Орто туруу-бараан дойдуга туох, хайдах дьылҕалаах дьон хаамса сылдьарбытын айбыт айыыбыт бэйэтэ билэн эрдэҕэ... Ананан кэлбит олохпутугар тапталбытын булаары, дьолго тиксээри, ойон тура-тура үлүмнэһэн эрдэхпит. Өрөбүл күннэргэ уруу арааһа ньиргийэр, тапталлаахтар холбоһоллор – саҥа олох саҕаланнаҕа ол. Ол иһигэр туох суоллаах-иистээх, дьылҕалаах дьон баалларын ким билиэ баарай? Урут да, хойут да булумньу оҕолоох дьахталлар бааллар. Норуокка үксүгэр “бырысыаптаах кыргыттар” диэн аатынан биллэллэр. Төһө да аныгы үйэтин иһин, олохсуйбут үгэстэн туораан, дьон саҥатыгар да киирдэллэр, сулумах сылдьан оҕолонорго санаммыт хорсун кыргыттар дьылҕалара өрүү кистэлэҥ, таайтарыылаах...     Устудьуон тапталым туоһута      Устудьуоннуу кэлбит бастакы сылбар факультет саамай кырасыабай уола миэхэ болҕомтотун ууран соһуппута. Кини иннинэ уол диэни билбэтэх тыа муҥкук кыысчаана, биллэн турар, улаханнык таптаабытым. Миэхэ кыыс эрэ барыта ымсыырбыта. Уолум киинэҕэ сырытыннарара, сибэкки бэлэхтиирэ. Бэл, каникулга дьиэбэр барбакка, кинини кытта Саҥа дьылы көрсүбүтүм. Ол түүн аан бастаан хоонньоспуппут. Оннук хас да дьикти түүнү бииргэ атаарбыппыт. Холбоһуохпут диэн бигэ эрэллээҕим. Онтум баара, сааһыары уолум дьалты туттар буолбута. Биир күн атын кыыһы сиэтэ сылдьарын көрөн, халлааным хараҥарбыта. Хоһугар тиийэн, быһаарса сатаабыппын тэлэбиисэртэн хараҕын да араарбатаҕа. “Ыт кэлин атаҕын туппуппуттан” үөрбүттэрин аһаҕастык биллэрэр кыргыттар бааллара. “Кини эйигин кытта сылдьарын көрөн баран, сүрэҕим хайдыбыта”, “Быраҕара биллэр буоллаҕа”, “Эйигин кытта тэҥинэн хас да кыыһы кытта көрсүһэр этэ”, “Итиччэ кырасыабай уол арыычча үчүгэй да кыыһы кытта сылдьыаҕын...” эҥин диэн тыл бырахпыттара.    Сотору-сотору хотуолуу сүүрэрбин, сирэйим-хараҕым кубарыйбытын көрөн, биир хоско олорор аҕа саастаах кыыс сүбэлээн, балыыһаҕа көрдөрбүтүм. Уйабар уу киирбитэ: ыарахан буолбут этим. Онон бастакы куурус иккис аҥаарыттан уоппуска ылан, дойдубар тахсыбытым. Иллэрээ сыллааҕыта бииргэ төрөөбүт убайым өлөн, төрөппүттэрим сиэннэнэр буолбуттарыттан үөрээхтээбиттэрэ. Дьон саҥарара ханна барыай? Ол киһибэр ыарахан буолбуппун эппэтэҕим. Наадыйара буоллар, биллиэ эбитэ буолуо. Кыһыҥҥы түүн уол оҕоломмутум. Тас дьүһүнүнэн оҕом аҕатыгар майгынныыра. Үөрэхпин бырахпытым. Кыргыттар оҕоломмуппун киниэхэ эппиттэрин, аахайбатах этэ.      Уолум түөрдүгэр ыал буолбутум. Кэргэним оҕобун тута бэйэтин араспаанньатынан суруйтарбыта. Соторутааҕыта уолум тэрилтэтин Саҥа дьыллааҕы хаартыскатыгар айбыт аҕабыт буолуохсут турарын көрөн, улаханнык соһуйбутум. Дьэ, буолар да эбит! Аҕалаах уол, буолаары буолан, биир тэрилтэҕэ түбэһэн үлэлииллэрэ дьикти буолбатах дуо?! Аны хайалара даҕаны уоллаах аҕа буолалларын билбэт, сэрэйбэт. Уолум кыратыгар эрэ аҕатын туһунан ыйыталаһара. “Өлбүтэ” диэхпиттэн ыйыппат буолбута. Баҕар, хаһан эрэ ким эмэ айахтатыа. Биир бэйэм санаммаппын. Ол киһи туох үлэһит буолбутун, кэргэннээҕин дуу, суоҕун дуу ончу интэриэһиргээбэппин. Былыргыны былыт саппыта.   Кэргэннээх киһиттэн бэлэхтэппитим      Кинини көрөөт, сөбүлээ­битим. Оччолорго эдэр бөҕө буоллахпыт. Кэргэннээҕин биллэрбин да, көрсүһэртэн куотумматаҕым. Хомондьуруопката бүтээтин кытта тута дойдулаабыта. Баара эрэ 22 саастаах эдэр кыыс сулумах сылдьан оҕолонорго хорсун санааны ылыммыт эбиппин. Дьиҥэр, кэргэн тахсар кыахтаах этим. Уолаттар да эккирэтэллэрэ. Ийэм “түһэртэрэргэ” этэн көрбүтүн батынан кэбиспитим. Аҕам улаханнык айдаарбыта. “Бу сааты-сууту! Ол оҕо бу дьиэҕэ киириэ суоҕа!” – дэтэлээбитэ. Хат буолбуппун оҕом аҕатыгар эппиппин, хата, “түһэртэр” диэн харчы сыҥалаабыта. Ылбатаҕым.    Санаам бөҕөх этэ. Оргууй аҕай сылдьан оҕолонорго бэлэмнэммитим. Дьонум сотору уоскуйбуттара. Устунан сиэннэриттэн күннэрэ-ыйдара тахсар буолбута. Ыал буолан туһунан барарбар оҕобун биэримээри дьирээлэспиттэрэ. Билигин уолум 23-тээх. Аҕабыт маҥнай хам-түм харчынан көмөлөһөр этэ. Онтон кэргэн тахсыбыппар сүтэ сылдьан баран, уолум улааппытын кэннэ билсэр буолбут эбит.    Кэлин санаан көрдөххө, сулумах сылдьан оҕолонорбор туох имнэммитэ буолла?.. Итинтэн атын киһиттэн оҕоломмот, оҕолонор сааһын баттаһаары ыксаабыт киһиэхэ дылы, эдэр кыыска төрүүр санаа хайдах киирбит бэйэкэтэй?.. Кэлин бэйэм бэйэбиттэн сөҕөбүн. Ол эрээри, чуолаан ити киһиттэн оҕоломмуппун ончу кэмсиммэппин.   Биир түүнтэн оҕоломмутум      90-с сылларга оскуоланы бүтэрэн баран, үөрэххэ киирбэккэ, дойдубар төннүмээри куорат балыыһатыгар саньытаарканан үлэҕэ киирбитим. Бииргэ үлэлиир кыргыттарбын кытта кыбартыыра куортамнаһан олорбуппут. Улахан олоххо үктэммит сулумах дьон баҕабыт, ырабыт диэн сүрдээх этэ. Төрөппүт көрүүтүттэн, билэр дьоммут эйгэтиттэн тэйиччи, көҥүл сылдьарбыт үчүгэйэ диэн дэлэ буолуо дуо. Кыргыттарым уолаттары кытта доҕордоһоллоро. Арай мин, тоҕо эбитэ буолла, уол туһунан оччо-бачча санаабат этим.    Саҥа дьыл уһун өрөбүллэригэр билэр уолбут түөрт-биэс бэйэтин саастыыта уолаттары илдьэ кэлбитэ. Олортон биирдэстэрэ, сырдык сэбэрэлээх уол, миэхэ болҕомтотун уурбута. Оттон мин кинини испэр киллэрбэтэҕим. Остуолга ас-үөл дэлэччи тардыллыбыта, арыгы бытыылкалара турбуттара. Үөрүү-көтүү өрөгөйүгэр бакаалларбытын элбэхтик көтөҕөрбүт. Хас да суукка үчүгэйдик утуйбакка сылдьар буоламмын, өй-мэй барбытым. Ороммор баран эрэрбин өйдүүбүн. Арай түүн үөһэ төбөм ыалдьан уһуктубутум. Бастаан утаа ханна баарбын өйдөөбөтөҕүм. Сирэйбинэн истиэнэ диэки хайыһан сытар буоларым. Ол өттүбэр ким эрэ сытарын билэн соһуйбутум. Били уол эбит. Туруохча курдук буолан иһэн өйдөнөн көрбүтүм – ыстааным олоччу уһуллубут. Уолум миигин күүһүлээбит этэ... Хаан буолбут бырастыынабын ылаары кинини сыҕарыта сатаабытым да, кыайбатаҕым. Кытаанахтык утуйа сытара. Онтон бааннаҕа сууна охсон, сааппыттан таһырдьаны былдьаспытым.    Уулуссаҕа үлүбүөй хаама сатаан баран, үлэбэр тиийэн, кураанах ороҥҥо утуйан ылбытым. Дьиэбэр киэһэ тиийбитим – кыргыттарым туох да буолбатаҕын курдук хомунан, тэлэбиисэр көрө олороллоро. Икки уол хоммут этэ. Кыргыттарым буруйдаах курдук тутталлара. Кэлин ол түүн ыарахан буолбуппун кистээбитим. Балыыһаҕа учуокка да турбатаҕым. Бэл, күн ахсын көрөр кыргыттарым төрүөхпэр диэри ончу билбэтэхтэрэ. Болдьохпор кыыспын оҕоломмутум. Дьолго, доруобай этэ. Ол сахха тугу санаабыппын, төһө санаарҕаабыппын хараҕым уутуттан илийбит сыттыгым эрэ биллэҕэ. Кыыһым түөрт ыйыгар дьонум сиэннэммиттэрин билэн, кэлэн, көһөрөн илдьибиттэрэ. Салгыы үөрэххэ киирбитим. Бэйэбиттэн икки сыл балыс уолга кэргэн тахсыбытым. Дьоно “оҕолоох кыыс” диэн, бастаан утаа сөбүлээбэтэхтэрэ. Утуу-субуу үс уолу төрөтөн, билигин “мааны кийиит” аатыран олоробун.    “Көссүү оҕото көрбүтүнэн” дииллэрэ сөп быһыылаах. Кыыһым “айбытыгар” олус майгынныыр. Дьүөгэлэрим ол уолу буларга этэн көрбүттэрин сөбүлэспэтэҕим, ити тиэмэни умналларыгар көрдөспүтүм. Оҕом аҕата туох дьоннооҕун, туох киһитин, хата, дьэ, билигин кэлэн билиэхпин баҕарталаан ылабын. Кыыһым майгыта биһиэниттэн атын, илиитигэр улахан талааннаах. Ол киһи ханна эрэ оҕолооҕун, икки үчүгэйкээн сиэн эһэтэ буолбутун хантан сэрэйиэй? Ким билиэй, баҕар, Орто дойдуттан суох да буолбута буолуо...   Хаһан эрэ кырдьыгы этиэхпин баҕарабын      Аҕабыт аттыбытыгар баар. Биир нэһилиэккэ, биир түөлбэҕэ олоробут. Ол эрээри сыһыаммытын бэйэбититтэн ураты ким да билбэт. Кини миигиттэн биир сыл балыс. Кыра дэриэбинэҕэ ыччаттар аҕыйах этибит. Соччо-бачча доҕордоспоторбут да, араас тэрээһиҥҥэ кыттан, наар алтыһа сырыттахпыт.    Бу түбэлтэ кини оскуоланы бүтэрбит сылыгар буолбута. Саҥа дьыл киэһэтэ этэ. Дьон үҥкүүлээн тарҕаспыттарын кэнниттэн бэһиэ-алтыа буолан хаалбыппыт. Бары кулууп эргин сылдьар оҕолор кулууп дириэктэрин хоһун бэркэ диэн билэрбит. Онно элбэхтик мустарбыт. Хайдах эрэ ураты киэһэ буолбута. Ити эрэ иннинэ улууска ыччаттар түмсүүлэригэр кыттан, миэстэлэһэн кэлбиппит. Онон бэлиэтиир төрүөт элбэҕэ. Ол олорон өйдөөн көрбүтүм – уолум миигиттэн хараҕын араарбат. Көрө үөрэммит буолан, ис киирбэх дьүһүннээҕин аахайбакка сылдьыбыппын. Бу киэһэни быһа ыймахтаабыт сампааммыттан туймаара дөйбүт санаабар, уолум тубустар тупсан испитэ. Кэлин тиһэҕэр тобугар көтөхтөрөн олорор этим. Үөрүү-көтүү, күлсүү-салсыы бөҕө буолан эрэрбит...    Онтон үрдүбүтүгэр таҥастар түһэн эрэллэрин өйдүүбүн. Уолум сып-сылаас тыына кулгаахпар, моонньубар биллэрэ. Куоптам тимэҕин төлөрүтэн эрэрэ. Мин даҕаны хаалсыбакка, уолум ырбаахытын устубутум. Биир тылынан эттэххэ, кулууп көстүүм ыйыыр хоһугар таҥастаах дьааһыктары суулларан, ол үрдүгэр оҕобут кутун түстээбит эбиппит.    Ити кэнниттэн биирдэ эрэ маҕаһыыҥҥа көрсүбүппүт. Иккиэн, кыбыстан буолуо, кэпсэппэтэхпит даҕаны. Кини салгыы убайыгар көмөлөһө атын нэһилиэккэ барбыта. Сааһыары аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Ол кэмҥэ мин атын уолга кэргэн тахсыбытым. Аармыйаттан кэлэригэр кэргэннээх, оҕолоох киһи тосту уларыйан көрсүбүтүм. Көннөрү дорооболоһор эрэ этибит. Кэргэним миигин күүскэ таптыыра, ол да иһин холбостохпут. Бэл, атын киһиттэн ыарахаммын билэн туран кэргэн ылбыта. Ыарахан буолбуппуттан тоҕо эрэ куттамматаҕым. Оҕом аҕатыгар биллэрэр, кинини тугунан эрэ эбээһинэстиир санаа төрдүттэн суоҕа. Баара эрэ биир сыл аҕа этим да, киниттэн быдан саастаах курдук сананарым. Кэргэммиттэн ураты ким даҕаны мин ыарахаммын билбэтэҕэ. Дьолго, уолум үкчү бэйэм курдук дьүһүннээх буолан, күтүрээһин да суоҕа.    Оҕом туттара-хаптара айбытынан эһэтигэр майгынныыр. Ону даҕаны мин эрэ өйдөөн көрөр буоллаҕым. Оҕом аҕата кэргэн ылан, улахан хаһаайыстыбаланан, ньир бааччы олорор. Испэт-аһаабат, сүрдээх үлэһит. Үчүгэй хааннаах аймах сыдьаанын иитэрбиттэн астынабын. Алта кырылас кыыс оҕолоох. Ол эрээри аттыгар бэйэлээх бэйэтин төрөппүт соҕотох уола сылдьарын сэрэйбэт. Ардыгар уолум бииргэ төрөөбүт балтыларыттан ойох ылан соһуппат ини дии санаан, дьиксинэн ылааччыбын. Бука, ити кистэлэҥим бэйэбин кытта анараа дойдуга барсара буолуо. Арай, икки өттүттэн огдообо хааллахха, кырдьыгы этэн, хайдах быһыыланыаҕын көрүөхпүн эмиэ да баҕарар курдукпун.    Ити курдук, аттыбытыгар араас дьылҕалаах, кистэлэҥнээх кэрэ аҥаардар ыал ийэтин, эбэтин аатын ылан, Орто дойду дьолун билэллэр, олох үөрүүтүн, хомолтотун да көрсөллөр.   УЙААРА.
kyym.ru сайтан