэнниилэр арахсыыларыгар кыһыл көмүс биһилэх улахан оруоллаах эбит.   БУТУКАЙ.
kyym.ru сайтан