Кэпсээ

Ол сайын...

Главная / Кэпсээн арааһа / Ол сайын...

К
Кыым Дьылҕа
03.04.2025 12:39
Ол сайын...
Оччолорго, 1987 сыллаахха, “Боотулуу” сопхуос үс отделениелаах этэ – Маҥаас, Сургуулук, Боотулуу. Хас да тыһыынча сылгылааҕа, ынах сүөһүлээҕэ, бэрт элбэх оттуур ходуһалааҕа. Түүкээни бата 10-ча көстөөх Үөһээ Мөрөөйүгэ диэри оттууллара. Ол отун таһар бэрт элбэх тиэхиньикэлээх, кыахтаах улахан сопхуос саамай муҥутаан сайдан турар кэмэ этэ. Дьэ, ол сайын (1987 с.) “Боотулуу” сопхуоска, чуолаан, Боотулуу нэһилиэгин сиригэр туох быһылаан буолбутай? Бу туһунан олохтоох Никита Захаров кэпсиирин истиэҕиҥ.   Дьулаан сайын ааспыта      Оччолорго мин, 20-бин эрэ ааспыт эдэр киһи, Красноярскай кыраайга лесхоз техникумугар бэйэтигэр тиийэн, үөрэххэ туттарсан, атырдьах ыйыгар дойдубар кэлбитим. Кэлээт, аҕыйах хонон баран тэһийбэтэҕим. Оччолорго, омуна суох эттэххэ, дьыссаат оҕотуттан, кыаммат дьонтон ураты дэриэбинэҕэ киһи суох буолааччы, кыанар өттө сайыны быһа окко үлэлииллэрэ.    Төрүттэрим дойдуларын, кырабыттан бултаабыт, бииргэ оттообут звеном дьонун дэлби ахтан, дэриэбинэттэн 6 көстөөх Үс Атахха сатыы анньынан кэбистим. Тиийбиппэр дьонум үөрүү-көтүү бөҕө буоллулар. Оччолорго аҕам Х.И. Захаров сылгыһыттыыра. Кини көһө сылдьар илии звенотун салайара. Сайын аайы оттооһуҥҥа оройуоҥҥа инники миэстэттэн түспэтэ. Звено дьоно барыта эр дьон, үксэ оту-маһы тардан көрө сылдьар эдэр уолаттар этилэр.    Аһыы олорон сэһэн-сэппэн бөҕөлөрө. Яков Осоров Хабаровскайга үөрэххэ туттарсан баран, эмиэ мин курдук оттоһо кэлбит этэ. Кус миинэ истибит, ол олорон П.М. Максимовтан (оччолорго эдэр, сорсуннаах булчут, сылгыһыттыыра) ыйыттым: “Хайа, тайах суох дуу?” Онуоха Бүөтүр: “Дьэ, хата, оруобуна кэллиҥ, сололоох киһи, сарсыҥҥыттан тайахтаа, тайах мөлтөх”, – диэтэ. Мин, бултуурбун, сирбин-уоппун ахтан кэлбит киһи, ити этиини сүрдээҕин сэргии иһиттим. Ол киэһэ уолаттарбын кытта ирэ-хоро кэпсэтэн баран, бэрт минньигэстик утуйан хааллым.   Булчут ыттарбыныын тайахха түһүннүбүт      Оччолорго аттар талыылара, булчут ыттар чулуулара сылгыһыттарга бааллара. Сарсыарда бултуу бараары аппын ыҥыырданным, онтон аһыы олорон: “Хайа диэки хаамтарбыт киһи?” – диэн Бүөтүрбүттэн ыйыттым. “Түүкээн нөҥүө тахсарыҥ дуу, чэ, бэйэҥ бил”, – диэтэ. Мин “эт үөрэтэ таарыйа бэттэх сылдьыам, ол кэнниттэн өлөрбөтөхпүнэ, сарсын уҥуор тахсыам” диэн толкуйданным. Миигин кытта П.М. Герасимов (Күүстээх Бүөтүр) барсарга быһаарынна. От охсуута үмүрүйэн турар кэмэ буолан, аҕам кинини көҥүллээтэ.    Дьэ, Бүөтүр биһикки үөрэ-көтө үс ыттаах (аҕам Моойторук, Кырса диэн ыттара сүрдээх булчуттар) уонна Күүстээҕим кырдьаҕас Баххаас диэн ытыныын тыаҕа бардыбыт. Сүрдээх үчүгэй, тыала-кууһа суох, ыраас күн этэ. Эбиэккэ диэри тугу да көрбөтүбүт. Мин дьиктиргээн бардым, “хайдах-хайдаҕый, былырыыҥҥа диэри тайах элбэх этэ, туох барытын хомуйдаҕай”, сайылаабыт тайах суола-ииһэ да суох. Онтубун Күүстээхпэр эттим. Киһим, бу дойдуну билбэт буолан, тугу да саҥарбата. Инньэ гынан киэһээҥҥэ диэри тугу да көрбөккө, дьиэбит диэки эргийэн кэлэн истибит.    Мээкиндэ Үрүйэтэ диэн синньигэс үрүйэни батан истэхпитинэ, Моойторуктаах, Кырса үрүйэни батан тугу эрэ ирдээмэлии
түһээт, дьиэбит диэки хайысханан элэс гынан хааллылар. Мин Күүстээхпэр: “Ыттар тайахха бардылар!” – диэтим. Биһиги иһиллии-иһиллии, кэннилэриттэн бардыбыт. Ыттарбыт дьиэбит диэки хайысханан үрбэлээн иһэн, эмискэ сүтэн хааллылар. Ыттар үрбүт сирдэрин диэки аттарбытын кымньыылаан кэбистибит. Дьиэбитигэр тиийэрбит икки биэрэстэ хаалбытын кэннэ, солооһуҥҥа киирэн иһиллии сатаатыбыт. Тайахпыт тыатын былдьаспыта буолуо диэн, тыа диэки солооһунунан бардыбыт. Баран иһэн, тайахпыт муоҕу тоҕута тэбиэлээн тыа диэки барбытын көрдүбүт. Онно-манна көрдүү сатаан баран, дьиэбит диэки хайыстыбыт. “Баҕар, Түүкээн иһигэр үрэ сылдьаллара буолуо, Түүкээн араалын иһинэн барыахха”, – диэн киһибэр эттим. Инньэ гынан Түүкээн араалын иһигэр киирдибит. Арыылаах диэн элгээн үрдүгэр кэлэн иһиллээбиппит, арай ыттарбыт Тыҥа Ыйаабыт утарытынан өрүс иһигэр үрэллэр эбит. Биһиги онно ойуттубут. Ыттарбытыгар чугаһаан баран, аттарбытын баайталаатыбыт. Түүкээн сыырын үрдүгэр аа-дьуо үөмэн киирдибит. Көрбүппүт, Моойторук Түүкээн уҥуор, бэтэрээ кытылга Кырса уонна Баххаас үрэ олороллор.   Тайах ууга тимирэрин онно көрөн сөхпүппүт      Биир тыһы тайах, ыттарга суоһурҕанан, өрүскэ атаҕа тургуйар сиригэр турар. Кулгааҕын ньылаппыт, арҕаһын түүтүн туруорбут уонна баһын быһа илгистэр. Кэтэспэлээбиппит кэннэ, арыый кытылга чугаһаабытыгар “чэ” дэһэн баран, иккиэн ытааппытын кытта, сонно ууга суулунна уонна сүүрүккэ оҕустаран уһунна.    Моойторугум харбаан тиийэн, үрдүгэр тахсан тиистии сырыттаҕына, тайахпыт тимирэн хаалла. Ыттарбыт харбыы сылдьан көрдүү сатаатылар да булбатылар. Биһиги “тайах тимирэр эбит дуу” диэн, соһуйуу бөҕө буоллубут. Онон тугу гына туруохпутуй, “сарсын тыылаах кэлэн көрдүөхпүт” дэһэн, ыппыт сирбитигэр бэлиэ хаалларан баран дьиэбитигэр бардыбыт.    Кэлбиппит, уолаттарбыт тайах быара сиэри быһахтарын туппутунан сылдьаллар. Биһиги туох баарынан кэпсээтибит. “Тайахпыт өлөн баран, өрүскэ тимирэн хаалла”, – диэбиппэр аҕам “Туох эрэ тымырын быһа ыппыккыт, ол иһин тимирбит. Сарсын тыылаах баран көрдөөрүҥ, кумахха иҥниэҕэ”, – диэбитэ.    Сарсыарда ааттаах эрдэ туран, тырахтарыыспыт Н.Ф. Николаевтыын тыраахтары эһэн, сыарҕабытыгар мас тыы тиэнэн, тайахпытыгар бардыбыт. Бэҕэһээ бэлиэ хаалларбыт сирбитигэр кэлэн, күтүөппүт Ваня Софроновы мас тыыга олордон өрүһүнэн ыыттыбыт. Онтубут ситэри сүүс миэтэрэни барбакка, эргииргэ тиийээт, тайахпыт кумахха иҥнэн сытарын булан, ыҥыран ылла.    Кыылбытын элбэх буолан, начаас астаан, сыарҕабытыгар тиэнэн үөрэ-көтө дьиэбитигэр бардыбыт. Харарҕаабыт дьон эти соһо сылдьан сиэһин буолла. Оччолорго сопхуос отчуттарыгар “тайах билиэтэ” диэн биэрэллэр этэ. Ол сылларга тайах да элбэҕэ.   Түүкээн өрүһү бата тайахтар өлбүттэр      Дьонум оттуур кэмнэригэр мин аҕам кэтэх сирин оттоотум. Биир күн Боотулууттан сопхуос кылаабынай инженерэ Г.П. Григорьев хонуу биригэдьиирэ Уйбаан Кудашевтыын кэллилэр. Кэлээт да, аччыктаабыт, харарҕаабыт дьон, хайгыы-хайгыы, эт үрдүгэр түстүлэр уонна “Хаастыыр сыырын анныгар өрүскэ тайах өлө сытар, арааһа, сыыр үрдүгэр утуйа сыттаҕына, эһэ үөмэн кэлэн, сүнньүн быһа охсубут быһыылаах, сыттаммыт”, – диэн кэпсээтилэр. “Ама, тайах эһэ оччо кэлиэр диэри билбэккэ
сыттаҕай?” – диэн, биһиги итэҕэйбэтэхтии, истэн эрэ кэбистибит.    Сарсыныгар эрдэ от звенота тыраахтарынан Хаастыырга көһөн барда. От быалааччылар эмиэ бардылар. Биһиги Дьаакыптыын, “көҥүл боотурдар”, куруҥ ууларынан кустуу бардыбыт. Куруҥ ууларын кэрийэн, сөп буолар гына наар бөдөҥ кустары талан өлөрөн, Тыҥа Ыйаабыкка киирдибит. Арай, от быалыы сылдьар дьоммут, далбаатыы-далбаатыы, биһиги диэки сырыстылар. Сотору-сотору дулҕаттан иҥнэн, сирэйдэринэн баран түһэллэр.   “Бу дьоммут туох эрэ буолбуттар, бара сылдьыахха” дэһэн, утары бардыбыт. Дьоммут сирэйдэрэ-харахтара турбута сүрдээх, тыын быһаҕаһынан тыынан утары кэллилэр. Уоскуйа түһэн баран, Г.П. Григорьев: “Дьэ, уолаттар, туох эрэ иэдээнэ буолбут. Үс Атах аттыгар өрүскэ эмиэ тайах өлө сытар, арааһа, радиация дуу, “сибирскэй язва” турбут дуу быһыылаах”, – диэтэ. Ону истэн, өрүс кылгас батыытыгар икки тайах өлбүтүн истэн, ытырыктата санаатыбыт. Григорий Петрович аһыы олорон эттэ: “Дьэ, түргэнник тиийэн үөһээ салалтаҕа биллэрдэххэ сатанар, тугун-ханныгын быһаартара охсуохха наада, иэдээн буолуо”, – диэтэ.   Тайахтары уматалаабыттара      Дьоммут барбыттарын кэннэ, биһиги сарсыныгар Боотулууга бардыбыт. Тиийбиппит, “тайах бөҕө өрүскэ өлбүт үһү” диэн, дэриэбинэ оргуйан олорор. Онтон күн аайы арааһынай сурах тарҕанан барда “ханна эрэ тыыраахы өлбүт”, “ханна эрэ куобах өлүгүн көрбүттэр” диэн.    Бүтүн өрөспүүбүлүкэ айманна. Түүкээни батан, бөртөлүөтүнэн хамыыһыйа көтөн көрбүт. Өлбүт тайах элбэх, аны барытын уматтараллар үһү” диэн буолла. Хаастыырга оттуу барбыт дьоммутун, суһал үлүгэрдик оттуулларын тохтотон, Хаастыыртан таһаартыы оҕустулар. Мин, Красноярскайга үөрэхпэр бараары, оройуон киинигэр киирдим. Манна даҕаны Боотулууга тайах өлбүтүн айдаана, ханна да тиий – ол эрэ кэпсээнэ.  Сорох-сороҕун туораттан истэн киһи баттаҕа туруох үлүгэрэ.    Түүкээни бата 10-ча тайах өлбүтүн ууттан булан умаппыттара. Бу тайахтар өлүүлэрин үрдүкү былаастар “сибирскэй язваҕа” өлбүттэр диэн быһаарбыттара. “Радиация нуормата сөп” диэн, норуоту уоскуппуттара.    Маны биир бэйэм билигин даҕаны итэҕэйбэппин. Тоҕо диэтэххэ, бастакытынан, куосумаска ыытар аракыаталарын иккис түһүмэҕэ бэрт кыараҕас сиргэ, Чиллэ икки Түүкээн икки ардыгар, түһэллэрин биһиги оччолорго даҕаны билэрбит. Ол үлтүркэйдэр тобохторун биирдиилээн булчуттар түбэһэ көрөллөрүн истэр этибит даҕаны, суолта биэрээччибит суох. Былаас тугу даҕаны эппэтэ. Экология диэн тэрилтэ суоҕа. “Аракыата уматыга куттала суох, кыраһыынынан үлэлиир” дииллэрэ. Билбит суох. Оччотооҕу аракыата уматыга гептил буоларын истэрбит. Ол уматык туһунан оскуолаҕа да үөрэтэллэрэ.    Иккиһинэн, сойуун (язва) эбитэ буоллар, Түүкээнтэн тэйиччи тайахтар эмиэ сыстыһан өлүө этилэр. Оччоҕо ойуур иһэ барыта тайах уҥуоҕунан даркыланыа этэ. Ол гынан баран тыаҕа (ойуурга) тайах өлбөтөҕө. Барыта Түүкээни эрэ бата өлбүтэ.    Үсүһүнэн, бу тайахтар өлбүт сирдэригэр, өрүс кытылларынан сопхуос сүүһүнэн сылгыта сылдьар этэ даҕаны, биир да сылгы өлбөтөҕө.   Сабаҕалааһыннар      Маны маннык сабаҕалыахха сөп. Сахалар сылгыбытын дьоппуон учуонайдара интэриэһиргииллэр. “Биһиги сылгыларбыт эттэригэр-хааннарыгар радиацияны кыччатар туох эрэ
бэссэстибэлэр бааллар”, – дииллэр. Баҕар, ол иһин биһиги сылгыларбыт эттэрэ-сииннэрэ радиацияны утарар буолан, өлбөтөх буолуохтарын сөп. “Сойууҥҥа (язва) сылгы-ынах диэбэккэ, кыыл-сүөһү аҥаар кырыытыттан охтор” диэн кинигэҕэ элбэхтик суруйаллар.    Бу өлбүт тайахтары дьаһайыыга-көрүүгэ сылдьыбыт дьон уонна бу эҥээргэ куруук бултуур, сылгыһыттыыр дьон бары кэриэтэ уһаабатахтара, искэн ыарыыга ыалдьан өлбүттэрэ. Холобур, мин аҕам Христофор Иванович доп-доруобай сылдьан, эмискэ бу ыарыыга ыалдьан суох буолбута. Үйэтигэр Түүкээҥҥэ бултаабыт, аатырбыт булчут Владимир Иванов биэнсийэҕэ тахсыбакка сылдьан өлбүтэ. Оннооҕор эдэр дьонтон сылгыһыт, сорсуннаах булчут Бүөтүр Максимов 50 сааһын туолбатаҕа. Н.Н. Лазарев сылгыһыттыы сылдьан, 30-тун ааһан эрэ баран, төбөтүгэр искэн тахсан суох буолбута. Ити курдук, тайах уматыытыгар сылдьыбыт дьон бары сотору кэминэн өлбүттэрэ.    Арай уматыыга Боотулууттан оробуочайынан сылдьыбыт Р.Р. Филиппов билигин тыыннаах. Кини ол уматыһан баран, уон тарбаҕа такыччы тардан, барыта хамсаабат буолан хаалбыта. Билигин биэнсийэтэ да, чэпчэтиитэ да суох соҕотоҕун олорор. Кини тайах уматыытыгар чахчы сылдьыбытын туоһулуур дьон элбэх. Маны тэҥэ ол саҕана өлбүт тайахтар уматыллыбыттарын, кимнээх онно сылдьыбыттарын туоһулуур докумуон архыыпка хараллан сытар буолуохтаах. Онон, Роман Филиппов ол сайын буолбут трагедия сиэртибэтэ буолбута саарбаҕа суох.   * * *    Билиҥҥи үйэҕэ экология проблемата, айылҕа буортуйуута аан дойду үрдүнэн саамай сытыытык турар. Ол иһин кэлэр көлүөнэҕэ ийэ айылҕаны туруктаах хаалларар туһугар дьон-сэргэ туруорсар.   Бэлэмнээтэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
kyym.ru сайтан