Биир күһүн тыаҕа тахсарбытыгар Дьэрэмэй диэн бэйэбит нэһилиэкпит киһитэ барыста. Оҕо эрдэхпититтэн ыла бииргэ улааппыт киһибит. Улахан тыаһыта суох киһи да буоллар, “бөһүөлэккэ биир да эр киһи хаалбат, мин да биирдэ сылдьыстахпына туохтааҕый?” диэн эрэ барсыбыта. Сүнньүөх саалааҕа.        Дьэрэмэй миигиттэн биир сыл алын үөрэммитэ, 9-10-с кылаастарга ыаллыы нэһилиэк оскуолатыгар интэринээккэ бииргэ олорбуппут. Биир кэмҥэ, өссө, биир хоско кытта олоро сылдьыбыттаахпыт. Онон, бэйэ киһитэ. Ол эрээри кини кыра оҕо эрдэҕиттэн биир дьээбэлээх – аһаҕас эттээх. Сымыйанан да, кырдьыгынан да кэпсиирин ким да билбэт, ол гынан баран кини көннөрү киһи көрбөтүн аһара элбэҕи көрөр, билэр. Оҕо сылдьан ыаллыы нэһилиэк “абааһылаах” диэн аатырар эргэ интэринээтигэр олорон аһара элбэхтик куттаабыт киһи. Чопчу тугу көрөрүн билигин өйдөөбөппүн эрээри, түүн аайы утуппакка ону-маны көрөн куттуурун иһин, кырбаары ыххайан туран, атын хоско үүрбүт кэмнэрбит эмиэ бааллара.    Тыаҕа тахсарбытыгар ол туһунан ким да толкуйдаабатаҕа даҕаны. Биһиги, уруккуттан кыттыгас 3 эр бэрдэ, сүрүннээн, кинини тиэхиньикэлээҕин, бултуйар түгэммитигэр кыһын эти тиэйэн киллэрэр кыахтааҕын эрэ санаабыппыт.    Биһиги бөһүөлэктэн 5 аҥаар көс ыраах баран бултуубут, Быраҥда диэн үрэх батыытыгар. Онно үс үүтээнинэн сыҕарыйа сылдьан бултуурбут эрээри, ойуур баһаарын кэмигэр икки үүтээммит умайан хаалбыттара. Инньэ гынан, ол сырыыбытыгар биир эрэ үүтээммитигэр базаланан сыппыппыт. Ол үүтээммит былыргы холкуостар саҕана ферма турбут, уруккута киһи-сүөһү бөҕө тоҕуоруһан ааспыт сиригэр баара. Өтөххө былыргы тутуу сэмнэхтэрэ, тыа саҕатыгар былыргы киһи уҥуохтара, эргэ сэргэлэр, күрүө-хаһаа оннулара эҥин бааллар.    Урут түһэн эттэххэ, онно тиийэн Дьэрэмэйбит дэлби куттаан, адьас, киһи аатыттан аһартыы сыспыта. Онтон сылтаан, кыттыгас уолаттарбын кытта ол үүтээннэрбитин хас да сыл устата “сынньатарга” күһэллибиппит.    Чуолкайын өйдөөбөппүн (ол кэннэ 20-чэ сыл ааста), тиийбит түүммүтүгэр бырааһынньыктаан баран тугу да билбэккэ-көрбөккө утуйан хаалбыппыт быһыылааҕа. Итирик киһи гипнозка бэриммэтин курдук, улаханнык арыгылаан баран утуйа сытар киһини абааһы да соччо моһуоктаабата эбитэ буолуо.    Иккис түүммүтүгэр саҥа булчуппут – Дьэрэмэйбит –умайан хаалбыт хара тыаны, лааҥкыны-сыбары кэтииттэн дэлби сылайан, кэлээт да барыбыт иннинэ сытан эрдэ утуйан хаалбыта. Биһиги чүмэчинэн олорон бүгүҥҥү сырыыны, сарсыҥҥы былааннары дьүүллэһэ, таарыйа бэҕэһээҥҥиттэн ордубут тобоҕу “дьаһайа” олордохпутуна, киһибит баттатан мөхсөн, ыҥыранан барда. Ону көрөн олорон биһиги “киһибит, арба, аһаҕас эттээх этэ дии” эҥин дэһэн кэпсэтэ олордохпутуна, Дьэрэмэйбит хаһыытаабытынан олоро түстэ. Тугу түһээбитин ыйыталаһа сатаатыбыт да, киһибит тугу да кэпсээбэтэ.    Ол түүн  хаста да уһуктан Дьэрэмэйбит сыттыгын эркиҥҥэ өйөннөрөн баран, онно сытар-олорор икки ардынан иттэннэри түһэн, утуйбакка олорорун көрдүм. Хараҥаҕа хараҕа эрэ чаҕылыҥныыр... “Итинник хараҕын көрбүтүнэн олорон эрэн утуйар идэлээх киһи буоллаҕа” диэн дьиктиргии санаабытым. Сарсыарда туран баран чэй өрө сылдьан Дьэрэмэйбит: “Айака, ыалдьаары гынным быһыылаах, дэриэбинэҕэ төннүүһүбүн дуу, тугуй? Эһиги, уопсайынан, манна тугу да көрөөччүгүт суох дуо? Дьаабы дойду эбит дии...” – диэн улаханнык соһуталаата. Туох эрэ куһаҕаны көрбүтүн сылыктаан, тута эппит “дьар” гына түстэ.    Киһибит элбэхтик ааттаппакка эрэ, тугу көрбүтүн кэпсээн барда. Киэһэ биһиги кэпсэтэн ньамалаһа олордохпутуна, Бииктэрбит сыппыт адарай оронун анныттан төбөтө суох (!) хара ыт оҕото тахсан кэлбит уонна онно-манна кэтиллэ-кэтиллэ (хараҕа суох буолан көрбөт үһү) биһиги таспытыгар тиийэн тугу кэпсэтэрбитин истэр дуу, тугу эрэ биэрэн аһатарбытын күүтэр дуу курдук туттан олорор үһү. Дьэрэмэй “субу манан олорбута” диэн ол “ыт” олорбут сирин кытта чопчу ыйан көрдөрбүтэ.    Сытан утуйбуппут кэннэ аны үүтээммитигэр икки дьахтар киирбиттэр. Кырдьаҕастаах эдэр. Уонна уһун түүнү быһа барбакка, кыараҕас үүтээн иһигэр тугу эрэ көрдөөн тиҥсирийэ сылдьыбыттар. Субу-субу салайааччыбыт Миисэ маллаах үрүсээгин түрбэйэллэр, аан таһыгар турбут мин саппыкыбын өҥөҥнүүллэр үһү. Ол сылдьан Дьэрэмэй кинилэри көрөн олорорун билэн, сөмүйэлэрин уостарыгар аҕалан “аргыый, саҥарыма” диэн бэлиэ биэрэллэр эбит. Чэ, быһата, Дьэрэмэйи илдьэ кэлээччи буолан, таах сылдьыахтааҕар, кыһалҕа, проблема бөҕөтүн булан ылбыппыт. Мин саппыкыбын өрө-таҥнары тутан, Миисэ үрүсээгин сүөкээн ол “дьахталлары” интэриэһиргэтиэх айылаах туох да баарын булан ылбатахпыт. Төбөтө суох ыт хантан тахсыан сөбүн билээри орон аннын да хасыһан туһамматахпыт. “Бултаан да диэн, атын сиргэ көһөн балаакканан сытыыһыбыт дуу, тугуй?” диэн курдук настарыанньа үөскээбитэ.    Ол сарсыарда аттарбытын миинэн өтөх аннынааҕы от үрэххэ киирэн эрдэхпитинэ, Дьэрэмэйбит хараҕа кэннигэр этэ. Тыаҕа киирбиппит кэннэ “били дьахталлартан кырдьаҕаһа тахсан биһиги барарбытын ыраахха диэри чарапчылана-чарапчылана көрө хаалла, эдэрэ тоҕо эрэ көстүбэт, үүтээммитигэр хаалбыт быһыылаах...” диэн ситэри сиэтэлээбитэ.    Ол киэһэ төннөн кэлэн баран, тэҥнэһиэхпит дуо, эмиэ үүтээммитигэр хоммуппут. Дьэрэмэйбит эмиэ түүнү быһа муҥ-таҥ бөҕө буола хоммута. Сарсыардатыгар туран бары уопсай сүбэнэн тугу көрбүтүн кэпсиирин мас-таас курдук бобон кэбиспиппит, “бааллара дуо?” диэн ыйытыкка “бааллара” эрэ диэн хоруйунан сөп буолбуппут.    Уопсайа, ол үүтээммитигэр икки хонон баран биһиги тыаҕа балаакканан барарга быһаарыммыппыт, Дьэрэмэйбит бултаан бүтэн дьиэлээбитэ. Салгыы биһиги олус бэркэ бултаан-алтаан, тугу да билбэккэ-көрбөккө сылдьан баран дьиэлээбиппит.    Дьэрэмэй барбытын кэннэ, биригээдэбит салайааччыта Миисэ: “Дьэрэмэй чахчы тугу эрэ көрбүт буолуон сөп. Былыр сэрии кэнниттэн аҕай эһэлээх эбэм бу сайылыкка үлэлии сылдьыбыттар үһү. Онно ханнык эрэ эмээхсин ынахха кэйдэрэн өлбүтүн, биир эдэр дьахтар отоннуу тыаҕа тахсан баран сүтэн хаалбытын, уҥуоҕа да булан хараллыбатаҕын кэпсииллэрэ. Арааһа, олор сылдьаллара буолуо. Кэлин олору кимнээх эрэ эмиэ илэ көрбүт сурахтаахтара. Оттон ол төбөтө суох туох ыта сылдьыбытын билбэппин”, – диэн сырдаппыта.    Дьэрэмэй биһиги бултуур сирбитигэр аан бастаан эрэ кэлбит, ол сир туһунан номохтору тугу да истибэтэх-билбэтэх киһи этэ. Сымыйалыан сатаммат. Онтон сылыктаатахха, биһиги ол иннинэ күһүн аайы үүтээммитигэр мэлдьи ол “дьахталлары”, “төбөтө суох ыты” кытта бииргэ “сытан” бултуур буолан эрдэхпит. Миисэбит – бу дойду сирин-уотун эҥкилэ суох билэр, кыһыннары-сайыннары оччо-бачча “абааһылаах” аатырар балаҕаннарга, ампаардарга соҕотоҕун хонон сылдьар эр бэрдэ киһи, Дьэрэмэй кэпсээниттэн адьас улаханнык саллыбыта.    Ол үүтээммитин хас да сыл “сынньата” түһэн баран, кэлин эмиэ сылдьар, хонор-өрүүр буолбуппут. Оччоттон баччаҕа диэри тугу да көрө-билэ иликпит. Быһата, тугу да билбэт-көрбөт бүтэй эттээх буолан төрөөһүн диэн дьол эбит. Аттыбытыгар кимнэр-туохтар илэ хаамса сылдьалларын туох да билбэт.   Егор Яковлев, Дьокуускай.
kyym.ru сайтан