90-с сылларга Бурятияҕа бииргэ сулууспалаабыт, Саха сиригэр олорор уолаттар билигин даҕаны ситиммитин быспаппыт. Өрөспүүбүлүкэ араас муннугар ыал, үлэһит буолбут доҕотторбутун кытта көрсүһүү – биһиэхэ тугунан да солбуллубат күндү. Эр дьон буолан, ол көрсүһүүлэргэ булт-алт, балыктааһын туһунан олус тапсан кэпсэтэбит. Аҕыйах сыллааҕыта Өлүөхүмэҕэ олорор булчут доҕорбун – Михаил Мордосовы – дойдубар ыҥыра сылдьыбытым. Бултаах-алтаах Өлүөхүмэҕэ тэҥнээтэххэ, булпут сэдэх да буоллар, Михаил Чурапчы айылҕатыттан, дьонуттан-сэргэтиттэн олус астынан төннүбүтэ. Онтон биир саас кини ыҥырыытынан иккиэ буолан, Өлүөхүмэҕэ сааскы куска баран кэлбиппит.     Олохтоохтор эйэҕэстик көрсүбүттэрэ      Олохтоохтор булка кыттыһарга биир буочука бэнсиини аҕаларбытыгар көрдөспүттэрэ. Онон Өлүөхүмэ куоратыттан эрдэттэн атыылаһан, уурдаран кэбиспиппит. Сааларбытын, 300-түү ботуруону ылан, кэһиилэнэн-тойдонон, Өлүөхүмэ киинигэр сөмөлүөтүнэн көтөн тиийбиппит. Михаил аймаҕа киһилиин пуорка көрсүбүттэрэ. Онтон оҥочонон Олоохуна (Өлүөхүмэни олохтоохтор итинник ааттыылларын саҥа истибитим) өрүһүнэн Киндигир бөһүөлэгэр тиийбиппит. Михаил – омугунан эбэҥки, Киндигир бэйэтин ыччата, кэргэннээх, үс уол оҕолоох. Кэргэнэ – бу бөһүөлэккэ соҕотох саха. Уолбут дьиэтигэр ыалдьыттаан баран, салгыы 600 килэмиэтир тэйиччи сытар бултуохтаах сирбитигэр эмиэ оҥочонон айаннаабыппыт. Өлүөхүмэ олус кэрэ айылҕалаах. Тиит, хатыҥ, тэтиҥ мастардаах, кырылас таас хайа дойду. Биэрэккэ үүммүт күөх луугу сиэри кулааһай, тайах, тыатааҕы киирбиттэрин көрбүппүт. Тыатааҕы балайда баар дойдута эбит. Алдан, Амма уонна Олоохуна өрүстэр бастарыгар бултуохтаах сирбитигэр өр айаннаан тиийбиппит.    Михаил, атыҥырыахтара диэн, биһиги дойдубутугар маарынныыр оттоох-мастаах сиргэ үүтээн уларсыбыт этэ. Өлүөхүмэ булчуттарын үүтээннэрэ биһиэниттэн уратыта суох эрээри, дьиэ таһыгар хайаан да «лаабыс» диэни оҥороллор. Ол – аһы-үөлү тыатааҕыттан кистиир, харыстыыр, үрдүк маска турар кыра ампаар. Онтулара күлүүһүнэн хатанар. Тирэнэр маһа суох буолан, эһэ кыайан тахсыбат, тыыппат. Эһэ бу эҥээр дьону моһуоктуурун, тугуттарын, астарын-үөллэрин сиэн үгүс хоромньуну таһаарарын кэпсииллэр. Булчуттар бултуу баралларыгар үүтээн аанын аһаҕас хааллараллар. Хатыылаах үүтээҥҥэ эһэ түннүгүнэн да киирэр эбит. Кэллэххэ, дьиэ иһинэн, үрдүнэн хаһаайыннаан, ыһан-тоҕон барбыт буолар. Булчуттар бултаан бүтэн, үүтээнтэн тахсан барыыларыгар сиэр быһыытынан аһы-үөлү, испиискэни, чүмэчини хаалларалларын таһынан эһэҕэ эмиэ хайаан даҕаны тугу эмэ аныыллар эбит.   Ас маанытынан күндүлэммиппит      Бары булчуттар курдук, эбэҥкилэр эмиэ уоту аһатыыны үрдүктүк туталлар. Ыалдьыт киһи хайаан даҕаны аал уоту айах тутуохтаах. Ыраах сиргэ-уокка сылдьан үлүбүөй тылласпат гына Байанай алгыһын үөрэтэн барбытым. Олохтоох булчуттар ханна тиийдилэр да, сирдэрин аһатары ончу умнубаттар. Сүүрбэччэ хонукка дьиэ оҥостубут үүтээммитигэр Михаил биир дойдулааҕа, 50-нуттан тахсыбыт, эмиэ булчут идэлээх эбэҥки киһитэ Өлөксөй диэн асчыттаах этибит. Илдьэ барбыт бурдукпутунан күн аайы түөртүү лэппиэскэни астыыра. Онтуката олус минньигэс. Бултаан аҕалбыт куспутун көрүөх бэтэрээ өттүгэр үргүү охсон буһарара. Уопсайынан, олохтоохтор хамсаныылара түргэн-тарҕан. Элэс курдуктар. Балык элбэх буолан, араастаан астаммыт балыгынан күндүлэммиппит. Эбэҥкилэр эти сүүрүҥүйдүү сииллэр. Биһиги эҥээр дьон буспут эти эрэ сиирбитин уолбут сэрэппит буолан, Өлөксөй биһиэхэ анаан туһунан күөһү бэлэмнээн көрсөрө.    Михаил чугас баар көс хаһаайысты­балаах аймахтарыгар тиийэ сылдьыбыппыт. Кыраһыын лаампанан, араадьыйанан эрэ сонуну-нуомаһы билэн олорон хайдах тулуйалларын-тэһийэллэрин ыйыталаспыппар, төттөрүтүн, биһиги «айдааннаах» олохпутун өйдөөбөттөрүн биллэрбиттэрэ. Дьиэлэрин таһыгар өрүс уута аарыма муустары таһааран бырахпытын оҥо эрбээн, онно эттэрин-астарын уурбуттар. Дьахталлара бары иистэнньэҥнэр эбит. Кыһыҥҥы уонна утуйар таҥастарын олоччу таба тириититтэн тигэллэр.    Тугу бултаабыттарын тута сиэн иһэл­лэр. Чугас эргин дьоҥҥо бэрсэн, дэриэбинэҕэ киллэрэн, дьаһайан кэби­һэллэр. Хаһаас эт диэни туппаттарын тэҥэ. Биһиги илдьибит кэнсиэрбэлэрбитин ончу сэҥээрбэтэхтэрэ. Адьас туга да суох хаалар эмиэ түгэннэрдээхтэр эбит. Ол да буоллар, тыыннаах хаалар туһугар бултуу-алтыы үөрэммит үгэстэринэн, хайаан даҕаны булка бараллар. Ол – кинилэри хамсатар сүрүн күүс буолар.   Дурда оннугар – сэһээккэ      Булчут дьон таҥара оҥостоллоро – ыт. Ыт чахчы киһи доҕоро буоларын олохтоохтор ыты иитиилэриттэн, көрүүлэриттэн-харайыыларыттан көстөр. Биһиэхэ эр-биир тыһылаах атыыр ыттары туттаран кэбиспиттэрэ. Булчут бэйэтэ аһыан иннинэ ытын аһатыахтаах. Ол сиэринэн, биһиги эмиэ тута ыттарбытын аһатан, үһүс-төрдүс сырыыбытыттан сыстыбыппыт. Булчут ыттар олус истигэннэр, эрэллээхтэр. Түүнүн эһэ үүтээҥҥэ чугаһаатаҕына, ону ыттарбыт үрэн биллэрэллэр. Оччоҕо таһырдьа тахсан, салгыҥҥа саанан ытан үүрэбит.    Бултаах сиргэ кустуур олус умсугутуулаах, астык буоларын киһи барыта билэр. Кус онно кэмэ суох элбэх, харахтаан да көрө илик кустарбыт элбэхтэр. Олохтоох булчуттар биһиги курдук дурда диэни оҥостубаттар, ол оннугар аҕыйах маһы бүөлүү ууран, сэһээккэ диэни оҥостоллор. Кус өр кэтэһиннэрбэт, бөлөх-бөлөх кэлэ турар. Биһиги дойдубутугар хото ытар чыркымайбытын ити эргин уолаттар көрө да барбаттар. Улахан эрэ куһу ыталлар. Мончуугу төрүт туттубаттар эбит да, биһиги, тутта үөрүйэх дьон, аҕыйах мончуугу уурбуппут. Бу ньыма табыгаһа суоҕун сотору бэйэбит да итэҕэйбиппит. Мончуукка кыра эрэ кустар чугаһыыллар эбит, олор ытарга олус мэһэйдииллэр.   Куба сиэмэҕиттэн соһуйбуттаахпыт      Саамай интэриэһинэйэ – мууска бултааһын. Оҥочолоро үрүҥ кырааскалаах буолар. Ону таһынан бэйэбит эмиэ үрүҥ таҥаһы кэтэбит. Үксүн умсаахтар кэлэллэр. 50-100-түү үөрдээх кустар түргэн баҕайытык көтөн ааһаллар. Олорор кустарга муус кэнниттэн аргыый устан тахсан кэлэҕин уонна көттөхтөрүнэ эрэ ытаҕын. Ботуруон сыаната ыарахан буолан, олохтоох булчуттар хоһулаһыннары ытарга дьулуһаллар. Онон биир ытыынан икки-үс куһу ылаллар. Олус бэргэннэр, сыыспаттарын тэҥэ. Биһиги чугас эргин кэрийэн, 4-5 кустаах кэллэхпитинэ, сэҥээрэ да барбаттар. Улаханы ситиспит курдук сананан, кыралаан хайҕааһыны эрэйэн көрөн баран мэлийбиппит. Итинник бултуйууну кинилэр ситиһиинэн аахпаттар.    Мууска сылдьан куба үөрүн көрбүп­пүт. Олус да кэрэ, нарын, ыраас көтөр­дөр ууга сылдьар лыглыйа хаастары көрөн түспүттэрэ. Эчи, бөдөҥнөрө-садаҥнара, хамсаныылара эриэккэһэ! Ону баара, дуоһуйуубут уһаабатаҕа. Көтөрдөрбүт олус сиэмэх буолан соһуппуттара. Ол лыглыйа хаастары аҥаар кырыытыттан сиэн киирэн барбыттара. Анараалар көтө сатыыллар, ону кубаларбыт улахан баҕайы кынаттарынан охсоллор уонна тоҥсуйа түһэн баран, тута сиэн кэбиһэллэр. Өй мэйдээх тулуйбат ыйа-хайа буолбута. Үчүгэйи эрэйбит дьон соһуйан, көрбүппүтүттэн да дьулайан, салгыҥҥа ытыалаан үргүппүппүт. Олохтоохтор куба ис ньуолах түүтүнэн утуйар таҥас тиктэллэр эбит. Ол чэпчэки тыыннааҕын ааһан, сылааһа туох да наһаа үчүгэй.   Эһэни бултааһын биир түгэнэ      Киэһэтин булчуттар сэһэммит-сэп­пэммит ыраатар. Асчыппыт Өлөксөй эһэни дьаныһан туран буолбакка, аһара буулуулларын эрэ иһин өлөрөллөрүн кэпсиир. «Эһэҕэ түбэстэхпитинэ, хайдах буолабыт?» диэн ыйыталаһабыт. «Эһэ киһини көрдөҕүнэ, утары сүүрэн кэлэн баран, 3-4 миэтэрэ хаалбытын кэннэ тохтоон баран, айаҕын атар. Дьэ, ол кэнниттэн киһиэхэ түһэр. Ону айаҕын кыҥаан баран, ытан кэбиһэҕин» диэн бэрт судургутук сүбэлиир. Иһиттэххэ, олус боростуой курдук эрээри, тирээн кэллэҕинэ, киһи эрэ уолуйуох курдук. «Эһэҕэ түбэстэххитинэ, ыттаргыт да быыһыахтара» диэн баран, Өлөксөй санныга таптайан ылар.    Биһигини илэ көрдүннэр, бултаатыннар диэн түбэһиннэрэр баҕаттан, биир күн дьоммут биэрэккэ эһэ хасааһын кистээбит сиригэр олохтообуттара. Киэһэлик кус маныы олорон тэйиччи кугас туох эрэ хамсыырын хараҕым кырыытынан көрбүтүм. Тыатааҕы буоларын тута сэрэйбитим. Дьоммор этэн, бачча түбэспиччэ, хаста да ытыалаабыппыт да, кыылбыт сылбырҕа баҕайытык куотан хаалбыта. Биэрэги тиийэн көрбүппүт – кистээбит мас арыытын испит, 5 киилэлээх иһиттээх барыанньаны тэһэн, оборо сатаабыт, бурдугу ыспыт-тохпут. Дьоммут дэҥнэммит эһэни эккирэтэр санаалаах хомунан барбыттара. Биһиги барсаары гыммыппытын: «Бааһырбыт эһэ кутталлаах. Аны дэҥнээн кэбиһэн, ааппыт барыа», – диэн, хаалларбыттара. Ол тиийэн, эһэни өлөрөн, туспа сиэри-туому тутуһан, астаан аҕалбыттара. Дьоммут «кыра эһэ» дииллэр да, биһиэхэ аарыма буолан көстүбүтэ.   Умнубат үтүө күннэрим      Ити курдук кустаан, балыктаан, Өлүөхүмэ кэрэ айылҕалаах сиригэр-уотугар дуоһуйа сынньанан кэлбиттээхпит. Уран тыллааҕым буоллар, өссө үгүһү суруйуом хааллаҕа. Соҕуруу дойдуга таласпакка, бэйэлээх бэйэбит Сахабыт сиригэр киһи сынньаныан сөбүн биһиги ити да сырыыбыт дакаастыыр. Айылҕа эриэккэһэ, дьон үтүөтэ ханна баҕарар баар. Бултуур киһи айылҕаны кытта алтыһар, саппах санааттан аккаастанар, күүс-уох ылар.    Бэйэм дойдубар сезону көтүппэккэ бултуубун. Чугас эргин улуустарга эмиэ сылдьыталаатым. Ханна даҕаны булчут сиэрэ-туома биир. Арай олох-дьаһах, бултуур, тэринэр ньыма, албас араас. Сир-дойду аайы булчут сырыыта олус абылаҥнаах, интэриэһинэй. Олортон миэхэ биир умнуллубат түгэним Өлүөхүмэ кэрэ сиригэр бултааһыным буолар. Хоннохпут аһыллан, өссө да сылдьыах дьон төннөр кэммит кэлбитэ. Булду ааһан балыктааһыҥҥа үгүс күммүтүн атаарбыппыт. Ол – туһунан кэпсээн.   Василий ЖИРКОВ, Чурапчы. 2019 с.
kyym.ru сайтан