Бүгүн халлаан биллэ тымныйда. Дьыбардаах сарсыарда. Бүөтүр, ыксалынан чэйин иһээт, туһахтарын эһэ бараары тиэтэлинэн таҥнан тахсан барда. Кини — кадровай булчут. Чулуу булчуттартан биирдэстэрэ. Хоту дойдуну булбута сүүрбэттэн тахса сыл буолла. Маннааҕылар бэйэ киһитинэн ааҕаллар. Бүөтүр бу дойдуну ис сүрэҕиттэн сөбүлээтэ.        Манна кини үс оҕото төрөөбүтэ, улааттылар. Үһүөн — кыһын төрөөбүт оҕолор. Улахан уола Бүөккэ номнуо ойохтоно охсон, оҕо төрөтөн киин сири — Дьокуускайы — булла. Орто уола Айаан аармыйаҕа сулууспалыыр. Кыра кыыһыттан ыйа-күнэ тахсар. 16 сыллааҕыта кыыһын ийэтин аатынан Гертруда диэн ааттаппыта. Кэргэнэ соччо сөбүлээбэтэр да, утарса барбатаҕа. Бүгүн өрөбүл буолан, кыыс эбиэккэ диэри утуйар буолуохтаах. Оттон кэргэнин Бүөтүр санаабат. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин өйдөспөт буолбуттара ыраатта. Тастан эрэ көрдөххө, эр-ойох буолан олороллор, оҕолорун эрэ тустарыттан. Бүөтүр кэлин иһэр буолан эрэр. Аны истэ да тыалаан хаалар. Хас эмэ хонон баран биирдэ кэлэр. Ойоҕо: «Бу киһи өллө дуу, хайа үөдэҥҥэ түстэ дуу», — диэн мөҕүттэ олордоҕуна киирэн кэлээччи. Ол да буоллар Бүөтүр мэлдьи илии тутуурдаах, өттүк харалаах сылдьара. Ол иһин Наадьата син уостара. Бүгүн тоҕо эрэ Бүөтүр сүрэҕэ эппэҥниир. Эмиэ да испэтэҕэ ыраатта. Мэйиитэ эргийэн ыларга дылы буолар. Ол да буоллар хайаан да барыахтаах. Үс хонно туһахтарын ииппитэ. Бүөтүр үксүн хайыһарынан сылдьар, олох ыраатар эрэ буоллаҕына, «бураанынан» сылдьааччы. Өр буолбат инибин дии санаан өйүө ылбата, кыыннаах быһаҕын эрэ ылан иилиннэ, буоларын курдук хайыһарын кэтэн чэпчэкитик сүүрэ турда.    Айылҕа кинини уруйдуурдуу тымныы салгынынан илгийэр, кыһыҥҥы күн тыа саҕатыттан таҕыста. Бүөтүр хайыһарын тэбэн иһэн куобах, тииҥ, киис суолун көрөн мичик аллайда. Ол эрээри кини суоллуу барбата, тиийиэхтээх сиригэр сырылыы турда. Ок-сиэ, Байанайа бэрсибит, үс туһах тухары саарба, саhыл. Эчи, үчүгэйин! Кыыһыгар — бэргэһэ, саҕа, биирин ийэтэ эмээхсиҥҥэ кэһии оҥостуо. Үөрүүтүттэн дуу, сүрэҕэ быһыта туппахтыыр. Бүөтүр сааһырдаҕым дуу дии санаата. Хаардаах чөҥөчөккө олорон оҕо сааһын, бииргэ төрөөбүттэрин, ийэлээх аҕатын санаан кэллэ. Сүрэҕэ сылааһынан ньүөлүйэн ылла, быһыта туппахтыыра ааһарга дылы буолла.    Кини төрөөбүт дойдута Уус Алдан Суоттута. Элбэх оҕолоох ыал улахан уоллара. Кини сүрдээх сытыы-быһый уолчаан этэ. Итиэннэ эбэ, эһэ атаах сиэннэрэ. Эбэлээх эһэтэ суох буолтарын кэннэ Бүөтүр биллэ түргэнник улаатарга дылы буолбута, үһүс кылаастан бултуурга үөрэммитэ. Бэйэтиттэн икки сыл балыс сытыы-хотуу, тыллаах-өстөөх балта Санята кинини мэлдьи батыһа сылдьара. Биирдэ балтыныын кус ыта барбыттаахтара. Иккиэн кус маныы сыппыттара. Саас буолан, халлаан сылаас, таҥастара халыҥ. Ол сытан арааһы барытын кэпсэтэллэр. Саня, арай эмискэ чуп-чугаһынан кус устан эрэрин көрөн, ойон туран, маһынан охсон ылаары сарбаҥнаан эрдэҕинэ, Бүөтүр тохтотто. Кыыс сарылааччы буолан, кустара көтөн хааллылар. Бүөккэ улахан киһи быһыытынан балтын мөхтөҕө буолла: «Манна эн хаалан эр, мин нөҥүө барыам, айдаарыма», — диэт, ойон туран нөҥүө барда. Кыыс сытан эрэ киҥинэйэн ыллыыр. Саня, санаатыгар, өр сытта, убайа суох да суох. Бүөккэ көтөн тахсан иһэр кустары ытаары гыммыта, арай балта бу арбайан турар эбит! Оо, дьэ, онно сүрэҕэ хам тутта да этэ. Чыыбыһын чуут тарда сыспыта. Кэлэн балтын эмиэ мөхтө, кыыс өһүргэнэн аны сылдьыһыа суох буолла. Бүөккэ онтон өһүргэммэт, «чэ, хата» дии санаата.    Бэйэтэ да билбэт, тоҕо бүгүн бииргэ төрөөбүттэрин олус чугастык ахтан-санаан ылбытын. Баҕар, сүрэҕэ сэрэйээхтээбитэ эбитэ дуу, сотору күн сириттэн күрэниэҕин. Үс саһыла сүгэргэ ыарахан. Туһахтара эмиэ ыйааһын биэрэллэр эбит. Балай эмэ бара түһэн баран, эмиэ сынньана олордо. Кыһыҥҥы күн номнуо киирэн эрэр. Бүөтүр сүрэҕэ син биир быһыта туппахтыыр, хайыай. Туран иһэн өйдөөн көрбүтэ, арай кыыннаах быһаҕа суох эбит. Оо, эрэй эбит, төннөн кэлбит суолун көрүүһү, саһылларын үөһэ мутукка ыйаталаат, төттөрү сырылаата. Ол былаһын тухары суолга сүтүгүн көрө сатыыр. Өр буолбата, били туһаҕын ииппит сиригэр кэлэн хаары хаhан көрдө да, булбата. Хайдах баҕайыный, мантан атын сиргэ сылдьыбатаҕа ээ. «Оо дьэ, хаарыан быһаҕым барахсан» диэн сүтүгүн аһыйда. Кыыннаах быһаҕын аҕата кадровай булчут аатын сүкпүтүгэр бэлэхтээбитэ. Сахатын быһаҕын сүүрбэттэн тахса сыл илдьэ сылдьан баран, дьэ бүгүн сүтэрдэ. Оннооҕор итирик сылдьан сүтэрбэт этэ. Бүөтүр олус айманна, быһаҕын аһыйан хараҕын уутун туора соттуммахтаата да, хайыа баарай, хайыһарын оргууй тэбэн төнүннэ.    Дьиэтигэр дэлби сылайан, аччыктаан кэллэ. Ойоҕо саҥата суох киирбитигэр ону-маны ыйыталаһа сатаабытыгар тугу да хардарбата. Арай сонньуйан туран быһаҕын сүтэрбитин үрүт-үөһэ эрдэ турда. Онуоха ойоҕо муҥнаах: «Иирээри гынныҥ дуо?» — диэн хаһыытаан ыыра барда. Бүгүн киэһэ Бүөтүргэ улахан хомолто. Били, эбэлээх эһэтэ суох буолбуттарыгар тэҥнии санаата. Күүлэҕэ тахсан кистээбит бытыылкатын булан иһэн кэбистэ. Хайдах эрэ, дьэ санаата көннө. Кыыһын хоһугар киирэн кыыһын сүүһүттэн уураан ылаат кэһиитин кэпсээтэ. «Оо дьэ, паапа эмиэ испит, куһаҕан баҕайы сыттааххын, мэһэйдээмэ, компьютердыы олоробун дии, бар, таҕыс», — диэтэ. Кыыһа үүрбүтүттэн хомойдо эрээри, таптыыра, атаахтатара бэрт буолан, саҥата суох тахсан барда. Кини хомолтотун, санаатын истэр ким да суох. Күүлэтигэр тахсан, эбинэн киирээт, утуйда...    Онтон ыла сэттэ ый ааһа оҕуста. Бэс ыйа, сотору ыһыахтар. Бүөтүр көрдөрүүтэ үчүгэй. Онон кэм санаата көннө. Ол да буоллар кыыннаах быһаҕын аhыйар. Баҕар ыһыахха дьоммор анды сиэтиэм диэн андылыы барарга сананна. Быйыл Бүөтүр хаһан да бултуйбатаҕын бултуйда. Балык диэтэххэ балык, кус-хаас, тайаҕар, тайҕа кырдьаҕаһыгар тиийэ. Байанайа мичик гыммыт сыла. Бүөтүр кустуур күөлүн аттыгар кэлэн сирин аһата олорон, бэйэтэ эмиэ били аһын ааһыырҕаппакка хантатар. Төбөтө чэпчээбит курдук буолла. Көтөн иһэр атыыр андыны күөрэтэн түһэрдэ. Онто ууга түстэ. Бүөтүр ууга киирбэтэҕэ ырааппыт эбит. Тымныы ууттан этэ тарта, ол да буоллар киирдэ, харбыы түһээтин кытта сүрэҕэ хам тутта, Бүөтүр үөһэ күөрэйээт, аллара барда...    Үөһэ күн сырылаччы тыгар, тугу да билбэтэхтии, мэлдьэһэрдии. Бүөтүр барахсан мэлдьи сылдьар күөлүгэр былдьатта, сырдык тыына быһынна. Ити кэмҥэ бэйэтин дойдутугар сүрдээх холорук буору ытыйда, «Ийээ!» – диэн куолаһы төрөппүт ийэтэ илэ кулгааҕынан иһиттэ. Ол киэһэ куһаҕан сонун тилийэ көттө. Кырдьаҕас ийэлээх аҕата курутуйан харах уутунан сууннулар. Бүөтүрү балайда өр көрдөөн күөлүттэн буллулар. Көрдүүр кэмнэригэр үөһэнэн кус үөрэ көтөн ааспыта. Булчут доҕотторо: «Бүөтүрү атаараллар», — диэбиттэрэ. Бүөтүрү төрөөбүт дойдутугар илдьибиттэрэ. Кырдьаҕас ийэлээх аҕата ыар сүтүктэнэн нэһиилэ сылдьаллара. Бүөтүрү кистии турдахтарына үөһэнэн эмиэ кустар көтөн аастылар. Дьон бары эмиэ «кустара Бүөтүрү атаардылар»  диэн кэпсэтэллэр. Түөрт уон хонугар быраата Дьууруй эргитиитин кыыл ойуулаан оҥорон аҕалан туруорбута. Ийэтэ түһээтэҕинэ, уола эмиэ булчут аатын сүктүм, ытык иэспин толоробун диэбит. Аны хаһан да Бүөтүр бу дойдуга эргиллибэт, дьон эрэ кэпсээнигэр сылдьар. Булчут Бүөтүр барахсан.    Александра Корякина (Мамонтова). Мииринэй куорат.
kyym.ru сайтан