Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии Саха сиригэр олус ынырык содуллаахтык ааспыта. Сэрии алдьархайа, улуу сут-кураан, соҕурууттан ананан кэлбит ньүдьү-балай салалта бары кыттыһан – саха омугун иин курдук иҥнэрбиттэрэ, аан курдук алдьаппыттара. Кэлэр өттүгэр маннык иэдээн хаһан да хатыламматын туһугар, биһиги ону умнуо суохтаахпыт. “Бичик” кинигэ кыһатын сүрүн эрэдээктэрэ Валерий Луковцев хомуйан 2001 с. таһаарбыт “Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат” диэн документальнай кинигэтигэр киирбит кэккэ ааптардар үлэлэриттэн быһа тардан көрдөрөбүт:        И.Е. Винокуров хоргуйуу, аччыктааһын тэнийбит оройуоннарынан Чурапчыны, Мэҥэ Хаҥалаһы, Уус Алданы, Сунтаары, Бүлүүнү чорботон бэлиэтиир этэ.    1940 с. Саха сирин тыатын нэһилилиэнньэтэ 325947 киһи эбит. Ити сыыппара 1946 с. баара-суоҕа 218000 киһиэхэ диэри таҥнары түспүт. Сэрии сылларыгар фроҥҥа тыа сириттэн 41,8 тыһ. киһи барбытыттан, 27,6 тыһ. киһи өлбүт... Киин уонна Бүлүү бөлөх оройуоннарыгар 1941-1943 сс. өлбүт дьон 50,8 %-нара хоргуйууну кытта быһаччы сибээстээхтэр эбит. Өскөтүн 1939 с. Чурапчы оройуонугар 16989 киһи баар эбит буоллаҕына, 1946 с. 8900 киһи хаалбыт. Ити сыыппаралар, туһааннааҕынан, Сунтаарга — 22559-13900, Уус Алдаҥҥа – 16989-11600, Мэҥэ Хаҥаласка – 20711-14400, Ньурбаҕа – 21601-15000, Арҕаа Хаҥаласка – 18453-15000, Бүлүүгэ – 16023-11900, Үөһээ Бүлүүгэ – 14853-10400 тэҥнэспиттэр.    Обком бастакы сэкирэтээрэ И.Л. Степаненко, Бырабыыталыстыба баһылыга В.А. Муратов 3-4 сыл үлэлээтилэр гынан баран, Саха сирин усулуобуйатын адьас билбэтилэр, билэ да сатаабатылар (“по существу, они не хотели знать эти условия”), оройуоннааҕы үлэһиттэри, олохтоох каадырдар тылларын, санааларын истиэхтэрин-билиэхтэрин баҕарбатахтар (“не считались”), тыа сиригэр биирдэ эмэ (“редко”) сылдьыбыттар. Степаненко бэйэтин наһаа үрдүктүк туттар, улахамсык киһи эбит, эбиитин “сухой и замкнутый, самолюбивый человек” диэннээх...    Баартыйа обкома олохтоох каадырдары дьоҥҥо холооботох, киһилии үлэлэппэтэх. Баартыйа обкомун пленума 45 чилиэннээҕиттэн сахата — 11. Баартыйа Дьокуускайдааҕы кэмитиэтигэр 20 эппиэттээх үлэһиттээҕиттэн сахата – 1, ону да каадыр отделын инструктора. Дьокуускай сэбиэтэ 69 дьокутааттааҕыттан сахата – 9. Өрөспүүбүлүкэ 13 наркомнааҕыттан сахата – 3.    Холкуостаахтар кэтэх сүөһүлэрэ 1941-1942 сылларга ынах сүөһүгэ – 72 %, сылгыга – 90,6 %, табаҕа – 67 %, сибиинньэҕэ –97,1 % көҕүрээбит. Холобур, холкуостаахтар кэтэх сүөһүлэрин ахсаана 1940 с. 172616 эбит буоллаҕына, 1942 с. баара-суоҕа 48971 ордубут. Ол аата, икки сыл иһигэр 123645-нэн аҕыйаабыт. Холобур, Тааттаҕа холкуостаах ыаллар 54, Кэбээйигэ – 57,4, Уус Алдаҥҥа – 57,6, Чурапчыга – 66, Үөһээ Бүлүүгэ – 67 бырыһыаннара кэтэх сүөһүлэрэ суох хаалбыттар. Ол аата дьон тиһэх эрэллэриттэн илии соттубуттар, хоргуйан өлөр кутталга киирбиттэр.    1939 с. тыа сиригэр 12348 оҕо төрөөбүтэ, 6855 киһи өлбүтэ. Тыа дьонун үксэ – сахалар. Ити сыл өрөспүүбүлүкэ салалтата уларыйбыта. Ол кэннэ 1940 с. төрөөбүт – 13896, өлбүт – 9454. 1941 с. ыла иэдээн саҕаланар: 10368 оҕо төрүүр, 12300 киһи өлөр. Ол аата, өлүү 1932 киһинэн сабырыйар. Оттон 1942 сылга 7031 оҕо төрөөбүт, 13835 киһи өлбүт. Көрөргүт курдук, оҕо төрөөһүнэ 1940 с. тэҥнээтэххэ, икки төгүлүнэн кэриэтэ аччаабыт, оттон өлүү...    Норуот иннигэр итинтэн ордук ыар буруйу салайааччы, ама, оҥоруон сөп үһү дуо? (Сыыппаралар ССКП КК каадырга управлениетын эппиэттээх тэрийээччитэ Репин 1943 с. от ыйын 2 күнүгэр Г.М. Маленковка уо.д.а. туһуламмыт “БСК(б)П Саха уобаластааҕы кэмитиэтин үлэтин туһунан” диэн урукку өттүгэр кистэлэҥҥэ сыппыт суругуттан ылыллыбыттар. Онон, киһи саарбахтаабат сыыппаралара).    Төһө киһи хоргуйан өлбүтүн быһаарар кыаллыбата буолуо. “Хоргуйан өллө” диэн дьыалаҕа ханна да киирбэтэҕэ чахчы. Өлүү төрүөтүн ханнык эмэ төрүөккэ ханарытан суруйаллара (“сердечная недостаточность”, “заворот кишков”, “язва желудка”, “внутреннее кровоизлияние” эҥин диэн)... Билигин араас сыыппаралары ааттыыллар. Экэн. билим. хандьыдаата Н.Х. Дьяконов – 28 тыһ., суруналыыс Д.В. Кустуров – 37 тыһ., бөлүһүөпүйэ билимин дуоктара А.Е. Мординов – 40 тыһ. киһи “хоргуйан өлбүтэ” дииллэр.    Хоргуйууну таһынан, Саха сириттэн 53 тыһ. киһи хаайыыга барбыта. Үксэ кэтэх сүөһүлэрин сиэн уонна хоргуйбут дьоҥҥо көмөлөһөн... Сэрии алдьархайа Акана нэһилиэгин (Ньурба) эспитэ. Сэрии инннээҕи 1940 с. манна 214 ыал олорбут буоллаҕына, сэрии бүтүүтэ 114 эрэ ыал хаалбыта. 100 ыал буруота букатыннаахтык сабыллыбыта. Нэһилиэнньэ 708 киһиттэн 346-ҕа тиийбитэ. Ол эбэтэр, 362 киһи суох буолбута, өлбүтэ.    Ити курдук соҕурууттан ананан кэлэн салайбыта буолан дьаабылаан саха дьонун ыал аатыттан аһарбыт, уонунан тыһыынчанан хоргутан өлөрбүт, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын букатыннаахтык эспит Муратов, Степаненко бу “үлэлэрин-хамнастарын” иһин туох да эппиэккэ-буруйга тардыллыбакка, ытыллыбакка-хаайыллыбакка, салгыы “салайа” соҕуруу төттөрү дьүгэлийбиттэрэ.
kyym.ru сайтан