Бүөтүр Бөтүрүөбүс Ноговицын диэн баара-суоҕа 22 саастаах ыччат ГУЛАГ диэн ааттанар лааҕырга сэттэ сыл олорон эрэй эҥээрдэммитэ, сор состорууламмыта.    ГУЛАГ биир лааҕыра Үөһээ Дьааҥы улууһун Эһэ Хайа бөһүөлэгэр баара. Онно эдэр сааһым үтүө кэмэ ааспыта.       Ийэм кэпсээниттэн      Биһигини биир ситимниир эбит. Ииппит ийэм М.В. Потапова, сүүрбэтин эрэ туолбут кыыс, үлэ боруонугар хабыллан, лааҕырга үлэлээн ааспыт. Ол маннык эбит.    Холкуоска дайааркалыы сырыттаҕына, күнүһүн икки торбос босхо баран, ийэлэрин эмэн кэбиспиттэр. Оччотооҕу ирдэбилинэн аак оҥорон борокуратуураҕа түһэрбиттэр. Биир күн түөрт аттаах киһи кэлэн дьон бөҕөтүн ыҥыртаабыттар. Милииссийэ пуормалаах үс киһи ыйыталаһан барбыттар. Кыра “Кыһыл Маай” холкуоска күнү супту “үлэлээбиттэр”. Ол саҕана үөрэҕэ суох, ааҕар-суруйар эрэ салайааччылар тугу ирдииллэрин толорон ыыта олордохторо. Холкуостаахтарбытын тутан барыахтара диэн өйдөрүгэр да оҕустаран көрбөтөх буолуохтаахтар. Биэс киһиэхэ бэбиэскэ суруйан хаалларбыттар. Ол иһигэр ийэм баара. Холкуос салалтата өйүө оҕолоон дьаамынан Эһэ Хайаҕа аҕалан туттарбыттар. Биир улахан бараак муннугар үс кыыс олороро үһү. Кинини төрдүс киһинэн киллэрбиттэр. Салгыы ол ыарахан кэми ийэм хайдах кэпсээбитинэн суруйуум.    “Нөҥүө сарсыардатыгар килиэп тутуурдаах нуучча кэлэн, ааппын ыйытан баран “миигин батыс” диэтэ. Улахан балаҕаҥҥа киирээппитин кытта “үлэһити тутуҥ” диэтэ. Биир сааһырбыт нуучча киһитэ нууччалыы билэрбин тургутан көрдө быһыылаах, ону-маны ыйыталаспыта буолла. Быстах кэмҥэ улахан дьону үөрэтэ сылдьыбыттара. Онно үөрэппиттэринэн тугу билэрбин син хоруйдаатым. Остолобуой эбит. Алтаттан уон чааска диэри быыһа-арда суох хаайыылаахтары аһатан тахсаллар. Кытаанах уочарат. Сүүрбэлии хаайыылааҕы иккилии-үстүү милииссийэ аҕалан туттарар. Таһырдьаттан уочараттаан киирэллэр. Улаханнык саҥаралларын боболлор. Билэр дьонуҥ көрсө түстэхтэринэ, чугаһаппаттар. Биир нуучча билэр киһититтэн табах көрдөөн ылбытыгар милииссийэлэр сыаптаах ыт курдук түспүттэрэ. Мохуоркатын сыыһын үлтү тэпсэн баран, кырбыы-кырбыы илдьэ барбыттара. Ити — “үөрэтэр”, куттуур быһыылара эбит.    Бу үлэбэр сарсыарда 6 иннинэ кэлэр этим. Киэһэ 11 чааска диэри үлэлээн баран, ороммор охтон хааларым. Аҕыйах чаас нуктуу түһэрим. Күнү быһа килиэп быһарым. Быһах угун да кыайан туппат буолуохтарыгар диэри сылайарым. Икки эдэр кыыс иһит сууйаллара. Хата, асчыттар көҥүллээн, бэйэ-бэйэбитин солбуйсан абыранарбыт.    Хаайыылаахтар ортолоругар араас дьон баара. Эдэр саха уолаттарын аһынар да этим. Кинилэргэ килиэби кистии-саба халыҥ соҕустук быһан биэрэрим. Ону билэн, ууратан кэбиспиттэрэ. Үөһээ шахта оробуочайынан үлэлээн иһэн биир дойдулаахпын кытта билсибитим. Киниттэн ыарахан буолбуппар ууратаннар, дойдубар кэлэн быыһаммытым. Остолобуойга үлэлиир эрдэхпитинэ, биир нуучча асчыта: “Кэргэн тахсыҥ, оччоҕо эрэ быыһаныаххыт”, – диирэ. Дойдубар тиийэн кыыс оҕоломмутум. Лааҕырга сылдьан биир оҕону куоттарбытым...”    Ийэм лааҕыртан тахсан оҕоломмут кыыһа Ньурба уолугар эргэ тахсан биэс кыыс, биир уол оҕоломмута. Кэргэнэ эрдэ эмискэ өлөн, оҕолорун соҕотоҕун атахтарыгар туруортаабыта.   ***    Бүөтүр Бөтүрүөбүс кэпсээммин истэн, санааҕа баттатан буолаахтыа, тугу да саҥарбакка оронугар баран сытта. Бу – Ньурба куоратыгар хирургия балаататыгар сытан кэпсэтии.   Сарсыарда эрдэ уһуктан, чэй оргуттан истибит. Арай оҕонньорум сирэйдиин-харахтыын сырдаабыт, устунан аргыый кэпсэтэн барда. Кэпсээммин төһө сэҥээрбитин биллэрбэтэҕэ. Кэнникинэн саллан да барбытым, тоҕо кэпсээбитим эбитэ буолла диэн. Үс күн ирэ-хоро кэпсэттибит. Миигин Дьокуускайга харах эпэрээссийэтигэр бэлэмнээтилэр. Тахсарбар Бүөтүр сайыһа хаалла. Үтүө олоҕу баҕаран алҕаата.   ГУЛАГ-ка – сэттэ сыл...      Мантан аллара ГУЛАГ лааҕырын туһунан Бүөтүр кэпсээнэ.    “Үҥсүү-харсыы саамай үгэннээн турара. Сылтах булан “олорор” болдьоххун да эбиэхтэрин сөбө. Аны санаатахха, үлэһит дьоҥҥо наадыйан буолуо. Оччолорго эдэрбин-сэнэхпин, “саҥаран баран кэлээр диэбит киһилэрэ” этим, ол да иһин түбэһэрим. Төрөөбүт Кэбээйибэр — Ньидьилигэ — холкуостаах уол этим. Ханна аныыллар да, онно үлэлиирим. Балык атыылаһар тэрилтэлэргэ үксүн нууччалары ыыталлара. Бу абааһыларыҥ испиир дуомунан манчыыктаан дьонтон балык бөҕөтүн хомуйаллара. Сүүрбэлээх эрэ уол ол астан туора турбатаҕым. Араас түөкүннэрин билээхтээбэт буоллаҕым. Иккис сылбар силиэстийэҕэ түбэстим. Холкуоһум бэрэссэдээтэлэ эмиэ. Элбэхпит. Бэрэссэдээтэл Данилов маннык сүбэлээтэ: “Дьыала хаахтыйан эрэр. Бары түбэһэр дьыалабытын тэрийбиттэр. Ити – ГПУ-лар үлэлэрэ. Ааспыкка начаалынньык доппуруоска этэн турар “дойду балаһыанньата ыараан эрэр, онон түүлээх, балык, көмүс наада, онно дьону хомуйуҥ” диэн. Эйигин, оҕолордоох киһини, аһыннарбын да хайыамый... Сокуон тугу этэринэн олордохпут. Мин да дьоммун, оҕолорбун хаалларан бу үлэлээн эрдэҕим. Үлэһит илии наада быһыылаах. Биһигини, саха дьонун, салалтаҕа киллэрбэт буола сатыыллар. Дьоммутун хаайаллар, өлөртүүллэр. Бу эппиппин кимиэхэ да быктарыма. Дьыалабытын судургутуохха. “Холкуоска дохуоттаары илии баттаабытым” диэн иһээр. Эдэр, күүстээх-уохтаах уолаттарга үс сылтан ордугу биэрбэттэр ини”, — диэбитэ.   ***    Сотору буолаат, миигин куоракка тутан аҕаллылар. Түрмэҕэ доппуруос кытаанаҕа буолла. Дьэ, кытаанах тутуу-хабыы, “норуот өстөөҕө” диэн ааттаатылар, этэр-тыынар түгэни биэрбэтилэр. Хара маҥнайгыттан ыһыытаан-хаһыытаан санаабыттарынан кырбаан бардылар. Кэлин билбитим, ол саҕана саха чулуу уолаттарын өлөртүүр-өһөртүүр кэмнэрэ эбит. Итиэннэ сэрии буолар чинчитин эрдэттэн билэн, дойдуга көмүс, хорҕолдьун наада буолан, эдэр дьону буор босхо үлэлэтэр былааннаахтар эбит.    Ол долгунугар түбэһэн сэттэ сыл хаайыы диэн тугун эппинэн-хааммынан билбитим. Лааҕырга араас омугу кытта олорбуппут. Үгүстэрэ дуона суох буруйтан уоннуу сылга түбэспиттэр. Дьокуускай түрмэтигэр хас да ый сыттым. Биир сарсыарда Даркылаахха сатыы илдьэн баарса каютатыгар хаайан кэбистилэр. Үһүс күн толору киһилээх хоҥнон Өлүөнэни таҥнары устан бардыбыт. Иккитэ аһаппыта буолаллар. Ыга симсэн, түбэһиэх утуйан-олорон сүүрбэччэ хонугунан Куоҕастаах Дьааҥы өрүс кытылыгар бараактарга сүөкээтилэр. Харабыллар кыраҕы харахтарын ортотугар борохуот таһаҕаһын куруустааһын, баарса түрүүмүттэн сүгэн сыыр үрдүгэр таһааран сааһылааһын — аччык хаайыылаах үлэтэ. Кыайбатаҕа буолан, соруйан дьааһыктаах бэчиэнньэни, кэмпиэти үлтү быраҕан алдьаттахтарына, үллэстии буолара. Аны туран, ол саҕанааҕы дьааһык бигэ оҥоһуулаах буолан, сүгүн-саҕын алдьаммат.   ***    Хоту дойдуга кыһын эрдэ кэлэр. Сарсыарда хаһыҥныыр. Бараакпыт оһоҕо суох. Ол-бу абырҕалы хомуйан оттунарбыт. Өрүс мууһа турбутун кэннэ ыкса күһүн өрүспүтүн өрө сатыы бардыбыт. Уонтан тахса хонук саллаҥнаан, аһаҕас халлаан анныгар кулуһун оттон хоннубут. Суолга өлбүт дьону сири хаһа түһээт, буорунан тарыйан кэбиһэллэр. Кыыл-сүөл аһылыга буолан эрдэхтэрэ... Оннук сордонон Эһэ Хайа лааҕырыгар тиийдибит. Киһи кыайан киирбэт-тахсыбат хатыылаах боробулуоханан эргитиллибит бараактарга симнилэр. Дьэ, мантан ыла саҕаланна сэттэ сыллаах эрэйдээх олоҕум. Бииргэ айаннаан кэлбит табаарыстарбын кытта ороммутун чугастыы булунуохпут диэн кэпсэтиилээх этибит. Хата, биэс буолан бииргэ түбэстибит. Күүстээх, харса суох эрэ киһи сылдьар дойдута эбит этэ. Надзирателлэр улахан охсуһууга да кыһамматтар. Бараакка “салалта” диэн баара. Онно кыахтаах, бэйэтин тула дьаарай түөкүттэри мунньар киһи киирсэрэ. Бараак иһигэр муҥур тойон этилэр. Киһини өлөрдөхтөрүнэ да, улахан буруйунан аахпаттара. Аатыгар эрэ доппуруостаабыта буолаллара.   ***   Маҥнай тиийэн баран уонча күн тугу да гымматыбыт, сынньанныбыт. Быраастар көрөллөр. Ким ханна үлэлии барыан сөбүн быһаараллар быһыылаах. Кинилэр ортолоругар биир нуучча бырааһа баара. Ол эрэйдээх уһуннук кичэйэн көрөрө, ыйыталаһара, сурунан иһэрэ. Бэйэтэ “сыылкаланан кэлбит быраас” үһү.    Миигин кыһын мас кэрдиитигэр анаатылар. Уончаҕа тиийбэт киһи түҥ хара тыа ортотугар балаҕан туттан олордубут. Икки аттаахпыт. Бэйэбит бас билэр дьиэлэммит курдук сананныбыт. Кэтэбил-манабыл суох, хайдах санаабыккынан олороҕун. Маастардар кэлэн төһөнү мастаабыккын туталлар. Аһыыр аскын аҕалан биэрэллэр. Килиэп — нуорма. Кыра бурдук баара. Куруппа диэн ас бэрт буоллаҕа. Бэйэбит сатыырбытынан астанабыт.    Биирдэ чугас тыаны кэрийэн, булчут суолун булан балаҕаҥҥа тиийдибит. Балачча ыраах. Хата, биһиги дьолбутугар, чороччу улаатан эрэр уол оҕолоох оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ түбэстибит. Саха дьоно уопсай тылы түргэнник буллубут. Маннааҕы олоҕу-дьаһаҕы билэн-истэн олороллор эбит. Ирэ-хоро кэпсэтэн, сылгы этин тото-хана сиэн олус астынныбыт. Эт амтана минньигэһин дьэ онно үчүгэйдик биллибит. Бу эргин куобах ханна баарын, олохсуйарын быһааран биэрдилэр. Куобах этин сии-сии, хонон турдубут. Оҕонньор “хабдьылааҥ” диэн сиэл бэристэ. Байбал диэн этэ. Сүгэһэр муҥунан үүт, арыы, эмис ынах этэ кэһиилээх дьоммутугар тиийэн үөртүбүт. Кыһыны этэҥҥэ туораабыппыт, саас төттөрү хаайыыбытыгар аҕалбыттара.   ***    Хаайыы олоҕо туох аанньа буолуой, баҕарбыттарынан дьаһайаллара. Түүн, күнүс кутталга сылдьаҕын. Хаайыылаахтар бэйэлэрэ да бэрт кыраттан кыыһырсан туруохтарын сөбө. Миигин наар буор, таас үлэтигэр ыыталлара. Икки сайын Киргиллээх, Хонор, Биллээх үрүйэлэргэ көмүс сууйуутугар сылдьыбытым. Сарсыарда эрдэ самасыбаалга ыга симэн илдьэллэрэ. Харабыл үөһэ харабыл буолара да, сорохтор түгэн булан күрүүллэрэ. Сахалар күрээбэттэрэ.    Биирдэ үлэҕэ бараары устуруойга турдахпытына, хааннаах куултан үс илиини хостоон таһаардылар уонна дакылааттаан субуруттулар:    – Күрүөйэхтэр тутулуннулар. Туттубут да — кытаанах бириигэбэр. Күрүөйэхтэр дьылҕалара маннык.    Ити өлбүт үс эрэйдээхтэр Хаҥалас диэн үрэххэ чай тааска дьабарааскыны туһахтаан буһара олордохторуна, сыыр үрдүттэн ыппыттар. Илиилэрин быһан ылбыттар. Өлүктэрин сыыр хааһыгар көмпүттэр. Өлүктэр илиилэрин холкуос кэнсэлээрийэтигэр отчуоттаан туттарбыттар. Сарсыныгар начаалынньык кэлэн көмүллүбүт дьону хостотон көрбүт. Улаханы үлэлээбит дьон буолан, кэнсэлээрийэ хоһугар сытан, сынньанан барбыттара.   ***    Хорҕолдьун хостооһунугар Эһэ Хайа руднигар сир анныгар шахтердаан ааспытым. Кэлин хамнас төлүүр уонна “отгул” диэн сынньатар буолбуттара. Ол иһин шахтер үлэтэ былдьаһык этэ.    Баатаҕайга, Эһэ Хайаҕа олохтоох нууччалар бары эрэпириэссийэни кытта сибээстээхтэрэ. Трудовой фронт диэн хамсааһыҥҥа кэлээччи да баара. Сэрии кэмигэр шахта элбээбитэ. Көстөр (Көстүөр) диэн түөрт көстөөх, элбэх уруудалаах сиргэ күүстээх үлэ барбыта. Онно хаайыылаахтары таһаараллара. Хайа үрдүгэр таас суолу сыл иһигэр оҥорон бүтэрбиппит. “ЗИЛ” самасыбаал элбээн, Баатаҕай баабырыкатыгар күҥҥэ отучча массыына урууда кэлэрэ. 1959 сыллаахха 16 сааспыттан дьаамсыктаабыт буолан, ол эрэйдээх айаны “амсайан” турабын. Хаайыылаах элбэҕэ. Босхолонон баран, дойдуларыгар кыайан барбакка да сылдьар дьон бааллара. Аһыы утах, хаарты маатыска да алдьатыыта элбэҕэ. Ыал сахалар да бааллара".         Алексей Божедонов, Үөһээ Дьааҥы Боруулааҕыттан төрүттээх.
kyym.ru сайтан