(Таайдарым сырыыларыттан)      Сэмэн оргууй кэннинэн чугуруйда. Санаатыгар, хайыһарын анныгар хаар кыычыгырыыра  тыаны биир гына толорор курдук. Хараҕын арҕахтан араарбакка, оргууй кэннинэн чугуруҥнаан, тэйдэ. Бу  тииҥнии сылдьан, иччилээх арҕаҕы таба үктээтэ. «Дьиэ бүөтүн» быыһынан биллэ-биллибэт паар бургучуйан тахсара үөлэс араҕастыйбыт кырыатын оһуоругар симэлийэр.            Арҕахтан лаппа тэйбитин билэн, холкутуйан, Сэмэн тугут  бэрэгэһэтин кэтэҕэр аста, сүүһүгэр көлөһүн бычыгыраабытын биллэ. Көр эрэ, бу эргин дугуйдаммыта биллэр этэ. Манна кыстаан сытар эбит. «Долгуйа сыстым дуу, тугуй? Сүһүөҕүм босхо бара сыста дии... Хата, бүгүн харамайа суох сылдьыбытым да үчүгэй эбит», – Сэмэн туут хайыһарын халыһыччы тэбэн, үүтээнин быста.    Аара кэриигэ хабдьы үөрүгэр түбэстэ. Хаар маҥан хабдьылар, тэһииргээн, кыһыл хаастарын аннынан хап-хара оҕуруо курдугунан көрө-көрө, талахтар төрдүлэринэн хаамсан мөкүнүҥнэһэллэр. Булчут ыксаабакка лаһыанай туоһапкатынан тобурҕатан түөрдү илдьэ хаалла. Бултаабыт көтөрдөрүн манааҕытыгар иилинэн баран, салгыы барда. Үүтээнигэр кэлэн тимир оһоҕу оттон тигинэттэ. Начаас үргээн бурҕаҥнатан, икки хабдьыны буһарда.    Ити кэмҥэ Сэмэн инитэ Соппуруон   үүтээҥҥэ чугаһаабыта. Буруо сытын ылан, убайа урут кэлбитин сэрэйдэ: «Хата, итии чэйгэ, бэлэм аска  кэллим», – диэн  үөрэ санаата.  Бэргэһэтин хаарын тэбэнэн, хааһын уонна уоһун үрдүнээҕи ньуолах бытыгын кырыатын кэтит ытыһынан ньиккэрийэн ылан, илиитин таһынан илгэн кэбистэ уонна аа-дьуо  таҥаһын   тэбэнэн, иһирдьэ киирдэ.  Курупааскы миинин дырылас сыта дьиэни толорбутун минньигэһиргээбиттии, таныытын тартаҥнатан сытырҕалаата.    – Ыалыкы боролуттум,  диэтэ Сэмэн уонна тимир оһоххо  оргуйа турар  хоруора хараарбыт лаппычах чаанньыкка  кирпииччэ чэйтэн тоһутан ылан  кутта. – Хайа, хайдах сырыттыҥ?    – Син. Сэттэ тумустааҕы дэҥнээтим.  Бөҕүҥ  миэниттэн хаалсыбакка, чэрэгэри хаарга суоллаан, ирдээн, буллахтарына ньаргыйсан, туһа бөҕөтө, – Соппуруон убайын ытын оҕотун хайгыы-хайгыы, таба тириитэ сонун устан, көхөҕө ыйаата. Тыаҕа таҕыстахтарына, ыттарын харыстаан «бөх» диэн ааттыыллар. «Ыт» диир сатаммат. Ол курдук, сааны «көҥдөй», сүгэни «киргил»  дииллэр. Туох баар туттар тэриллэрэ, тыа хамсыыр харамайа барыта харыс ааттаахтар.  Кырдьаҕас булчуттар харыс тылынан кэпсэтэллэрин  бастаан тыаҕа тахсыспыт уолаттар ситэ өйдөөбөккө мунаарааччылар.    Чүмэчи имик-самык уотугар аһыы олорон, Сэмэн  «хаһаайыннаах  дьиэни» булбутун кэпсээтэ. Соппуруон ону бэркэ сэргээтэ. Аһаан баран ыттарын аһаттылар, бүгүҥҥү «булууларын» сүлэн, оһох кэннинэн тириилэрин ыйаан кэчигирэттилэр. Тимир турбаҕа сыһыары охсон, тииҥ этин сарсыҥҥы ыһыктарыгар халахытан буһардылар. Кэриэччи буспут тииҥ этэ оһох ураатыттан хоҥнон, сиргэ түһэрин хомуйан, долбуурга ууран истилэр.  Онтон сүнньүөх эбии ииттэн, чохорооннорун сытыыланан, сарсыҥҥы бултарыгар бэлэмнэннилэр.    Сарсыарда сып-сап чэйдээт, үөл-дьүөл буолан эрдэҕинэ, аттарын сыарҕаҕа көлүйэн айаҥҥа туруннулар. Тоҥ күөс быстыҥынан арҕах баар сиригэр кэллилэр. Сэмэн ыта Күөртэй, төһө да эдэрин иһин, улахан булка кэлбиттэрин  билэн, оттомурбуттуу туттар. Соппуруон ыта, кылбаа маҥан Баарыс, арай, онно кыһаммакка, куобах ороҕун батан сүүрэ сырытта.    Тэйиччи соҕус тохтоон аттарын баайдылар, бүө маһы быстылар Бу сырыыга уруккуларынааҕар атыннык, арҕахтан таһаарбакка, «нукутар» былааннаахтар. Күөртэй, арҕаһын түүтүн адаарытан, ырдьыгыныы-ырдьыгыныы, арҕах тула сүүрэлээтэ. Баарыс үрэн маргыйда.    Сэмэн,  арҕах үрдүгэр туран, хайаҕаһынан ураҕаһы симэн бигээн, «кырдьаҕас» ханан сытарын чопчулаан баран, быраатыгар: «Манан үрдэр», – диэн ботугураан эттэ. Соппуруон икки уостаах уон алталааҕын хайаҕаска уган, убайа ыйбыт хайысхатынан туһаайда. Иһирдьэ тыатааҕы киҥинэйэр саҥата ньирилээн иһилиннэ. Ыттар үрэн баргыстылар. Соппуруон, сүрэҕэ битиргэччи тэбэрин истэ-истэ, инники элбэрээгин сыыйа тарта. Ити аата уҥа уоһунан «үрдэрдэ». Арҕах иһигэр бэрт куһаҕаннык «өө-өх» диэн көөҕүнүүр саҥа иһилиннэ уонна уу чуумпу буолла. Саа буруота унаарда. Ити аата,  баппаҕайдааҕы «сымнаттылар».    Арҕах аанын ыраастаатылар. Балыс киһи быһыытынан Соппуруон иһирдьэ киирдэ.  Тыатааҕы айаҕар туора уоптаран баайбыт чоруун мутугун кичэйэн баайда. Арҕах никсик сытын кытта хара буорах булкуспут сытыттан сүрэҕэ өлөхсүйэн ылла. Арҕахха чугаһатан, акка баайан, көмөлөөн, кыылларын  хостоотулар. Сып-сап туттан, боруҥуйуон иннинэ астаан бүттүлэр. Арҕах сэксэтин таһааран, чугастааҕы тиит анныгар чохчолуу ууран кэбистилэр. Ити аата «дьиэни» ыраастаатылар. Хаһыҥырыы мөхсөр аттарын арыый уоскутан, бултарын тиэнэн, үүтээннэригэр төнүннүлэр. Сиэдэрэй Сэмэн, санаата көммүт киһи быһыытынан, көхсүн иһигэр киҥинэйэн ыллыы истэ. Соппуруон мичээрдээн ыртайбыт уоһун үрдүнээҕи ньуолах бытыгын кырыатын ньиккэрийдэ уонна эттэ: «Дьэ, Баай Барыылаахпыт бэркэ мичик гынна, доҕор».                                       Максим Васильевич Ксенофонтов.
kyym.ru сайтан