Үс сыллааҕыта этэ. Сааскы күн Өлүөнэ өрүс мууһунан «Ирбис» өрүтэ эһиллэҥнэтэн иһэ­рэ көһүннэ. Үөһээ Бэстээх биэрэгэр мустан турар дьон таһыгар өрө ытылыннаран кэлээт, хорус гына түстэ. Кэлбит дьон түспүтүнэн бардылар. Онтон биир үрдүк уҥуох­таах, муннун анныгар тор курдук бытыктаах, дыр курдук хара хааһын аннынан дьэ­рэличчи көрбүт сытыы харахтаах, уһун бат­таҕын хомуйа тутан кэннигэр бааммыт омук киһитэ аа-дьуо тахсан кэллэ. Кэнниттэн дьоҕус уҥуохтаах, сырдык хааннаах дьахтар быган көрөөт, мичээрдээтэ. Көрсө киирбит дьон ыалдьыттар малларын-салларын сүөкэс­пи­тинэн бардылар. Дьэ, бу курдук саха уонна эскимос омуктар көр­сүс­түлэр. Аан маҥнайгы бил­си­һиилэрэ да эр киһилии судургу этэ.      Афанасий Баишев:    – Вы охотник?    Оле Йорген Хаммекен:    – Да, я охотник.    – На медведя ходил?    – Да, убил одного белого медведя (тарбаҕынан биири көрдөрөр).    – И я убил одного медведя, но бурого! (биир тарбаҕын чороччу тутан көрдөрөр).    Ити кэннэ күүскэ илии ту­ту­һан, сарын-сарыннарын таптайсан ыллылар. Аттыларыгар тылбаастыы турбут Галя Моррелл күлэн ылла уонна са­ҥа аллайда: «Вот это да! Встреча двух великих охотников!». Истэн турааччылар кү­лүс­түлэр. Сып-сап хомунан, та­һа­ҕастарын тиэнэн, микро-оптуобуска олорон Аммалыыр суолунан айанныы турдулар.    Сыыйа-баайа доҕордо­һуу хайдах төрүттэммитин билсиһиэҕиҥ.     Оле Йорген Хаммекен      Ыраах Гренландия арыытын Уумманак олохтооҕо, эс­кимос. Оле Йорген Голливуд киинэ-артыыһа, айанньыт. Айсберг быыһынан ньиэрпэни, нарвалы, үрүҥ эһэни бултаан аһаан олорор дьон бэйэлэрин иннуит омукпут дэнэллэр. Үрүҥ эһэ, ньиэрпэ тириитэ таҥастаах буолан, тымныыны тулуйаллар. Айсберг кыратык ууллан, мотуордаах тыынан устар кылгас кэмнэрин сайын дииллэр. Билигин сүҥкэн ириэрии түмүгэр, муустара ууллан, чарааһаан иһэр эбит. 20-30 көс арыттаах дэриэбинэлэргэ сырыы тохтообут, булчуттар муус дьөлөҕөһүгэр түһэн өлөр түбэлтэлэрэ тахсыталаабыт. Оле Йорген биир дойдулаахтарын санааларын көтөҕөн, ыт көлөнөн Уумманак уонна Илулиссат икки ардыгар быһалыыр муус суолу тэлбитэ. Ол сырыыга сытар үрдук хайаны Хаммекен Хайата дииллэр. Киһи дууһатын долгутар «Инук» диэн киинэҕэ булчут-учуутал оруолун оонньообута. Аҕата мууска былдьанан, тулаайах хаалбыт уол туһунан хартыына Аан дойдутааҕы киинэ бэстибээллэригэр 20-тэн тахса бирииһи ылбыта.   Галя Моррелл      Нью Йорка, кэлин Гренлан­дияҕа олохсуйбут Галя Моррелл хотугу помор омуктартан төрүттээх, биллиилээх фотожурналист. Кини уонна Оле 2006 сыллаахха аһаҕас мотуордаах тыынан аан дойдуну эргийбиттэрэ. Гренландия арыытыттан Алясканан, Беринг силбэһиитинэн Чукоткаҕа устан, онтон Гренландияҕа төн­нү­бүттэрэ. Галя Моррелл эспэ­дииссийэ үс ыйдаах үлэ­тин көрдөрөр сүүһүнэн ты­һыын­ча хаартыскалара 2012 сыллаахха Москубаҕа быыс­тап­каҕа турбуттара. Онно Арас­сыыйа Дьоруойа, Арктиканы, Антарктиданы, Хотугу уон­на Соҕурууҥҥу полюстары чин­чийээччи Артур Чилин­гаров сылдьыбыта. Кини Чу­кот­каҕа уонна Саха сиригэр болҕомтону уурарга сүбэлээ­битэ.    Гренландия арыытыгар ньиэп уонна гаас баарын атыы­лаан лиссиэнсийэ биэрэннэр, булчуттар олохторо биллэ ыараан иһэр. Арыгылаа­һын, наркомания, үлэтэ суох буолуу, бэйэҕэ тиийинии элбээн, бэйэтэ да аҕыйах 800-чэ ахсааннаах эскимос омук эстэр-быстар дьылҕаламмыта Оле Йорганы уонна Галя Морреллы улаханнык долгутар. Ол иһин «Аваннаа» (тылб. «Хоту») билим-чинчийэр эспэдииссийэ сүрүн сыала аҕы­йах ахсааннаах норуоттар олох­торун-дьаһахтарын үөрэ­тии буолбута.    2012 сыллаахха «Саха Диаспора» көҕүлээн, Америкаҕа Аан дойдутааҕы кэнгириэс тэрийиитинэн буолбут Форум­ҥа эдьиийим Изабелла Иннокентьевна Элякова, Таатта уустарын, маастардарын иилээн-саҕалаан, Нью-Йорка барар буолбуттара. Ити улахан тэрээһин фотожурналист Галя Моррелл уонна Изабелла Элякова доҕордоһууларыгар төрүөт буолбута. 2013 сыллаахха «Аваннаа» билим-чинчийэр эспэдииссийэ үлэтин Саха сирин Таатта улууһун Туора Күөлүн олохтооҕо, норуот маастара ийэм Акимова Анна Николаевна чааһынай түмэл-уһаайбатыттан саҕалаабыта.    2014 сыл саас ыам ыйыгар Амма «Аваннаа» эспэдииссийэтин биир морсуруута буолбута.   Афанасий Баишев      Дойдулаах киһибит Афа­насий Макарович – өрөспүүбү­лүкэҕэ биллэр суруналыыс Макар Баишев кыра уола, ми­лииссийэ бэтэрээнэ. Бэйэтэ куоракка төрөөбүт эрээри, кыра сааһыттан эһэтигэр Мэ­ҥэ Хаҥалас Буор Ыларыгар сайылыыр буолан, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын билэн улааппыта. Аҕата, эһэтэ баты­һын­нара сылдьан бултуурга үөрэп­питтэрэ. Бастакы булдун аҕыс сааһыгар 20-лээх, икки уостаах, сомуоктаах саанан ытан, икки чыркымай олороруттан биирдэрин өлөрөн турар.    «Аваннаа» эспэдииссийэ Ам­матааҕы морсуруутун сааскы кус саҕана ыытарга бы­лаан­наабыттара. Саҥа ирдэ­билинэн дьиэ кэргэн бии­си­нэһин саҕалаан, туризмынан дьарыгыран эрэрбит. Ыал­дьыттары түһэрэргэ аналлаах «Амма кытыла» икки этээстээх дьиэбитигэр олохтообуппут. Саха эр киһитин төрүт дьарыга – булт, балык. Омук дьоно туох да киэргэтиитэ суох, дьиҥ баарынан хайдах усулуобуйаҕа саха бултаан-алтаан олорорун, хайдах дьа­һанан, өбүгэ саҕаттан кэлбит дьарыгын симэлиппэккэ, харыстаан илдьэ сылдьарын сэҥээрэллэрэ.   Булчут түбүгэ      Булчуту тэрийии сахаҕа биир улахан суолталаах түбүк. Үгэс курдук, дьахтар уонна эр киһи туспа хайысханан үлэни үллэстэллэр. Оле дьиэҕэ киирээт: «О, дворец!» – диэн хайҕаан эрбэҕин көрдөрөр. Киирии-тахсыы, барыы-кэлии, саҥа-иҥэ хойдон, бэлэмнэнии биир кэм өрө үллэ олороруттан, бэл, тэлгэһэ сэргэхсийэ түһэргэ дылы. Дьахтар хаттык таҥаһы-сабы бэрийэн, тэбээн-сахсыйан, тус-туһунан чөмөхтүү хомуйан уурбута бул­чут сүргэтин көтөҕөр. Ыһык бэ­лэмнээһинэ туспа тойуктаах, ас астааһына, сууланыыта-хааланыыта, эрдэттэн иһити-хомуоһу булан көстүүлээх сиргэ умнууга хаалбатын кур­дук чөкөтүү – тустаах киһи эбээ­һинэһэ. Эр киһи саатын-сэбин сотор-ыраастыыр, туттар тэриллэрин чугаһатан оҥос­тор-абырахтыыр, сиппэ­тэҕин ситэрэр.    Ыалдьыттар сонурҕаан ба­ты­һа сылдьан көрөллөр. Оле олус элбэх аһы-таҥаһы ыллаллар диэн дьиибэргиир. Амманы «мегаполис» диэн соһутта. Гренландия дэриэбинэлэригэр уончалыы эрэ ыал олорор, 100-чэкэ киһилээх Уумманагы куорат диир эбиттэр.    Афанасий ыта Моойто илин атахтарын хардарыта уларыта тутан, өрө уунан, Олены кытта биһирэмнээн дорооболосто, сирэйиттэн салаан да ылла. Кини булчут булчуту ыраахтан билэр диэнтэн астынна аҕай. Гренландияҕа көлүүр ыттары туталлар, хаскилар хааннарын олох булкуйбаттар эбит. Онтон хаһаайын Моойто булчутун туһунан хайҕаан кэпсээтэ.    Силикпит дьэ ситэн, аны булчуттары атаарыы үгэһин тутустубут.   Булчут үүтээнэ      Бастакы бодоруһуу Амма эбэни туорааһынтан саҕа­лам­мыта. «Сахаҕа дьахтар булка сылдьыбат, булт тэрилигэр чугаһаабат, аньыыр­гыыллар» диэни олус бэркиһии иһит­тилэр. Моррелл «барсабын, он­нооҕор Чечня сэриитин кэмигэр буулдьа аннынан сылдьыбытым» диэн иннин биэрбэтэ.    Афанасий биһиги хас да киһи кыттыһан бултуубут диэн, кыттыгас булчуту – Садовников Владимиры билиһиннэрдэ, эбиитин эбээн омук диэбитин сонургуу иһиттилэр. Өбүгэ са­ҕаттан булт олус тартарыылаах дьарык. Эр киһи кыһыны быһа ыра санаа оҥостубут бултуур кэмэ кэлбититтэн дуу­һата чэпчээн, хамсанара кытта сыыдамсыйар.    Бары сиэри-туому тутуһан, ыттарын батыһыннаран, малларын куорпус тыыга тиэнэн, үс омук уолаттара сатыы өрүс мууһун устун соһон күккүрэтэ турдулар. Оле муус дойдуга үөскээбитэ биллэр, таһаҕаһы идэтийбиттии соһор диэн Афанасий сөҕөр.    Өрүс уҥуор тахсан, малларын үүтээҥҥэ тастылар. Ыраас ырааһыйа сир «дьэ кэл­лигит дуу» диэбиттии, сэргэхсийбит курдук буолла. Булчут үүтээнэ тустаах киһиэхэ олус ахтылҕаннаах. Сылайан-элэйэн иһэр булчут үүтээни буллаҕына, хараҕа сырдыыр. Үүтээн – булчут быстах олорор дьиэтэ-уота. Иһитэ-хомуо­һа, оттор маһа, испиискэтэ мэл­дьи бэлэм, баар буолар. Хонон ааһар киһи барарыгар хомуйан, маһы-оту бэлэмнээн барар. Өрөһөлөнө сытар мастары дьоммут соһуйа көр­дүлэр. Афанасий тымныы үүтээни ириэрэргэ түүннэри оттобут диэн быһаарда. Оле мас хайытар, уот оттор диэни билбэт киһи эбит. Грен­ландияҕа мас үүммэт буолан, маһы олус күндүтүк саныыр, Бэл, хардаҕастары сэрэнэн көтөҕөр. Кинилэр ньиэрпэ сыатын уматан уоттаналлар эбит. Ол билигин умнуллан, эскимостар Дания көрүүтүгэр киирэн, хаачыллыылаах дьиэлэргэ олороллор, үлэлээбэттэр, босуобуйа ылаллар. Афанасий биир испиискэ тоһоҕоһун уматан, туоһунан саһаҕалаан түргэнник оһоҕу отторго үөрэттэ.    Кутааҕа чэй, күөс оргутан, булчуттар кэпсээннэрин күө-дьаа тардан кэбистилэр. Эски­мостар муора кыылларын бултаан аһыыллар, киит хаанын сылаастыы иһэллэр, этин сиикэйдии, буһаран, хатаран сииллэр эбит. Уоту тула ууруллубут итийбит таастарга эттэрин сырайан, буһаран сииллэр.   Икки омук сэһэннэрэ      Саха киһитэ хайдах кустуурун көрөөрү, ыалдьыттар түүн икки чааска уһуктан, чэйдээн, хомунан үс диэки хочоҕо киирдилэр. Афанасий кус ханнык кэмҥэ, ханан кэлэн ууга түһэрин, сааһыт хайдах саһан олорорун, үөмэн киирэрин си­һилии көрдөрөн кэпсии истэ.    Бааһынаҕа тахсан иһэн Амма сахалара сүөһү иитэри таһынан бурдук ыһыытынан дьарыктаналларын биллилэр. Сырдыкка сыал ытан икки омук сааһыта нэмнэрин билистилэр.    Афанасий киһитэ наар кэнниттэн хаамарын муодарҕаан, тоҕо кэккэлэһэ хаампатын Галяттан ыйытта. Гренландияҕа күөх от-мас олох үүммэт, кыра да сэрбэйэн үүннэҕи­нэ, харыстаан, сэрэнэн үк­тэ­нэллэр. Ол иһин Оле кэннигэр хаалан, кини атаҕын суолугар үктээн иһэр эбит. Көрөн кэбиһиҥ, омуктар айыл­ҕаҕа харыстабыллаах сыһыан­нарын!    Аһаан, утуйан сэниэ киллэринээт, аны балыктааһын үгэстэрин кэпсэттилэр. Оле сахалар мас тыыларын олус биһирээтэ, эрдинэн ууга киирдэ. Өрүскэ күөгүнэн алы­һар, сордоҥ хаптардылар. Оле «балыктаргыт кыра­лар эбит» диир. Кини нар­валы хайдах бултуулларын кэпсиир. Нарвал – Арктика уутугар үөскүүр 6 м кэриҥэ уһуннаах, туоннанан ыйаа­һыннаах бөдөҥ балык. Тыһылара арыый кыра буолар. Нарвал төгүрүк быһыылаах тө­бөлөөх, кэтит сүүстээх, кыра харахтаах. Сиһэ-ойоҕоһо ха­ра­ҥа сиэрэй бээтинэлээх. Тии­һэ суох эбит, ол оннугар үөһээ уоһуттан 2-3 миэтэрэлээх муос үүнэр. Дьиктитэ диэн, хаҥас эрэ өттүгэр муос үүнэр. Ити айылҕа бэйэтин кистэлэҥэ үһү. Тыһыта муоһа суох. Өссө киһи муодаргыыра – ол муостара чаһы барарын хоту (штопор курдук) эргийэр үһү. Биирдэ эмэ икки муостаах нарвал үөскүүр эбит. Нарвал муоһа иссэр кэмигэр уонна балыктаан аһыырыгар туһалыыр. Айанныырыгар муоһун өрө тутан устар. Нарваллар муус уулуннаҕына, хоту диэки мууһу батыһа усталлар, онон сайынын бултууллар эбит. Оле нарвал муоһун тимир оннугар туттабыт диир.    Сахаҕа дьыл кэминэн бултуур идэлээхтэр. Айылҕаҕа суруллубатах сокуон, кэһиллибэт саха үгэһэ баарын Афанасий сэһэргиир:    – Күһүн 11-12 сааспар аҕа­бы­ныын кустуу диэн Буор Ылар мыраанын үрдүнэн, «Юпи­тер-4» матасыыкылынан айаннаан истибит. Аҕам: «Суол уҥа өттүгэр баар дүө­дэҕэ киирэ сылдьыахпыт, кустар бааллара буолуо», – диэтэ. Арай улахан хаппыт тиит үрдүгэр тойон кыыл кынатын даллаҥната-даллаҥната күөл диэки хайыһан олорор. Ону көрөөт, аҕам: «Көр, ити тойон кыыл мээнэ итинник гыммат, арааһа, кустар бааллар быһыылаах», – диэт, күөл кытыытыгар ыстаннаран киирдибит. Көрбүппүт, до­ҕоор, уу үрдэ кус да кус! Көтөн тахса-тахса, хотой кыната даллаҥнаатар эрэ, куттанан, ууга умсан хаалаллар. Аҕам тохтоон, күөл нөҥүө сүүрэн тиийэн ытыалыырбар соруйда. Ытаргар киһи диэки туһаайымаар диэн сэрэттэ. Биһиги кустар умсан тахсар кэмнэригэр ытыалаан куһурҕаттыбыт. Кыылбыт барбат, кынатын саратан баран олорор. Ытыалаан бүтэн, уһун остоох саппыкылаах киирэн кустары хомуйдубут, кэккэлэччи уурдубут. 22 көҕөн, лоп курдук аҥаарын аҕам кэ­лээскэҕэ уктарда. Аҥаара сытан хаалла, ол хотой өлүүтэ буоларын аҕам быһаарбыта. Кыыл көмөлөһөн, Баай Байанай бэрсибитин аҥаардаһан турабыт.    Аҕыйах ахсааннаах икки омук уолаттара, муора кыыл­ларын бултаһар эскимос Оле Йорген уонна аар тай­ҕа сүүрэрин-көтө­рүн, Күөх Далай көмүс хатырык­тааҕын бултаһар саха Афанасий Баишев истиҥник сана­һан, алтыһан ааспыттарын ха­йалара да умнубат. Галя Мор­релл, Оле уонна Афанасий доҕордоһууларын көрдө­рөр хаартыскалар Да­ния хаһыаттарыгар, «Арктика без границ» диэҥҥэ тахсыбыттара, «Россия» ханаалыгар «Наедине со всеми» көстүбүтэ.   Римма Баишева, Амма. Галя Моррелл хаартыскалара. 2017 с. тохсунньу 19 к.
kyym.ru сайтан