Хас биирдии киһи олоҕу көрүүтэ араас буолар. Мин 40 сыл усталаах-туоратыгар оскуолаҕа үлэлээбит үөрүйэхпинэн уонна саастаах киһи дьиҥ сахалыы толкуйбунан, санаабынан тус бэйэм олоҕу көрүүбүн суругунан билиһиннэрэбин. “Суруллубут суоруллубат” диэн норуот бэргэн этиитигэр тирэҕирэбин. Педагогическай өй-санаа учуутал өр сыллаах чинчийэр, анаарар үлэтин түмүгэ буолар. Кырдьаҕас көлүөнэ учууталлар өр сылларга мунньуммут, иҥэриммит билиилэрин, үөрүйэхтэрин эдэр көлүөнэҕэ утумнааһын ситиминэн биэрэр ытык иэстээхтэр. Учуутал туһунан: Оҕо эрдэҕиттэн учуутал буолар баҕа (ыра) санаалаах киһи дьиҥнээх уһуйааччы, иитии-үөрэтии үлэтигэр ис сүрэҕиттэн бэриниилээх үлэһит буолар. Оҕо сааһын өйүн-санаатын, майгытын илдьэ сылдьар учуутал ис кутунан (дууһатынан) оҕолуун өйдөһөр, оҕоҕо чугас доҕор, өйөбүл буолар. Кини кута-сүрэ оскуолаҕа бигэтик олохсуйар. Учуутал үөрэнээччитиниин биир эйгэҕэ сылдьаллар, ол иһин өйдөрө-санаалара, олоххо көрүүлэрэ дьүөрэлэһэр майгылаах. Учуутал ийэ кута (дууһата) өрүү эдэр. Учуутал ийэлии-аҕалыы мэлдьи харыстанньаҥ, айылҕаттан араҥаччылыыр айылгылаах. Учуутал тус бэйэтин талбыт суолуттан туораабакка олоҕун устата иитэр-үөрэтэр, уһуйар аналын тутуһа сылдьыахтаах. Учуутал – мэлдьи учуутал. Учуутал бэйэтин идэтигэр үөрэнээччилэрин уһуйуута – учуутал ытык иэһэ. Учуутал кими да, бэл, биллиилээх педагогтары даҕаны үүт-үкчү “түһэрэн” үтүктэртэн сэрэниэхтээх, хас биирдии учуутал туһунан суоллаах, мөссүөннээх, педагогическай дьоҕура хатыламмат. Кини эмиэ айар үлэһит, онон биир киэпкэ киирии улугурууга тиэрдиэн, үүнэр-тэринэр күүһү харгыстыан сөп. Эдэр учууталы олус бэлэмҥэ үөрэтэр табыллыбат, тус бэйэтэ сыралаһан ылбыт педагогическай билиитэ-көрүүтэ, үөрүйэҕэ үлэтигэр-хамнаһыгар ордук көдьүүстээх буолар, онон “Бэйэни сайыннарыы” ньыматынан төрүт оҥостон, үүнэр-сайдар тосхолу тутуһуохтаах. Оскуола педагогическай холбоһуга эдэр, орто, кырдьаҕас көлүөнэ учууталлар быстыспат ситимнэриттэн, кинилэр өйдөһүүлэриттэн, дьүөрэлэһиилэриттэн бөҕө туруктанар. Эһээлээх, эбээлээх, ийэлээх-аҕалаах, элбэх оҕолооох толору дьиэ кэргэҥҥэ тэҥнээх сылаас тыыннаах, үтүө эйгэлээх иитэр-үөрэтэр холбоһук үлэтэ-хамнаһа үрдүк таһымнаах буолар. Эдэр саас эрчимэ, аҕам дьон үөрүйэҕэ, кырдьаҕас муудараһа бэйэ-бэйэлэрин толорсон, ситэрсэн ситиһиигэ тиийэллэр. Учуутал үүнэригэр-сайдарыгар салалта оруола олус улахан, учуутал үлэҕэ-хамнаска ситиһиитин болҕомтоҕо ылан, сылаас, иһирэх сыһыаны көрдөрүөхтээх. Учуутал оҕолуу дууһалааҕын өйдүүр булгуччу наада, кини кыраттан үөрэр, хомойор даҕаны. Оскуола үлэтин сүрүн соругунан кэлэр көлүөнэни олох олоруу үөрүйэхтэригэр уһуйуохтаах, олоҕу оҥостуу сатабылларын иҥэриэхтээх. Билиҥҥи кэмҥэ “Агрооскуолалар” олох оскуолатынан буолаллар, өбүгэ ситимин быспакка үүнүү-сайдыы оҥкулун оҥороллор, төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу өйүн-санаатын иитэллэр. Учуутал – оҕо – төрөппүт олоххо сыаллара-соруктара алгыс тыл сиэринэн салайтарыахтаах, Өйдөһүү, Дьүөрэлэһии тускулларын тутуһуохтаах. Олоҕу оҥостуу: төлкөнү түстэнии Холумтан үөрэҕэ – ыал педагогиката, дьиэ кэргэн духуобунай эйгэтэ (үтүө сиэрэ-майгыта). Норуот өбүгэттэн бэриллэн иһэр үгэстэрин, үөрүйэхтэрин ыал педагогиката (холумтана) биэрэр, Таптал-Махтал-Итэҕэл сырдык өйдөбүллэрэ, киһи-хара буолуу төрүттэрэ ууруллаллар. Сахалыы толкуй – дьиҥнээх саха олоҕор, удьуор тыыныгар тирэҕирэн төрөөбүт тылынан толкуйдааһын. Өбүгэлэрбит сүбэлээн, биһирээн, айылҕаҕа чугаһатан, үлэҕэ, идэҕэ уһуйан, оҕо кыра сааһыттан бэйэтин салайынар, дьаһанар дьоҕурун, ис кыаҕын таба көрөн мындырдык сайыннараллара. Бэйэ тус өйүнэн-санаатынан, үлэтинэн-хамнаһынан олоҕун оҥостуута, майгытын-сигилитин тупсарыыта “Бэйэни ииттинии дьоҕурун сайыннарыы, бэйэни сатаан салайыныы” дэнэр. Киһи олоххо туруоруммут сыалын-соругун, баҕа санаатын олоххо киллэрэригэр өйүн-санаатын түмүөхтээх, сааһылыахтаах, бырагырааммалыахтаах (тосхоллуохтаах), бэйэтин баҕа өттүнэн салайынан, сайыннаран киһи-хара буолуохтаах. Дьол – дьиэ кэргэнтэн силис-мутук тардан олохтон дуоһуйуу, үөрүү, сырдыкка, кэрэҕэ тардыһыы, өйдөһүү. Айылҕа үүнэр-тэринэр тэтимин тутуһан, кини эйгэтигэр киирэн, дьүөрэлэһэн, олоҕун оҥкулун оҥостор киһи – айылҕа сорҕото буолан – айылҕа ис дьиҥин, кистэлэҥин, абын-хомуһунун кутунан-сүрүнэн ылынар, киһилии киһи буолар. Кини итэҕэлэ – Айгыр Силик Айылҕа. Киһи төрөөбүт дойдутугар көмүскэллээх, харысхаллаах, өбүгэлэрин сырдык тыына араҥаччылыыр, ол иһин бөҕө тирэхтээх, олоххо тардыһыыта күүстээх, бигэ туруктаах. Киһи биир төрөппүт күн-күбэй ийэлээх, кутугар-сүрүгэр иҥэ сылдьар соҕотох төрөөбүт тыллаах. Төрөөбүт Ийэ тыл – дууһа тыла. Хас да омук тылын билбит иһин киһи биир эрэ дууһалаах. Төрөөбүт тыл киһи ис эйгэтин, сүрүн күүһүрдэр. Духуобунас — бу дууһа баайа, үтүө сиэр-майгы. Духуобунас сырдык өйдөбүллэрин Таптал-Махтал-Итэҕэл тускулларын тутуһан киһи-хара буолаҕын, олоххун оҥостоҕун. Киһи дьоһун аата – киһи үйэлэргэ сүппэт өйдөбүнньүгэ, барҕа баайа. Ол иһин өбүгэлэрбит: “Ааккын-суолгун, дьоһуҥҥун эдэргиттэн харыстаа”,-диэн кэс тылларын эппиттэр. Өйдөһүү – киһи күн сирин кутунан-сүрүнэн ылыныыта, дьонун-сэргэтин кытта үтүө сыһыана, дьүөрэлэһиитэ. Олоҕу көрүүлэрэ дьүөрэлэһэр дьон куттарынан чугасаһаллар, өйдөһөллөр эбит. Айылҕа үүнэр-тэринэр күүһүн таба өйдөөн, онно дьүөрэлии олоҕу тэриннэххэ, ханнык да куһаҕан дьаллык иҥиэн табыллыбат, сырдык, кэрэ, эрэл, ситиһии эрэ эйгэтэ үөскүөн сөп. “Айыы таптал” – төрөппүттэр тапталлара, алгыстара, оҕолорунуун өйдөһүүлэрэ. Оҕо төрөппүттэриттэн “айыы тапталын” ылыыта тулалыыр эйгэтин кытта уйулҕатынан өйдөһөр күүһү биэрэр. Өйдөһүү муударай буолуу кэрдииһэ, сайдыы үрдүк таһыма. Өйдөһүү туругурбут эйгэтигэр ил-эйэ, доҕордоһуу чэчириир, дьол-соргу тосхойор. Толкуй тобулун, санаа саргытын тойоннооһун түмүгэ Итэҕэлгэ, Тапталга, Махталга тирэҕирэр, олоххо сыал-сорук туруорунар, тулуурдаах, дьулуурдаах, бэйэтигэр эрэллээх, сатабыллаах киһи төлкөтүн бэйэтэ оҥостор. Баҕарыаҥ – сатаныа, Итэҕэйиэҥ – эрэллэниэҥ, Дьулуһуоҥ – ситиһиэҥ, Дьүөрэлэһиэҥ – өйдөһүөҥ! Туску! СӨ Учууталларын учуутала, СӨ үөрэҕин тиһигин бочуоттаах бэтэрээнэ, Ньурба улууһун бочуоттаах киһитэ Сэмэн Акыымабыс Батаакап
edersaas.ru сайтан