Хас да сыллааҕыта кэтэһэн-кэтэһэн, былдьаһа-тарыһа саас уоппускабын ылан дойдубар кустуу-балыктыы тахсыбытым. Ол дьыл дьикти саас кэлбитэ. Уу-хаар эмиэ да дэлэй, күн-дьыл ааспыт сыллартан туох даҕаны атына суох курдуга эрээри, кус отой биллибэтэҕэ. Биһиэнэ да диэхтээн, куспут баһа-атаҕа биллэр буоллаҕа дии. Ол хомурахтаах хоту дойдуга тиийиэ дуу, өлгөм бултаах Бүлүү сүнньүгэр тэҥнэһиэ дуу. Ол эрээри сылын ахсын кыһын букатын эрдэттэн бэлэмнэнэн, ох курдук оҥостон саас эр дьон бары тыаҕа тахсаллара. Үстүү-биэстии да сүүһүнэн, тыһыынчанан да буолбатар, сөп буоларбытын син булунар этибит.        Дьэ, эппитим курдук, ол саас кус отой ааспатаҕа. Чэ, биир-икки чыркымай, ханыы көҕөн, көҕүллээх (сорох улууска ханай дииллэр) ааспытын аахсыбатахха, мэлийии буолта. Оннооҕор ыалым Дьөгүөр уһун сааһы быһа сытан баран тугу да көрбөтөх сурахтааҕа. Миитискэ да мэлийдим диэбитэ. Ньукулайдаах иккини-хаһы ылбыттара. Оттон Өндөрөйдөөх? Кинилэр син туохха эрэ тигистилэр быһыылааҕа. Хата, хайаан эбитэ буолла, биһиги уонча тумустанан элбэх кустаах дьон ахсааныгар киирбиппит. Кус ааһан быстыбат унньуктаах уһун киэһэлэригэр, өссө эбиитин ардахтаах-самыырдаах буоллун, дурдаҕа олорон тугу гыныаҥ баарай. Арай биир эрэ баар – кэпсэтии. Дьэ, манна өрөөбүт уос өһүллэр, хоммут уос хоҥнор. Булт буолан баран хайаан эбиитэ, омуна суох буолуой?! Ол баҕас биллэр суол.    Биир оннук түүн кэнниттэн сарсыарда дьиэтигэр тахсан иһэн биһиэхэ Улахан Көтөр таарыйан ааспыта. “Хайа, бөлүүн туох билиннэ?” – диэн баран, олорон табаҕын уматтыбыта. Биһиги, мэлийэн олорор дьон, тэбис-тэҥҥэ халбалыы “суох-суох” дэспиппит. Онтон, сыыйа, тиэргэн иһиттэн саҕалаан аан дойдуну барытын эҥсэн, кэпсээнтэн кэпсээн саҕаламмыта.   Улахан Көтөр ол сарсыарда үгүһү кэпсээбитэ. Кини — киэҥ сиринэн тэлэһийэн сырыыны сылдьыбыт, үгүскэ түбэспит, элбэҕи көрбүт-билбит туруу үлэһит киһи. Кэпсээнэ да биир оннук – кэрэхсэппэт, сэргэппэт кэпсээнэ диэн, арааһа, суох быһыылаах. Онтон тугу өйдөөн хаалбыпппын эһиэхэ тиэрдэн көрүүм.   Харах уута – көҕүллээхтэр      — Урут бу эҥээргэ улахан уу суох буолара. Ити билигин улахан күөл буолан дьалкыһыйа сытар Эбэ ат сүүрдэр, ыһыах ыһыллар алааһа этэ. Уута илин эрэ баһыгар баара. Биһиги онно сытарбыт.    1982 сыллаахха эмиэ Эбэ илин баһыгар сыппыппыт. Хаһыабыт даҕаны. Оччолорго билиҥҥи курдук сааһыт дэлэйэ суох буолан, кус да баар буолара.   Арай биир сарсыарда нуктуу олорон өйдөөн иһиттэхпинэ, ханна эрэ үөһэ моргуор бөҕө буолла. Бастаан утаа, уубар аҥаарыйан, ыттар моргуһаллар диэн иһиттим. Онтон өйдөөн-дьүүллээн истибитим, мороду үөрэ саҥарар эбит. Мороду – биһиги эҥээр букатын биллибэт буолбут, мэлийбит көтөр этэ. Дьэ, оччолооҕу истэн баран олоруллуо дуо, дьоммун уһугуннартаатым, бэлэмнэнии буолла.    Эмискэ үлүгэр дурдабыт үрдүнэн кынат тыаһа супту сурулаан кэллэ да, түөрт уонча үөрдээх мороду кэлэн үөспүт бэтэрээ өттүгэр түһүнэн кэбистэ. Кылгас кэмҥэ айылҕа бүттүүн иһийэргэ дылы гынан баран, эмискэ “урут-урут” диэн саҥанан туола түстэ. Күөл үрдэ бүтүннүү үллэҥнэс буолла уонна “урут” үөһэ “урут” бөҕөтө буолла.    Биһиги саабытын санныбытыгар ыкса тардан, элбэрээкпитин бигээн баран кэтэһэн олоробут. Мороду, бастаан ууга түһээт, ыһыллан хаалар, онтон сотору буолан баран сутурук курдук чөмөхтөһө түһэр майгылаах көтөр. Ону билэбит. Онон чөмөхтөһөллөрүн кэтэһэбит. Өссө, биһиги дьолбутугар диэххэ дуу, көтөрдөрбүт охсуһуулаах буолан биэрдилэр. Уу биир кэм өрө ытыллан олорор.    Уон хас мүнүүтэ ааһыыта арҕам-тарҕам түспүт кустарбыт охсуһа-охсуһа чөмөхтөһөн бардылар. Онтон тоҕоостоох түгэн көстүбүтүгэр мин “чэ!” диэн хамаандалыырбын кытта түөрт сааны биирдэ тардан кэбистибит. Дьээ-ии, ытан битийии буолла. Итинтэн көтөллөр, мантан көтөллөр. Биһиги төбөбүт лэкээриҥнэс. Ол аайы сомуокпутун төтөлө суох тардабыт.    Ити гынан диэ, ити гынан биир да хаалбата. Бары көтөн бардылар. Үйэлээх-сааспар саанан ыттым ини, ыппатым ини гынан баран, итинник сыыспыппын отой өйдөөбөппүн. Санаан көрүҥ ээ: түөрт киһи төһөлөөх элбэхтэ ыппыппыт буолуой?! Ол гынан баран, саатар, биири да сатыылаппатыбыт. Кыһыы-аба бөҕөтө буолан сиргэ силлээтибит.    Арай ол курдук сири-буору кымыстыы олордохпутуна, иннибитигэр хантан кэлбиттэрэ биллибэккэ уон икки үөрдээх көҕүллээх кэлэн түһүнэн кэбистилэр. Барыларын ылбыппыт.    Дьэ, ити курдук, булка эҥин араас барыта буолааччы. Түөрт уонча үөрдээх мородуну түөрт буолан сэриилээн баран мэлийдэхпит ити. Хата, харахпыт уутун уон икки көҕүллээҕинэн соттубуппут.   Арҕахха      — 1980-1990 сс. илин эҥээргэ кураан күн-дьыл туран, от аанньа үүммэтэҕэ. Онон биһиги атын, өлгөм үүнүүлээх улуустарга баран оттуурбут. Мин Горнайынан, Кэбээйинэн сылдьыбытым. Мантан хас эмэ тыраахтарынан субуһан тиийэн сайыны быһа оттуурбут. Онтон чиҥэтэрбит (престиирбит) уонна кыстык хаар түһээтин кытта онтубутун кыһыны быһа тиэйэрбит.    Айан-сырыы уустук буолара. Суолга араас быһылаан да тахсара. Өҥүрүк куйааска, кыһыҥҥы тымныыга буһары-хатары, тоҥору аахса да барыллыбат курдуга. Айаммыт наар үрэх баһа, кута-маар сирдэринэн буолара. Оттон онно сылдьан алдьаннахха-кээһэннэххэ, хантан да көмө эрэйбэккин. Бэйэҥ сатабылгынан, өйгүнэн сылдьаҕын. Бу барыта, билигин олорон санаатахха чэпчэки курдук. Оттон оччолорго оннооҕор аанньалаах суол да суоҕа. Мин Горнай Маҕараһыгар наар сылдьар-түһэр оҕонньордоох этим. Оҕонньор дэриэбинэттэн тэйиччи соҕус бэйэтэ туспа олороро. Күһүҥҥү биир оннук сырыыбар оҕонньорбор киирбитим, кырдьаҕаһым ону-маны кэпсэтэн баран “киһилээхпин” диэтэ. Мин өйдөөбөтүм эрээри, тугу даҕаны саҥарбатым. Оҕонньорум ытык кырдьаҕас этэ. Үгүһү билэр-көрөр, дьиҥнээх айылҕа киһитэ, сир түннүгэ кырдьаҕас.    Сарсыныгар хонон турбуппут кэннэ, оҕонньорум ханна эрэ бараары тэринэн киирэн барда. Мин эмиэ хомуннум. Ол сылдьан кырдьаҕаһым туттарыттан-хаптарыттан, тэринэриттэн сылыктаан, эһэҕэ баран эрэрбитин сэрэйдим. Көр эрэ, бу хомунарбыт, айаннаан тиийэрбит тухары оҕонньорум эһэни “киһиттэн” атыннык ааттаабата ээ.    Балай эмэ хааман сис тыаҕа кэллибит. Тыаны өрө дабайан тахсан иһэн көрбүппүт, туох эрэ хаарынан саба бүрүллэн сытарыттан итии тыын бургучуйар. Дьэ, кэллибит.    Бүө мас быһан арҕах аанын бүөлүү астыбыт, кырдьаҕаһы уһугуннардыбыт. Мин аан бастаан сылдьар буолан, хайдах эрэ саллабын. Сотору буолаат, арҕах иһигэр кырдьаҕас курдьугунуура иһилиннэ, иһирдьэ туох эрэ булумахтаныы буолла да, эмискэ тас бүрүөһүнүн тоҕо анньан эһэбит түөһүн тылыгар диэри былтас гына түстэ. Мин ытан хабылыннардым. Кырдьаҕаһым налыс гынан баран, төттөрү сурулаан арҕаҕын иһигэр түһэн хаалла. Бүттэ.    Оҕонньорум быа-туһах бэлэмнээн биэрдэ. Мин, эдэр киһи, тайҕа суруллубатах сокуонунан иһирдьэ киирдим.    Хабыс-хараҥаҕа булумахтанан киирэн быабын-туһахпын бэлэмнээн кырдьаҕаспын баайа олорон, хайдах эрэ иэним кэдэҥнээн ылла. Этим сааһа аһыллан дьар гына түстэ. Сэрэниин-сэрэнэн хаҥас диэки хайыспытым, доҕоор, арай мин диэки сүр сытыы уоттаах икки харах көрүөҕүнэн-көрөн баран олорор эбит. Эбиитин, көхсүн иһигэр курдьугунуур. Дьэ, бүттүм. Киһи аатыттан аастым дии санаатым.    Онтон эбэтэр киһи буолабын, эбэтэр кии буолабын диэн, симмэр түһэр, арҕах аанынан илиибин уунан оҕонньорбуттан саабын көрдөөтүм. Кэтэспит санаабар, оҕонньорум саабын аҕалан быстыбата. Кэмниэ кэнэҕэс абыраллаах саабын илиибэр ылан, кыҥыы-хайыы барбакка, икки уот икки ардынан көрөн баран чыыбыспын тардан кэбистим. Онно эрэ “һуу” диэбитим.    Ити курдук биирдэ өлөр өлүү айаҕыттан төлө көтөн турабын, — диэн, Улахан Көтөр өссө биир кэрэхсэллээх кэпсээнин түмүктээбитэ. Биһиги, түүнү быһа утуйбакка кураанахха кус манаан, утуктаан тоҥхооруҥнуу олорбут дьон, уубут көтөн, саҥата суох соҥуоран олорбуппут. Арааһа, хас биирдиибит ол олох уонна өлүү дэҥҥэ ыпсыһан ылар мүччүргэннээх түгэнин ойуулаан ылбыппыт эбитэ буолуо.   Түөрт тайахтан биирин      — Эмиэ Горнайга окко сылдьабыт. Арааһа, күһүн быһыылаах этэ. Мин оччолорго эдэрбин. Отуччалаахпын.    Тоҕо эбитэ буолла, били, эрдэ кэпсээбит оҕонньорбун кытта сүрдээҕин тапсан сылдьарбыт. Мин оҕонньору тоҕо эрэ холобур туттар этим, ытыктыырым. Кини да миэхэ истиҥ, букатын аҕалыы сыһыаннааҕа. Бу билигин кэпсиэхтээх түгэним, онно эмиэ, арааһа, төһүү буолбут буолуохтаах.    Биир сарсыарда туран оҕонньорум: “Чугас кыыл турар сирин билэбин. Киэһэ бара сылдьыахпыт”, — диэтэ. Мин үөрүүнү кытта сөбүлэстим. Үлэхтээх кэммит буолан, үгүһү-элбэҕи хомуна барбакка, саабытын сүгэн баран, турар бэйэбит бардыбыт.    Балачча барбахтаан биир үрэххэ киирдибит. Оҕонньорум манна хайаан да баар буолуохтаахтар, сайылаабыттара диэн сэрэттэ. Онон тыаһа-ууһа суох, хас биирдии талах, тоҕой-хоннох кэннин көрө-көрө, сэрэнэн иннибит диэки баран истибит. Арай ол курдук баран иһэн, биир кыра хонноххо киирээппитин кытта, иннибитигэр турар түөрт аарыма тайахха кэтиллэ биэрдибит. Хата, тыал утары буолан сыппытын ылбакка, тэһииркээбэккэ турбуттар. Онон оҕонньорум холку соҕустук туттан туран: “Чэ, эдэр киһи, эн ыт. Мин көрүүм”, — диэтэ. Мин оҕонньорум тоҕо ытыспат буоллаҕай диэн дьиктиргээтим эрээри, булт уххана ону түргэнник умуннарда.    Хойуу үөккэ сөрүөстэн кыратык инним диэки киирэн биэрдим. Мантан тайахтарга диэри, арааһа, түөрт уонча эҥин хаамыы эбитэ буолуо. Саам хаста да эстэр буолан, син эрэх-турах санаалаахпын.    Кыҥаатым, кыҥаатым уонна биир орто соҕус тайаҕы хонноҕун аннынан көрөн баран, ытан саайдым. Кыылым өрө ходьох гына түстэ да, ойон иһэн умса туруйалаата. Мин салгыы ыта сорумматым.    Саа тыаһын истэн, чугас да соҕус турбут кырдьаҕаһым сүүрэн кэллэ. Биир тайах умса түһэн сытарын көрөн баран: “Хайа, оттон атыттары тоҕо ыппатыҥ?” — диэтэ. Мин: “Сөп буоларбытын ыллыбыт дии”, — диэн хардардым. Онно оҕонньорум туох да диэбэтэҕэ эрээри, кэлин билбитим астыммыт, үөрбүт этэ.    Киһи айылҕа оҕото, кини сорҕото буоллаҕа дии. Онон иитэн олорор аар айылҕабытыгар, булка-алка сиэрдээх буоларбыт наада. Улахан Көтөр — үгүс кэпсээннээх киһи. Кини олоҕун устуоруйата манан эрэ түмүктэммэт. Атыттарын, өссө ордук кэрэхсэбиллээхтэрин, аныгыскы сырыыга хаһаанным.                   Алтан Кырыылаах.
kyym.ru сайтан