Кэпсээ

Абааһы дуу, атын дуу?

Главная / Кэпсээн арааһа / Абааһы дуу, атын дуу?

К
Кыым Күлүк
24.04.2025 13:35
Абааһы дуу, атын дуу?
Абааһы, иччи, үөр диэн баар дииллэр. Ону хайдах даҕаны суох диэн дуу, быһа бааччы баар диэн дуу этэр кыахпыт суох. Тус бэйэм туох эрэ туора күүс баарын итэҕэйэбин. Ол эрээри чахчы аттыбытыгар бу барыҥныы, кими эрэ сиэри тииһэ сылдьаллара буолуо дии санаабаппын. Туох эрэ куһаҕан буолаары гыннаҕына, киһи этэ аһыллан, көрүө да суохтааҕын көрөр, истиэ да суохтааҕын истэр буолуон сөп. Онон абааһыга ханыылааҕы көрдөхпүтүнэ, аньыыргыы үөрэннэхпит. Ону таһынан аһаҕас эттээх дьон баар буолаллар. Кинилэр туспа суоллааҕы, атын аартыктааҕы көрөр, билэр айылгылаахтар. Кинилэргэ ымсыырбаппын. Туох аанньа буолуой,  айыы киһититтэн атын бодолооҕу харахтыыр. Ол эрээри отой бүтэй эттээхпин, хаһан да абааһыны көрбөтөҕүм диэтэхпинэ, арааһа, сымыйа буолара буолуо. Бу олорон санаатахпына, көрбүт дьиктим син элбэх курдук. Олору абааһылар этэ диэн быһа бааччы ааттыырым сөбө дуу, сыыһата дуу. Ол көрбүт дьиктилэрим үксэ оҕо сырыттахпына буолбуттара. Оҕо этэ аһаҕас дииллэр. Баҕар, ол иһин киһи ордук оҕо сылдьан араас дьиктини-дьиибэни көрөр кыахтааҕа буолуо. Билигин бүтэйэ бүөлэммит этим-хааным чараас эйгэ баарын билээхтээбэт буоллаҕа. Эбэтэр оҕо фантазиятын дьоруойдара эбиттэрэ дуу, ол абааһы диэн куттаммыт харамайдарым. Чэ, бээ, элбэҕи лэбэйдээбэккэ саас-сааһынан кэпсиим.     Хараҥа түннүк      Бу түбэлтэ арыый хойут буолбута. Бадаҕа, сэттис эҥин кылааска үөрэнэрим. Биир саас халлаан сылыйан, биһиги, уолаттар, таһырдьаттан киирбэт мээрик буоллубут. Үөрэхпит бүттэ да, күнү быһа таһырдьа сылдьабыт. Дэриэбинэбитин биир гына кэрийэбит, сороҕор ойуурга тахсан тииҥнээн да ылабыт. Ол быыһыгар мэниктиибит-оонньуубут. Биирдэ эмиэ оонньуу сатаан баран, куолубутунан, үһүө буолан дэриэбинэ устун хаамыталыы сырыттыбыт. Хас да табаарыспытын көрсөн элбээтибит. Тугу гыныахха диэн толкуйдуу-толкуйдуу, таах хаамыталыы, хаадьылаһан ньамалаһа-ньамалаһа иччитэх дьиэлэр диэки хаамтыбыт. Онтон уолаттартан ордук сытыыбыт Өлүөс: “Дабаай, ити дьиэҕэ киирэбит дуо? Аана аһаҕас быһыылаах”, — диэн өй укта. Биһиги, чуҥкуйа сылдьыбыт дьон, бэртээхэй этиини истибиттии үөрэ түстүбүт. Тиийэн дьиэбитин чуҥнаатыбыт. Күүлэтин аана аһаҕас эбит. Бары онно кутулла түстүбүт. Ол эрээри, хомойуох иһин, дьиэ хатыылаах буолан биэрдэ. Хайыахпытый, дьиэ күүлэтин, хочуоҥкатын кэрийэн көрдүбүт. Эргэ-урба, быраҕыллыбыт бөхтөн-сахтан уратыны булан көрбөтүбүт. Инньэ гынан сонуммут уоста охсон, тахсан бардыбыт. Таһырдьа тахсан баран дьиэни таһыттан көрдүбүт-иһиттибит. Түннүгүнэн эҥин өҥөйтөлөөтүбүт. Түннүктэр хаптаһынынан хам саайыллыбыттар этэ. Арай биир түннүк аһаҕаһа. Мин биир уоллуун сабараанньаҕа ыттан ол түннүгүнэн өҥөйөн көрдүбүт.  Атыттарбыт: “Барыаххайыҥ”, — диэн ыҥыра сатаатылар да, биһиги тоҕо эрэ ол түннүктэн арахпакка түннүккэ сыстыахпытынан сыстан турдубут. Ол да туран туох да интэриэһинэйи булан көрбөтүбүт.  Дьиэ иһэ хараҥата бэрт буолан, туох да көстүбэт. Онон дьоммутун сырсардыы түннүктэн тэйэн эрдэхпитинэ эмискэ баҕайы дьиэ иһиттэн кып-кыһыл сирэй бу барыс гынаат, сүтэн хаалла. Мин, соһуйбут омуммар, тиэрэ баран түстүм. Уолум турбутун курдук туран хаалла.
Онтон иккиэн хаһыытаһа түстүбүт да, оҕолорбут диэки сүүрдүбүт. Дьоммутугар тиийэн омуммут бөҕө, дьиэ абааһылааҕын туһунан айдаардыбыт. Уолаттарбыт итэҕэйбэтилэр. Мин сирэйи көрбүппүн кэпсээбиппэр, миигинниин сылдьыбыт уолум: “Туох сирэйин көрбүккүнүй, мин көрбөтөҕүм ээ”, — диэн кыһытта. “Оччоҕо туохтан куттанан хаһыытаабыккыный?” – диибин. Уолум: “Көрө турдахпытына иһиттэн ким эрэ түннүгү тоҥсуйбута дии, тугунан эрэ бырахпыт курдук”, — диир. Уолаттарбыт сирэйбит-харахпыт турбутун көрөн син итэҕэйдилэр быһыылаах. Аны төттөрү төннүөххэ эҥин диэн хаайдылар. Биһиги батыннахпыт дии. Итиччэлээҕи көрөн баран өссө көрдөөбүккэ дылы тугу гына бардахпытый. Өлүөстээх бэйэлэрэ төннүбүттэрэ. Ол эрээри кэлин ыйыталаспытым тугу да көрбөтөх этилэр.   Хаарты      Биирдэ дьоммун кытта сайылыкка оттуу сылдьан ампаартан былыргы хаарты холуодатын булан ылбыттааҕым. Ол хаартым холуодата толору баара. Бүтүннүү өҥө-дьүһүнэ буорайбытыттан сылыктаатахха, үгүстүк ырытыллыбыт, мискийиллибит быһыылааҕа. Аҕабар көрдөрбүппэр “эһэҥ киэнэ ини” диэбитэ. Иллэҥ кэммэр ити хаартыны мускуйартан соло булбат буолбутум. Биирдэ түүн чүмэчи уотугар хаартыбынан оонньуу сатаан баран, үлэ киһитэ сылайан утуйардыы сыппытым. Хаартыбын сыттыгым анныгар уктубутум. Арай түүн ортото ким эрэ ытырар, кымаахтыыр курдугуттан уһуктан кэлбитим. Кумаар ини диэн салгыы утуйардыы оҥостубутум. Онтон утуйан иһэн кумаар сиириттэн атыннык ытырбыттарыгар уһуктан кэлбитим. Ити түүн иккитэ-үстэ төхтүрүйэн итинник кымаахтыылларыттан уһуктан сүгүн утуйбатаҕым. Сарсыныгар туран көрбүтүм, этим-сииним онон-манан кытаран хаалбыт этэ. Аҕабар кэпсээбиппэр ороммун тиийэн көрбүтэ. Бука, кулахы баара буолуо диэтэҕэ. Оттон сыттыгым анныттан хаартыбын булан ылбыта. “Бу холуоданы куруук илдьэ сытаҕын дуо?” – диэн ыйыппыта. Мин бөлүүн эрэ илдьэ сыппыппын истэн баран күлбүтэ уонна: “Ол аата хаартыҥ ытырбыта буолуо. Урут ким эрэ инньэ диэн кэпсиирин истибитим. Хаарты мааһа барыта ытырыык буолбатах үһү. Ити хоруоллар, даамалар... быһата, киһи сирэйдээх хаартылары илдьэ сыттахха баттатыаххын, сүгүн утуйумуоххун сөп үһү”, – диэн дьээбэлиир курдук, эмиэ да дьоһумсуйан олорон кэпсээбитэ. Мин сөрү диэн сөхпүппүн өйдүүбүн. Ити кэннэ хаартыбын адьас бырахпытым. Ханна эрэ дьиэҕэ ыһылла сылдьан суох буолбута быһыылааҕа. Ол эрээри кэлин дьээбэлэнэн, бэрэбиэркэлээн дуу, бырааппын кытта атын холуода хоруолларын эппэккэ эрэ кистээн эдьиийбит сыттыгын анныгар уган турардаахпыт. Киһибит баттаттым, утуйбатым диирин истибэккэ, ити “эспэримиэммитин” бырахпыппыт.   Эмээхсин хоhугар     Улуус киинигэр олимпиадаҕа киирэр буоллум. Саха тылыгар. Онтубут сарсыарда тоҕус чаастан буолуохтаах. Инньэ гынан, баҕар, хойутуохпут диэн, биир күн иннинэ улууспутугар киирдибит. Мин түһэр ыала суох буолан, миигиттэн алын кылааска үөрэнэр уолу кытта барыстым. Ньукууһум сааһынан кыра диэтэххэ, лоп бааччы саҥалаах, кэпсээннээх-ипсээннээх уол буолан биэрдэ. Инньэ гынан бодоруһа оҕустубут. Түспүт ыалбыт Ньукуус аймахтара этэ. Биһигини аһатан-сиэтэн баран биир хоско олохтоотулар. Хоско икки орон баар этэ да, иккиэммитин атахтаһыннара биир ороҥҥо сытыардылар. Иккис орон кураанах, тэллэҕэ түүрэ эриллэн, бэйэтэ эрэһээҥкинэн көрөн турар. Биһиэнигэр
холоотоххо, былыргы улахан да улахан тимир орон этэ. Хайыахпытый, ыалга кыбыллан хоно сытан сирэр-талар кыах суох буоллаҕа. Икки киһи мыыммат уҥуохтаах, эттээх-сииннээх уолаттар кып-кыракый ороммутугар хоонньоһон утуйардыы сыттыбыт. Түүнүн кулгаах чуҥкунуур чуумпута сатыылаата. Уулусса кытыытыгар олорон улааппыт киһи маннык чуумпуттан, төттөрүтүн, уум уйгууран хаалла. Аны кыараҕас ороҥҥо хам хараҕалана сытан этим-сииним көһүйэн барда. Мөҕүстэхпинэ, уолум уһуктуо диэн оннук хамсаабакка сыттым. Сыта сатаан баран, аны итииргээн бардым. Бүтэһигэр утуйбаппыттан хааным хойдон, кыыһыран да барыах курдук буоллум. Онтон тулуйар кыах ааһан, улахан ороҥҥо көһөр өй көтөн түстэ. Оргууй сыбдыйан тиийэн орон тэллэҕин тэлгии бырахтым. Сарсын эрдэ уһуктан төттөрү көһүөм диэн санаалаах этим. Сытан баран, дьэ “һуу” гынан нухарыйан бардым. Арай түүлүм быыһынан иһиттэхпинэ, ким эрэ ынчыктыыр да ынчыктыыр. Онтон сөтөллөр, хаахтыыр, ол быыһыгар айакалыыр-дьойоколуур. Мин устунан баттатан барыах курдук буоллум. Оннук өрө мөхсө сытан ким эрэ тымныы илиитэ кэлэн таарыйбытыттан уһукта биэрдим. Халлаан өссө да сырдыы илигин көрөн улаҕа диэки хайыһан утуйа сатаатым да табыллыбата. Хас нухарыйыах курдук буолан истэҕим аайы, ынчык-хончук саҥалаах түүлбэр тимирэн барабын. Онтон баттатаары ыксаан, уһукта түһэбин. Ол курдук сордоно сатаан баран мааҕыҥҥы ороммор төннөргө күһэлинним. Уолум ороммутун бүтүннүү киэптээн тыыла тэбэн утуйа ахан сытар эбит. Уһугуннаран антах сыҕарытаары гыммыппар, арай, уолум олоро түстэ да, түҥнэри анньан саайда. Мин буоллаҕына соһуйан хаалан: “Ньукуус-Ньукуус...” – диибин. Киһим дьэ уһугунна быһыылаах: “Хантан кэллиҥ, тоҕо уһугуннардыҥ?” – диэт, кыыһырбыттыы сыҕарыс гынаат, утуйан хаалла. Мин ол түүн утуйбатаҕым. Сарсыныгар олимпиадалаан баран ыалбытыгар чэйдии кэлээри аргыстастыбыт. Ньукуустан түүн тоҕо миигин түҥнэри аспытын ыйытабын. Киһим: “Ээ, оттон киһини куттаан өлөрө сыспытыҥ дии. Онто да суох ити хоско сытарбыттан куттана-куттана  нэһиилэ утуйбутум. Ити улахан ороҥҥо саҥаһым Ылдьаана сыппыта ээ. Кини бу күһүн өлбүтэ. Ороно билигин да турар эбит ээ. Бохоруонаҕа кэлэ сылдьан куттанан ити хоско киирбэт этим”, — диэн кэпсээтэ. Мин буоллаҕына, бөлүүҥҥү быһылааммын санаан куйахам үмүрүтэ тарта да, тугу даҕаны кэпсээбэтим. Ити итинэн ааспыта. Мин бокуонньук оронугар утуйан тураары буорайбыппын кэлин даҕаны кимиэхэ да кэпсээбэтэҕим.   Титииккэ      Алталаах-сэттэлээх сылдьан эбэм аахха сайылыы диэн бардым. Эбэлээх эһэм, ол саҕана саныырбынан, кырдьаҕас, билигин санаатахха, 50-чалаах эрэ дьон, аҕыйах да буоллар сүөһү туталлара. Икки-үс ыанньыктаах этилэр. Дьэ, ол ыанар ынахтарын бостууктуур, үүрэр-аҕалар үлэ биһиэхэ, миэхэ уонна эбэм аах кыра кыыстара 15-тээх хастаах кыыска, Ааныскаҕа, сүктэриллибитэ. Онон сарсыарда ыам кэннэ ынахтарбытын ыраахха диэри үүрэбит. Оттон киэһэтин хойутаары гыннахтарына, чугас эргин баран көрдүүбүт. Ынахтарбыт күһүөрүнэн ыамҥа хойутуур буолан барбыттара. Биир киэһэ ыамнарыгар эмиэ кэлбэтилэр. Инньэ гынан эбээһинэспитин толорон ынахтарбытын көрдүү бардыбыт. Сүөһүлэр мэччийэр сирдэрэ дэриэбинэттэн чугас сытар
алааска баара. Ол алааска барар аартык былыргы титиик турар сирин быһа охсон ааһара. Ынахтар киэһэтин төннөн иһэн наар ити титиик быттыгар-хонноҕор аарыыр идэлээхтэрэ. Онон биһиги титиик тутууларын сирийэн көрөргө сананныбыт. Ынахтарбытын ааттаан ыҥыра-ыҥыра хаама сырыттыбыт. Арай ол сылдьан титиик иһигэр туох эрэ маҥан өҥнөөх хамсыырын, кэлэрин-барарын көрөн онно сүүрдүм. Эдьиийим кэннибэр хаалла. Сүөһүлэр сарай курдук тутуулаах хахха сиргэ сөрүүкүү, бырдахтан куотан үгүстүк киирээччилэр. Онон ынахтарбыт итиннэ киирбит буоллахтара дии санаабытым. Сүүрэн киирэн уһун титиик хотонун иһигэр хаамыталаатым. Онтум олох даҕаны ынах буолбакка, хотон түгэх уһугар сырдык таҥастаах дьахтар сылдьар эбит. Мин эдьиийим хаһан манна киирэ охсон иннибэр түспүтүн өйдөөбөккө, ол дьахтарым диэки сүүрэбин. Онтум ханна эрэ бара-бара, сүтэ-сүтэ көстөр. Соруйан куотар курдук. Мин кыһыыбыттан, эдьиийбин ыҥыра-ыҥыра сүүрэбин. Тоҕо саһарын өйдөөбөппүн. Оннук муҥнана сырыттахпына эдьиийим саҥата хантан эрэ ыраахтан миигин ааттаан ыҥырда. Мин хайдах-хайдаҕый диэн иһиллээн турабын. Онтон Ааныскам иккиһин ыҥырда. Онтум олох да атын сиртэн, мааҕын кэннибэр хаалбыт сирин диэкиттэн, саҥата иһиллэр эбит. Мин эмискэ этим дьар гынна, куйахам күүрдэ. Буутум быстарынан таһырдьаны былдьастым. Аҕылаабыт омуммар, бөтүөхтээн ыла-ыла, Ааныскабар тугу көрбүппүн кэпсээтим. Кыыһым ону истэн, сирэйэ кубарыйан хаалла. Илиибин хаба тардан сиэтэн дэллэриппитинэн, дьиэбит диэки сүүрэр-хаамар ыккардынан түһүнэ турда. Мин эдьиийбиттэн хаалымаары сүүрэн истим. Ити курдук биир да тылы бырахсан кэпсэппэккэ дьиэбитин булбуппут.    Мин титииккэ абааһыны көрбүппүн эбэм аахха кэпсээбит этэ. Ону эбэм ити титииккэ сороҕор итинник туох эрэ биллибэт көстөн ааһарын кэпсээбитэ. Мэнээк итиннэ киирбэт буолуҥ диэн сүбэлээбитэ.   Кыра Маппый.
kyym.ru сайтан