60-с сыллар саҕаланыы­ларыгар биһиги улууспутугар Акаары Ойуун диэн баара. Тоҕо итинник ааттаммыта биллибэт эрээри, киһини өһүргэтэр араас “дьээбэ-хообо” тыллааҕынан, дьону күлүү-элэк гынарынан биллибит. Кими эрэ эмтээн дуу, тугу эрэ алыптаан дуу улахан ойуун диэн аатырбатаҕа эрээри, биир ыалга улахан иэдээни аҕалбытын өйдүүбүн. Илэ харахпынан көрбүтүм.        Оччолорго кырабын. Дьонум аймахтарбар хаалларан баран, ханна эрэ барбыттара. Мин кинилэргэ хааларбын сөбүлүүрүм. Түөрт оҕолоохторо. Ити күн саамай кыралара, мааны кыыстара (3-4 саастааҕа), киирэр аан диэки сиргэ олорон, ытыс таһына-таһына, буору булкуйа олорбута. Хара ньаассын баттахтааҕа, моонньоҕон курдук хап-хара харахтааҕа. Ийэлэрэ күөрчэҕин ытыйа-ытыйа “Куккунаай (диирэ быһыылааҕа), буору бурҕатан бү-үт” диэн таптыыр хараҕынан көрүтэлээн ыла-ыла, буойара бу баарга дылы.    Кыыс барахсан итинник олорбута, биһиги хос диэки оонньуу сылдьыбыппыт. Ийэлэрэ остуолга күөрчэх ытыйа турбута. Ити кэмҥэ Акаары Ойуун киирэн кэлбитэ. Ийэлэрэ кини киирбитигэр сирэйэ уларыйан хаалбыта. Биһиги диэки “мэниктээн бүтүҥ” диэбиттии көрөн ылбыта, хоско ааһан хаалбыппыт. Мэтэҥнии-мэтэҥнии, сэмэйэ суох баҕайытык туттан-хаптан, олоппоско олорунан эрэрин көрөн хаалбытым. Модороон сирэйдээх хатыҥыр уһун киһи этэ. Тииһэ ардьаҕар буолан, көрдөххө, ардьайан сүрдээҕэ.    “Аһыы кэллим, аскытын тардыҥ” диэбитигэр ийэлэрэ “тойон көстүбүт дии, дьиэҕэр баран аһаа, оҕолоох дьонтон ордугу булаары” диэн үүрбүтэ. Аҕалара киирэн кэлэн, “манна кэлэргин тохтот” диэбитэ. Мин хостон тахсан, остуол диэки чугуруҥнаан кэлбитим. Акаары Ойуун өһүргэммит көрүҥэ суоҕа. Куһаҕан баҕайытык мүчүҥнээн ыла-ыла, аан диэки иэҕэҥнээн тахсан иһэрэ. Тахсаары туран, кыра кыыс диэки хайыһаат, “оо, үчүгэйкээн да оҕо олороохтуур” диэт, сүр куһаҕаннык күлэ-күлэ тахсан барбыта. Итинник диэт, халҕаны сабаатын кытары, буору таптайа олорбут кыыстара үрүҥүнэн көрөөт, охтон хаалбыта. Дьоно хаһыыраат, кыыстарын көтөхпүттэрэ – өлөн хаалаахтаабыт этэ. Аҕата эрэйдээх көһүйэн хаалбыт кыыһын, туран кэлиэ диэбиттии хаста да сахсыйталаабытын өйдүүбүн.    “Акаары Ойууну аһаппак­калар, кыыстарын сиэппиттэр” диэн дьон сибигинэһэн кэпсэтэллэрэ.   Илэ киирэн кэлбиттээх      Аҕам утуйуон иннинэ хал­ҕанын хатаан баран утуйар. Хайаан да. Хоһугар ааһаары туран, аан диэки хайыһан, “хатаммыт дуу, суох дуу” диэн өр кыҥастаһар. Убайым күүлэйдээн, түүн хойут кэлэн ааны хатаабакка утуйбут буоллаҕына, улаханнык сэмэлэнээччи.    Отууга таах сытыахтааҕар киэһэ “ити ааны кэтиир-маныыр туох дьикти кэмэлдьилээххиний?” диэн күлүү-элэк ис хоһоонноох ыйытабын. Мэлдьи буоларын курдук, үүтээн аанын диэки хараҕын кырыытынан көрөн ылбыта. Мин төрүөм аҕай иннинэ, 90-с сыллар саҕаланыыларыгар, биир дьикти уонна кутталлаах түбэлтэҕэ түбэһэн турардаах эбит. Дьээбэ аҥаардаах кэпсэтэ олорон, аҕам дьиппиэ дьүһүнүн көрөн, чуумпуран хааллым.    Тастыҥ эдьиийдэрэ Маайыс уһун ыарахан ыарыыттан суох буолбут. Аймахтарын кытта көмөлөөн, бохоруона тэрээһинигэр түбүгүрэ сылдьыбыттар. Маайыс тыыннааҕар кыраҕа даҕаны болҕомтолоох, ирдэбиллээх, кытаанах майгылаах дьахтар эбитэ үһү. 4 оҕоттон саамай улаханнара. Соҕотох кыыс. Бырааттара улаатан баран олохторугар соччо табыллыбатахтар. Саамай кыралара суол саахалыгар түбэһэн, төлкөтө быдан эрдэ түҥнэстибит. Биир быраата кэргэннэммэккэ сулумах хаалбыт, олус иһэр-аһыыр. Арай Маайыстан үс эрэ сыл кыра быраата кэргэннээх, 3 оҕоломмут. Син быр бааччы олоруох киһи эмиэ “дьукаахтарын” кытары сиэн-аһаан кэбиһэн, кэргэнин кытары субу-субу арахсыах курдук буолуталыыллар эбит. Маайыс кэргэннэммэтэҕэ, оҕоломмотоҕо. Быһата, бары даҕаны олус муор-туор олохтоох дьон эбиттэр.    Маайыс, хата, бырааттары­нааҕар буолуох, мин аҕам аахха ордук сыстыбыт. Сотору буола-буола ыалдьыттыы кэлэр эбит, мэлдьи убайдарбын ыйытаахтыыр, “сиэннэрим” диэн ааттыыр эбит. Ийэм миигин хат сырыттаҕына, иһин имэрийэр уонна “оттон бу сиэммит хаһан кэлэн үөрдэр?” диир эбит. Оннук миигин көрбөккө бараахтаабыт. Ыалдьыбытыгар дьонум ыарыылаабыттар. “Эрэйдээбэккэ эрдэ бардарбын” диэн тыллаах буолбут. Эппитэ туолан, өр буолбакка, ол дойдуга күрэнээхтээбит.    Бохоруона кэмигэр дэлби ардах түспүт. Ийэм хат буолан, барбатах. Аҕам кыратык сылдьыһан баран, кыра оҕолордоох киһи буолан, эрдэ кэлбит. Атын аймахтара, бырааттара тиһэх суолга атаара хаалбыттар.    Ийэм кыра дьиэбитин сууйа тахсыбыт. Аҕам, оһоҕун отто-отто, оҕолорун көрө олорбут. Ол олордоҕуна, аан аһыллар тыаһа иһиллибит. Арай Маайыс илэ бэйэтинэн турар эбит! Аҕам уолун хоско саһыара охсон кэбиспит, бэйэтэ уҥуоҕа халыр босхо барыар диэри тугу гыныан билбэккэ турбут. Маайыс хамсаабат да, саҥарбат даҕаны аан боруогар турбут. Чочумча буолаат, аҕам: “Хаҕыс майгыбынан, ыар тылбынан хомоппуппун өйдөөбөппүн. Эрэйдээбэккэ-куттаабакка айаннаа”, – диэбит. Сибиэн, абааһы сүтэн хаалар диэн кэпсииллэр. Маайыс сүтэн, симэлийэн хаалбатах. Тыыннаах киһи курдук, тэпсэҥнии түһэн баран, туох да буолбатаҕыныы, ааны аһан, тахсан баран хаалбыт.    Ийэбин ыҥыран ылан, оҕо­лорун туттараат, киһи уҥуоҕар тиийбит. Дьоно хайыы үйэҕэ көмөөрү бэлэмнэнэ сылдьаллар эбит. Хоруоп сабыылаах. Аҕам ардах илиппит туойдаах бадарааны халтарыйа-халтарыйа үктээн тиийэн, хоруоп сабыытын арыйа баттаабыта – Маайыс муҥнаах умса сытар эбит. Бырааттара буолуохсуттар күнү-түүнү супту итириктээн, эдьиийдэрин көрбөтөхтөр. Хоруопка сытыаралларыгар, ойоҕоһун диэкинэн ханньары соҕус уурбут буолуохтаахтар, онтулара нэксиэлээх бырысыапка умса баран хаалбыт эбит.    Аҕам: “Бэйэтигэр тиийиммит киһи курдук сирэйинэн умса көмүллэн барымаары, эрэнэр киһитигэр, миэхэ, илэ кэлэн сэрэтэ сатаабыт эбит эдьиийбит барахсан. Наһаа ирдэбиллээх, болҕомтолоох этэ. Барахсан”, – диэн аһына-аһыйа да аҕыннар, Маайыс илэ киирэн кэлбитэ аҕабын улаханнык куттаабыт, билиҥҥэ диэри ааны көрдөҕүн аайы куттанар, мэлдьи бэрэбиэркэлии сылдьар.   Сүллүүкүттэр      Сүллүүкүн тахсыбытын кэннэ, киэһэ уу баһар сатаммат. Дьон кэпсээнинэн, былыр ханна эрэ, ким эрэ диэн ааттаах киһи уу баһаары, сүллүүкүн оҕотун тэҥҥэ баһан таһаарбыт. Дьиэлээхтэртэн ким даҕаны билбэтэх.    Түүн утуйбуттарын кэннэ, таһырдьа тоҥмут этэрбэстээх дьахтар ытыыр үһү. Өр истэ сатаан баран көрбүттэрэ – xaaha суох хатыр маҥан дьахтар кэлэн: «Оҕобун аҕалыҥ», — дии-дии, ытаан өй мэйдээҕи тулуппатах. Онтон туран, били, киэһэ баспыт ыаҕастаах ууларын көрбүттэрэ, туох эрэ кытара сылдьар эбит. Ону көрөн баран, уулары таһааран, тэлгэһэҕэ тоҕо ыһан кэбиспиттэр. Онтон ыла дьахтар ытаабат буолбут. Ити кэпсээн ыраатан, бары сири саба сүүрбүт. Мантан сиэрдээн киэһэ хараҥаҕа күөлгэ киирэн, ойбонтон уу баһан таһаарыы сатала суох буоларын быһыытынан, олох баспат буолтара үһү дииллэр.   Мэҥэ Хаҥалас оройуонун иккис Наахара нэһилиэгэ, М.Г. Наумовскай тылыттан.
kyym.ru сайтан