Кэпсээ

Окуопа таптала

Главная / Кэпсээн арааһа / Окуопа таптала

К
Кыым Имэҥ
24.04.2025 13:38
Окуопа таптала
Киһи аймах устуоруйата тапталтан быһаччы тутулуктааҕын уонна, буолаары буолан, ону сэриини холобурдаан көрүөххэ, итэҕэйиэххэ сөп.        Холобур, XIX үйэ бүтүүтэ-XX үйэ саҕаланыытыгар олорбут дьон өйүн-санаатын, сиэрин-майгытын үөрэппэккэ эрэ нуучча өрөбөлүүссүйэтин ис дьиҥин, төрүөтүн өйдүүр уустук.    Аан дойду I сэриитигэр эписиэрдэр уонна саллааттар суруктарын кэтээн көрбүт анал байыаннай цензура отчуота хаалбыт (сурук перлюстрация диэни ааһара). Итиннэ анаан бүтүн ситим тэриллибит эбит. Сэрии хонуутугар, араас байыаннай үлэлэргэ 9 мөл. кэриҥэ киһи дьиэтиттэн-уотуттан тэйэ сылдьыбыт. Бу дьон суруктара туохха да тэҥнэммэт баай матырыйаал буолбуттар. Ону барытын үөрэтэн, анаалыстаан, отчуоттаан иһэллэр эбит. Күҥҥэ 150-200 суругу ааҕаллара. Манна анал бэлэмнээх дьон үлэлээбиттэр. Олус чуолкайдык үлэлээбиттэр. Ол 1917 сыл күһүнүгэр диэри салҕаммыт...    Дьиҥинэн, байыаннай цензураны сэрии тиэмэтиттэн, бэлиитикэттэн атын – таптал, имэҥ эҥин курдук — «бытархай» олох тиэмэлэрэ интэриэһиргэтиэ суохтаахтара эбитэ буолуо. Ол эрээри, суруктартан көстөрүнэн, сэриигэ сылдьааччы 3-5 эрэ бырыһыана бэлиитикэ, сэрии туһунан суруйар эбит. Үксүн суруктарга – күннээҕи олохторо... Цензордар сэрииһиттэр күннээҕи олохторун, тугу баҕаралларын, кинилэр киччэм санааларын ааҕан, үөрэтэн, анаалыстаан аармыйа бойобуой тыынын сыаналыыллар эбит (төһө үрдүгүн, өрө күүрүүлээҕин, кыайыыга туһаайыытын).    Оттон бу суруктарга таптал тиэмэтэ – биир саамай сүрүн. Саллааттар кэргэттэрин хайдах ахталлара, дьиэлэригэр-уоттарыгар талаһаллара ырылыччы көстө сылдьар. Оттон бу эмиэ сэриини кытта быһаччы сибээстээх буоллаҕа.   Саллааттар суруктарыгар туох баарай?      Бу матырыйааллары чинчийээччи Александр Асташов барыта 400 отчуоту хасыһан үөрэппит, онно 30 тыһ. суруктан быһа тардыылар киирбиттэр. Оттон сэрии саҕана барыта 1 млрд кэриҥэ сурук суруллубута диир. Сорох саллааттар ханнык да Мопассаннааҕар, эбэтэр атын суруйааччытааҕар уус-ураннык, иэйиилээхтик суруйаллар эбит. Суруктартан арааһы билиэххэ сөп.    «Арай, ойуурга үлэлии барбытым, онно окуопа хаһа кэлбит кыргыттар бааллар. 20-лии хаамыы буола-буола пааралар олороллор, сыталлар, сорохтор атахтара эрэ көстөр! Ырыа-тойук, тыл-өс, хаһыы-ыһыы дьаабы! Ама, кинилэр ортолоругар бэрээдэктээх соҕустар суохтара буолуо дуо?» диэн да баар.   Таптал содула      «Саллааттарга кэргэттэрэ кэлэллэр. Сибииртэн, Москубаттан кэлэр чэпчэки. Окуопаҕа кытта кэлэллэр. Эн эмиэ кэл!» – диэбит биир саллаат ойоҕор быһа бааччы.    Бу киһи салгыы суруктарыгар ойоҕун күүтэриттэн ньиэрбинэйдиирэ көстөр, онтон, арааһа, ойоҕо кэлбит быһыылаах – суруктар тохтоон ылаллар. Онтон, доҕоор, бииртэн-биир сурукка тапталлааҕын кытта хоонньоспут хас биирдии умнуллубат түгэннэрин, түүннэрин саныыр, ойуулуур суруктар субуллаллар... Саллаат ойоҕо кэлэ сылдьыбытын кэннэ кинини ахтан, суохтаан, букатын буорайа сыһыахча буолар.    Бу киһи мантан инньэ урукку туругуттан тахсыбыта, өйө-санаата харааччы «булкуллубута» көстөр. Өстөөҕү самнарар, сэрии хонуутугар хорсуннук киирсэн, кыайар туһунан буолбакка, наар ойоҕун ахтан ымманыйар, суохтуур, мөлтөх эр киһи элээмэтигэр кубулуйар. Хомойуох иһин, ол биир-икки күн буолбакка, хас эмэ нэдиэлэ, ый салҕанар...   Дьахталлар
бууннара      Чинчийээччи А.Асташов сэрииһиттэри өссө дьиэ кэргэттэринэн араарар. Холобур, Арассыыйа нэһилиэнньэтин 85%-на — бааһынай. Европаҕа 50-80% – куорат нэһилиэнньэтэ. Инньэ гынан дьиэ кэргэн састааба эмиэ атын-атын. Арҕаа куоракка дьиэ кэргэн кыра: эр, ойох, оҕолор эрэ. Хаһаайыстыба суох. Онон бастакы миэстэҕэ кинилэр икки ардыларынааҕы сыһыан сылдьар. Куораттан сылдьар саллаат, бастатан туран, дьонун туһунан саныыр.    Оттон бааһынай дьиэ кэргэнигэр, төттөрүтүн, хаһаайыстыба маҥнайгы уочарат сыаналанар. Дьэ, ол хаһаайыстыба интэриэһигэр барыларын интэриэһэ бас бэринэр диэххэ сөп. Онон сэрии кэмигэр эр киһи, дьахтар – бары эрэйдэнэллэр, дьахтар –  өссө күүскэ да буолуо.    Эр киһи уһун кэмҥэ сэриилэһэ барбытыгар хаһаайыстыбаҕа кини оннугар дьахтар хааллаҕа. Инньэ гынан дьахтар бэйэтин сыаналанара, киһи курдук сананара үрдээн барбыта. Итиннэ устуоруктар бэлиэтиир биир бэлиэ түгэннэрэ баар – Арассыыйаҕа хас да күбүөрүнэҕэ 1916 сыллаахха «дьахталлар бууннара», өрө туруулара буола сылдьыбыта. Оттон дьахтар бууннаабыт буоллаҕына, ол аата, дьыала, чахчы, муҥур уһугар тиийбитэ буолуо...   Күүлэйдьит медсиэстэрэлэр      Сэрии бара турар кэмигэр фроҥҥа дьахтар-эр киһи сыһыана туох да улахан иэйиитэ, халлааҥҥа уйдарыыта суох, аҥаардас таҕылы таһаарыы, көҕүлү көччүтүү эрэ быһыытынан ааһара көстөр. Өр кэмҥэ дьахтара, ойоҕо суох туттуна сылдьыбыт эр дьон сорох түгэҥҥэ, дьахтары көрдөхтөрүнэ, букатын кыыллара киирэн, дьаабыланаллар эбит. Оҕотун-кырдьаҕаһын араарбакка саба түһүөхтэрин сөбө. Онон даҕаны ити кэмҥэ биирдиилээн да, бөлөҕүнэн да күүһүлээһин, дьахталлар күүлэйдээһиннэрэ, ол түмүгэр араас ыарыы тарҕаныыта сүрдээҕин элбии сылдьыбыт.    Бэл, медицинскэй сиэстэрэлэр кытта фроҥҥа эр дьону саататаллар эбит. Ону бу суруктар туоһулууллар:    «Биһиги этэрээппитигэр 64 медсиэстэрэ венерическэй ыарыыга хаптарда...»    «Көрдөһөбүн, медсиэстэрэнэн эрэ барыма диэн! Эн эдэргин, ырааскын, тугу да билбэккин... Хомойо, кэлэйэ сылдьыаҥ. Мин дьэ биллим, саллааттар медсиэстэрэҕэ хайдах сыһыаннаһалларын...»    «Уой, медсиэстэрэлэр хайдах дьаабыланалларын көрүөҥ этэ! Биһиэхэ дэриэбинэҕэ итинник дьахтары атаҕыттан таҥнары ыйыа этилэр». Чэ, ити, баҕар, наһаа тэнийбэтэх көстүү буолуо.   Венерическэй ыарыы тарҕаныыта      1916 сылга венерическэй ыарыы олус тарҕаммыт. Ол иһин, бэл, гонореялаахтары олох даҕаны эмтээбэккэ, үүрэн кэбиһэллэр эбит, окуопаҕа бэйэҕит эмтэниҥ диэн.    1915-1916 сс. окуопалары хастара дьахталлары туһана сылдьыбыттара. Ол кэннэ гражданскай нэһилиэнньэҕэ сылдьыһыынан бэриллэр сыстыганнаах ыарыылар: сифилис, гонорея олус тарҕанан, күбүрүнээтэрдэр итини утарбыттар. Дэриэбинэнэн сутуллубуттар. «Новгород күбүөрүнэтигэр күүлэйдээһин, сылдьыһыы бөҕө буолла. Дэриэбинэлэрэ сифилиһинэн сутулунна». «Витебскэй күбүрүнээтэрэ дьахталлары туһанары утарар: сыстыганнаах ыарыылар тарҕаннылар». «Чернигов күбүрүнээтэрэ бааһынай дьахталлара сиэр-майгы өттүнэн букатын иэдэйдилэр диир. Оттон хаһаайыстыба билигин кинилэр илиилэригэр».   Сундуукка тиэллибит оҕо туһунан      Аны, сэриилээбит дойдуларын дьахталларын өҥөтүнэн хото туһаналларын туһунан баар. «Австрия дьахталлара окуопа хаһаллар: күнүс көҥүллэммэт, онон түүн ытыы-ытыы сордоноллор. Кинилэри биһиги саллааттарбыт күүһүлүүллэр, киһи көрөн саатар, эрэйдээхтэри аһынар. Биһиги саллааттарбыт
ньиэмэстэртэн атына суохтар».    Асташов цензордар отчуоттарыгар биир эмиэ да көрүдьүөс, эмиэ да ураты суругу булбут: «Австрияҕа биһиги үһүө буолан биир кыбартыыраҕа турдубут. Вахмистр, мин уонна рядовой... Арай хаһаайкабыт оҕолонно. Кэргэнэ суох, сэриигэ үһү... Оттон ыстаарыһа биһиги пуолкабыт хамандыырыгар тиийбит уонна бу оҕону эн хаһаактарыҥ оҥорбуттар диэбит. Хамандыыр биһигини ыҥыртаан ылан, оҕону иитэ ыларга бирикээстээтэ, онон билигин бу оҕо биһиэхэ баар. Ханна барабыт да, онно обуоспутугар тиэйэ сылдьабыт. Вахмистрбыт элбэх харчылаах, оҕоҕо араас элбэх сэм-сээкэйи атыыласта. Ханна эмэ көһөөрү гыннахпытына, оҕону сундуук иһигэр уган, хатаан кэбиһэбин. Онно туох баар кумааҕыбытыгар саахтаан кэбиспит буолар. Дьэ буот, Устюжа, бэйэбит оҕобут суоҕар, билигин атын оҕону кытта бодьуустаһа сырыттахпыт. Биһиги аккаастана сатаабыппыт, хаһан бу оҕону оҥоруо этибитий, биһиги манна турбуппут үс эрэ ый буолла диэн. Ону «сэрии кэмигэр барыта түргэнник оҥоһуллар» диэтэхтэрэ үһү...»   Өрөбөлүүссүйэ: саҥа киһи – саҥа сыһыан      Бастаан аармыйа улахан аҥаара кэргэннээх дьон этэ. Онон билиэҥҥэ түбэспит дьон 65%-на кэргэннээх дьон буолара итинэн быһаарыллыан сөп. Онтон 4 мөл. кэриҥэ эдэр ыччат ыҥырыллыбыта. Онон сэрии бүтүүтэ аармыйа 70%-на бэҕэһээҥҥи эдэркээн уолаттар буолбуттара. Сорохторо олох даҕаны таптал, имэҥ диэни билбэтэх, сорохторо аҕыйах ый, сыл эрэ кэргэннии олоҕунан олорбут этилэр. Онон бу сүрдээх улахан оруолу оонньообута.    Сэрии кэмигэр саҥа саллаат, саҥа киһи да диэххэ сөп – баар буолбута. Бу киһи уоттаах сэриини ортотунан ааһан, олох үтүө да, мөкү да, ыксаллаах да өрүттэрин көрөн, саҥа уопуттаммыта. Кини туох баар олоҕун саҥаттан оҥостуон, саҥаттан көрүөн баҕарбыта. Дьахтары кытта сыһыанын эмиэ. Бастатан туран, дьиэ кэргэнигэр. Бу саҥа киһи дьиэ кэргэнигэр тиийэ охсуон, кэргэнин кытта саҥалыы сыһыаны олохтуон баҕарбыта. Ити ордук 1916 сылтан көстөн барар. Интэриэһинэйэ диэн, бу киһи үксүгэр ойоҕун, кини аймахтарын «өстөөх» курдук ылынара. Күнүү да баара.  Эдэр дьон сэрииттэн салҕан, сэриилэһэри абааһы көрөн буолбакка, саҥалыы сыһыаны олохтуу, саҥалыы тыыннаах дьиэ кэргэни тэрийэ диэн дьиэлэригэр ыксаабыттара. Оттон ол –  дириҥ социальнай уларыйыыларга тириэрпитэ.    Хомойуох иһин, оччолорго суруктары ааҕа олорбут байыаннай цензура улахан иэдээн ааҥнаан иһэрин сэрэйбэтэҕэ... Ама, өрөбөлүүссүйэ, өрө туруу тыҥаабыта онтон биллибэтэ буолуо дуо? Арай, цензура сэрэйбит буоллун? Тохтуо этэ дуо, устуоруйа хардыыта?   Бэлэмнээтэ Роман Ш.
kyym.ru сайтан