Бу түбэлтэ уонтан быдан тахса сыллааҕыта буолбута. Биһиги үс массыынанан куораттан тахсан Хаҥалас үрдүгэр куобахтаабыппыт. Күһүҥҥү үтүөкэн күн үүммүтэ. 15 буолан сорох сиргэ тараахтаан хаампыппыт, ардыгар тоҕооһун көрөн тоһуурдаммыппыт. Сирин-уотун үчүгэйдик билэр киһибит суоҕа, онон туһаайан көрөн сылдьыбыппыт. Куобах син одоҥ-додоҥ баара. Ол быыһыгар аҕыйах бочугураһы дэҥнээбиппит.          Күнүс диэки тулата оттоммут дьоҕус күөл таһыгар кэлбиппит. Иннибитигэр икки-үс куобах буруйа сылдьара биллибитэ. Хаҥас сылдьааччылар күөйэ хаамар аатыгар барбыттара. Ити курдук дьаһанан, куобахтарбытын тыа саҕатыгар ыган таһаарбыппыт. Биир эрэйдээх уҥа кынат диэки баран, элбэх ытыы күүһүнэн эрэ ылылынна быһыылаах. Эмискэ: «Саһыл, саһыл баар!» — диэн саҥа-иҥэ оргуйа түстэ. Кини обургу, субурус-субурус гынан, элэкис эрэ көстөн ааһыталаата. Оччолооҕу көрбүт дьон, тугу барытын умнан, бастакынан ыта охсоору харбыалаһыы буоллубут. Уҥа уонна хаҥас кынат кытыы дьоно инники иһэр буолан, ыраас сиргэ урут тахса охсубуттар. Саһыл кирийдэ быһыылаах, саҥабыт-иҥэбит эмискэ сүттэ. Ортоку иһээччилэр ойуур саҕатыгар адьас кэллилэр даҕаны — саһыл көстүбэт. Хайалара эрэ: «Ити икки ардыгар ханна баран хаалла?» — диир саҥатын дуораана сүтэ да илигинэ, саһылбыт хантан ойон турбута биллибэккэ, ходуһа устун уҥуор көстөр ойуур диэки сүүрэн субуруҥнаата. Кынат дьоно утарыта турсар буолан, ыппакка хааллылар, өмүрүү даҕаны баара. Ити барыта чыпчылҕан быыһыгар буолла. Саһылбыт ити икки ардыгар кэҥэс ходуһаны ортолуу оҕуста. Эмискэ туох эрэ саҥата чаҥырҕыырын кытары, хотоҕой кынатын тыаһа куугунуу түстэ. Ону даҕаспытынан, саһыл үрдүгэр икки аарыма көтөр сабырыйбытынан баар буола оҕустулар. «Ытымаҥ, хотойдор!» — диэн бас-көс киһибит хамаанда биэрэ оҕуста. Саһыл эрэйдээх эрийэ-буруйа сүүрэн ходуһа кытыытынааҕы хагдаҥ окко киирэрин кытары, биир хотой сапта түһүнэн кэбистэ. Иккиһэ, аһара көтөн, күрүө сиэрдийэтигэр тиийэн үллэкис гына олордо. Саһылы туппут хотой кыната чочумча өрө даллаахтаан баран тохтоото. Итиччэни көрбүт дьон, дьэ тыын киллэринэн сөҕүү-махтайыы буоллубут. Сиэрдийэҕэ олорбут тойон кыыл биһигини көрөр, сири көрөр, өрө дабдыҥныыр. Онтон «дьэ, хайыыр эбиккит» диэбиттии, суоһар хаанын ылынан дьиппинийэн, олорунан кэбистэ. От быыһыгар баар хотой төбөтө хамныыр, өтөр-өтөр кынатын даллатан ылар. Бары биир сиргэ мустан табахтаатыбыт. Ол тухары саҥа-иҥэ ньамалас. Сорохтор баран көрүөххэ дииллэр. Аҕа киһибит, ытык көтөрдөр бултарыгар орооһумаҥ диэн саба саҥарда. Ол да гыннар, барыахтаах туһаайыыбыт көтөрдөрбүт аттынан ааһар. Бары субуруһан, оргууй аҕай ааһардыы хааман истэхпитинэ, күрүөҕэ олорооччу хотой, сиэрдийэ маһа титирэстиэр диэри тирэнэн, көтөн таҕыста. Чочумча буолаат, сиргэ олорооччу эмиэ модун кынаттарынан сапсынан таҕыста. Ити гынан, тэйиччи турар саамай улахан тииккэ тиийэн түһүнэн кэбистилэр. Дьэ, муҥ саатар, бултарын тиийэн көрүөххэ диэн баран, быһылаан тахсыбыт сирин диэки хардыылыырбытын кытары, от быыһыттан арҕаһын түүтэ биллэ арбайбыт, маа бэйэлээх мааныта лаппа айгыраабыт саһыл ойон турда даҕаны, абыраллаах ойууругар түстэ. Арай, сүүрэрэ уруккутун курдук субуруҥнас буолбатах этэ. Биһиги эмиэ өмүрэн-чачайан эрэ хаалбыппыт. Ол кэннэ, салгыы тараахтыы турунан хаамтахпыт дии. Хотойдор мастарыгар олорон үллэһэн хаалбыттара.    Ити курдук, биир ураты сэдэх түбэлтэни көрөн, сөҕөн-махтайан турабыт. Биһиги ыган таһаарбыт саһылбыт куотан истэҕинэ, соҕуруу айаннаан иһэр тойон көтөрдөр обургулар түбэһэ түһэн бултаспыт эбиттэр. Саһылы тыһыта туппут диэн быһаарбыппыт. Көрдөххө, арыый даҕаны кыра курдук этэ.    Кэлин, тыҥырахтаах көтөрдөр туһунан суруйуулартан көрбүтүм, сыыспыт эбиппит. Тоҕо диэтэххэ, тойон көтөр (беркут) атыыра кыра буолар эбит. Тойон көтөр уһуна 95 см, кынатын далааһына 2-2,2 миэтэрэ. Ыйааһына 3-6,5 киилэҕэ тэҥнэһэр. Тыһыта атыырыттан биллэ улахан. Хотой хараҕа олус сытыы, куобаҕы 4 км ыраахтан көрөр кыахтаах. Атыырдаах тыһы үйэлэрин тухары бииргэ сылдьаллар, сылга 1-2 оҕолоноллоро биллэр.     Сергей СЕМЕНОВ.
kyym.ru сайтан