...Киэһээҥҥи кэпсэтиибит сүрүн тиэмэтэ эһэ буолла. Эһэ туһунан бэрт элбэхтик уонна өрдөөҕүттэн араас дойдуга араас омук дьоно суруйбуттарын уонна суруйалларын киһи барыта билэр. Биһиги, сахалар, эһэни олус убаастыыр буолан, үксүгэр “тыатааҕы”, “тайҕа хаһаайына”, “оҕонньор” диэн ааттыыбыт. В.Н. Увачан Красноярскай эбэҥкилэрэ эһэни сүүрбэ араас аатынан ааттыыллар диэн суруйар. Эһэттэн куттанар уонна кинини соччо билбэт дьон “түүлээх абааһы”, “хара өлүү”, “чалдон” эҥин диэн ааттыыллара эмиэ биллэр.      И.И. Акимушкин “Мир животных” (“Кыыллар эйгэлэрэ”) (М., “Молодая гвардия”, 1971) диэн кинигэтигэр булчуттар, учуонайдар уонна норуот баай уопутугар олоҕуран тайҕа бу сүдү кыылын туһунан үгүс өттүгэр чахчы итэҕэтиилээхтик суруйар.    Ол эрээри эһэ туһунан бары сөпкө суруйар буолбатахтар. Холобур, булт туһунан элбэҕи суруйбут бэрэпиэссэр А.Н. Формозов «Сибиир эһэтэ арҕаҕын ууттан чугас бадарааннаах сиргэ, охтубут мас анныгар хастар» диэн суруйарын кытта сөбүлэһиэххэ сатаммат. Эһэ ууттан чугас да, ыраах да арҕахтанар, кини хаһан баҕарар үрдүк, кураанах сир күн көрөр диэки өттүгэр “дьиэлэнэн” кыстааччы, намыһах сири сөбүлээбэт.    Мин бэркэ диэн билэр киһим Егор Кычкин-Улахан Дьөгүөр, 1976 сыллаах күһүн биһиги оройуоҥҥа хомондьуруопкаҕа кэлэ сылдьан, эһэни хайдах бултаспытын туһунан хас да интэриэһинэй түгэни кэпсээбитэ. Онтон кини өлбүт эһэ хараҕа олус уордааҕын, ынырыгын туһунан кэпсээбитэ өйбөр хатанан хаалбыт. Биирдэ кини уоннаах адьырҕаны бултаһан баран, оһоҕоһун уһугун кээмэйдээбитэ 24 миэтир буолбут.    Багдарыын Сүлбэ “Эдэр коммунист” хаһыакка (1975 с. ахсынньы 24 к., № 154) “Эһэ туһунан” диэн ыстатыйатыгар М.Д. Гермогенова оҕо сылдьан төрөппүттэрэ ииппит сохсолоругар өлбүт эһэни астааһыҥҥа сылдьыбытын, улахан булду былыргы булчут хайдах сыаналыыр абыычайын толоруу туһунан кэрэхсэбиллээхтик суруйбут. Кини А.Пахомов эһэ туһунан суруйбут кинигэтин ситиһиилэригэр уонна кыаллыбатах өттүлэригэр бэрт сөпкө тохтообут.    Л.Мончинскай (“Сельская жизнь”, 13.5.76) эһэ тугу аһы­лыктанарын ырытан суруйбутун аахпытым. Онно эһэ аһы­лыгын 62 бырыһыана эриэхэ уонна отон, 6 % – араас үөн-көйүүр, 15 % – от, 17 % – эт, балык уонна араас өлүк диэн суруллубут этэ. 1922-72 сылларга эһэ киһиэхэ саба түспүт 55 түбэлтэтин биричии­нэтэ маннык эбит: 30 түбэлтэ – киһи бэйэтин буруйунан, 10 түбэлтэҕэ – эһэ сии сытар өлүгүн көҥөһүүттэн, 3 түбэл­тэҕэ – оҕотун илдьэ барбыттарын иһин, 12 түбэлтэҕэ аччыктаан киһини сиэри саба түһүү диэн ыстатыйаҕа ыйыллыбыт.    Эһэни мин эмиэ тус бэйэм хаста да бултаһан уонна кини туһунан дьон-сэргэ кэпсээнин истэр буолан, араас кинигэлэртэн ааҕан син үгүһү билэбин дии сананар этим. Ол эрээри бу билигин дьонум кэпсээннэрин олох саҥа, миэхэ биллибэт сонун курдук истэ сытабын. Ити, арааһа, Саха сирин тыатын бу мааны аарымата сүдүтэ бэрдиттэн, кини олоҕо баайыттан, кини саха булчутун интэриэһин күүскэ тардарыттан буолуон сөп. Дэлэҕэ даҕаны, Токо, Тээнэ булчуттара эһэ баар сибикитин биллилэр да туох баар атын булду, ол иһигэр кииһи, тайаҕы быраҕан туран, эһэни эрэ бултуур санааҕа ылларан утуйар ууларын умнуохтара, олорор-турар сир нэмин билбэт буолар турукка киириэхтэрэ дуо?    Кэпсээни, биллэн турар, биһигиннээҕэр ырааҕынан баай уопуттаах, эһэ бөҕөнү бултаабыт, ол сылдьан үс сыллааҕыта бу биһиги бултуу сылдьар сирбитигэр тыатааҕыны кытта көрсөн быһылаан бөҕөҕө түбэспит киһибит – Өлөксөй – саҕалаата.    Өлөксөй үс сыллааҕыта эһэҕэ хайдах түбэспитин туһунан мин сиһилии кэпсээбэппин. Ол гынан баран бу дойду эбэҥкилэрэ, Өлөксөй эмиэ, эһэҕэ олус харса суох, туоһапкалаах эрэ суос-соҕотоҕун киирэр идэлээхтэрин бэлиэтиэхпин баҕарабын. Өлөксөй ол “көрсүһүү түмүгэр” эһэҕэ икки тарбаҕын ньылбы тартарбыт, бүлгүнүн уонна харытын быччыҥын сыыйтарбыт. Хорсун киһи былаат буолбут уҥа илиитин санньылыппытынан, хаҥас чанчыгын аллараа өттүнэн эһэ дэгиэ тыҥырахтарынан охсубутугар хаана сирэйэ-хараҕа көстүбэт буолуор диэри тохто-тохто, түһэ сытар балааккатыгар диэри балтараа биэрэстэ сири сатыы хааман киирбиттээх. Ол кэнниттэн оройуон балыыһатыгар киирэн ый кэриҥэ эмтэнэн баран, бэрэбээскитин да ситэ уһултарбакка сылдьан, сүрэҕэ-быара тулуппакка, дьонугар тахсан, бултаһан киирбитин киһи сөҕүөн уонна бэркиһиэн эрэ сөп.    Өлөксөй кэнники Кэппэндээйи тууһугар баран иккитэ эмтэммит, илиитин дьылҕата билигин улаханнык эрэйдээбэт буолбут. Ол эрээри ити амырыын көрсүһүү Өлөксөй дууһатыгар, этигэр-хааныгар сыанан аҕаабатаҕын билэр буолан, биһиги киниттэн тугу да ыйыппаппыт, бэйэтэ да ол туһунан киэҥник тарҕанан кэпсээбэт. Арай кинини кытта бииргэ хаамарбытыгар, төннөн истэхпитинэ, биир хойуу ычыкын тиит ойуур диэки ыйан баран: “Миигин эһэ манна муодалаабыта”, – диэн тыл быктарбыттааҕа.    Өлөксөй ол оннугар эһэ туһунан атын кэрэхсэбиллээх сэһэннэри сэһэргиир. Кинилэр аҕыйах сыллааҕыта биир адьырҕаны арҕахтан куоттарбыттара, күрэнэн иһэн, үс эһэ арҕаҕын булларбыт. Икки арҕаҕы аттынан ааспытын, хаһаайыннарын таарыччы дьаһайталаабыттар, онтон эһэлэрэ үһүс арҕахха сытар кыра кыылы үүрэн баран, бэйэтэ киирэ сытарын ситэн бултаабыттар. Бу эмиэ, туһугар, киһини сэҥээрдэр түбэлтэ. Ол дьонтон куотан иһэр эһэ атын арҕаҕы тугунан сирдэтэн хайдах чопчу буларын өссө уонна өссө төгүл үөрэтэн билиэххэ наада. Кини ити арҕахтары эрдэттэн билиэн табыллыбат. Эһэ бэйэтэ кыстыыр арҕаҕын сытыан аҕай иннинэ, ыкса күһүн биир-икки түүн устата хаһар, эргэ арҕахха бэрт сэдэхтик кыстыыр. Оттон хаар саба түспүтүн кэннэ туох бэлиэнэн салайтаран, атын эһэ кыстаан сытар сирин хас эмэ биэрэстэлээх сиртэн кини чопчу билиэхтээҕин туһунан мин биир эмэ булчут бэлиэтээһинин эбэтэр кэпсээнин өссө истэ иликпин.    Эһэ эриэхэни, сугуну эбэтэр отону хайдах аһылык оҥосторун туһунан буолар-буолбат, сороҕор олоҥхо, остуоруйа да курдук сэһэни элбэҕи истиллэр. Бу туһунан Өлөксөй илэ хараҕынан көрбүтүн кэпсээбитэ, ити араас сэһэннэргэ чуолкайдааһыны оҥоруон сөп эбит диэн, икки түгэни суруйабын.    Эһэ эриэхэлээх маска ыттан тахсан баран, маһы хамсатан, эбэтэр мас лабаатын тоһута тыытан бүтүн туораахтары сиргэ таммалатар, онтон сиргэ түһэн, олорун хомуйар уонна икки баппаҕайынан үлтү мэлийэн, эриэхэтин тылыгар сыһыаран сиир эбит. Сорох дьон эһэ эриэхэ туорааҕын бүтүннүүтүн тас хахтары хардырҕаччы үлтү ыстаан сиир диэн этиилэрэ Өлөксөй кэпсииригэр сөп түбэспэт.    Өлөксөй биирдэ тыаҕа сылдьан сугун угун анныгар туохтар эрэ хараарыҥнаһалларын көрбүт. Чугаһаан баран, өссө болҕойон көрбүтэ, икки эһэ оҕото иттэннэри түһэн баран икки илин атахтарынан сугуну имигэс бэйэлээхтик айахтарыгар атаара сыталлар эбит. Бу албастарын көрүөҥ этэ!    Бу дойдуга эһэ геологтар ас уурар лаабыстарын хаста да сахсыйбыт. Иллэрээ сыл, Кудукаан арҕаа тардыытыгар бултуу сылдьан, биир итинник урусхаламмыт лаабыһы түбэһэ хаампытым. Лаабыс үүнэн турар мастар икки ардыларыгар сиртэн 2,5-3 миэтэрэ үрдүк, бөҕө-таҕа гына оҥоһуллубут этэ. Аллараа сиргэ илдьи ыстаммыт, хаптаччы барбыт эт уонна үүт кэнсиэрбэлэрин хахтара, чанчарык ыал дьиэтин таһыгар курдук, бэрээдэгэ суох ыһылла сыталлара. Икки кууллаах бурдук дьүүлэ-дьаабыта биллибэт гына тэлитэ-хайыта тыытыллыбыт, арыый тэйиччи соҕус арыы уонна рафинад саахар кураанахтаммыт хордуоҥка хахтара окко-маска иилиллэн хаалбыттар. Эһэ лаабыска ыттан туран уҥа-хаҥас элитэлээбит билииккэ чэйдэрэ, туус бытархайдара, хаһаас сабыыта – толь, бириһиэн – бу урусхал хартыынатын ситэрэллэрэ.    Лаабыстан уонча хаамыылаах сиргэ уга суох тимир күрдьэх, эрэһиинэ саппыкы аҥаарын уонна түүрүллүбүт боробулуоханы биир сиргэ ууран баран, көппөҕүнэн саба тарыйан кэбиспит этэ.    Ойуур хаһаайынын балысхан туттуута, дьулаан дьаһала ханнык баҕарар киһи куйахатын күүрдүөх, сүрүн баттыах айылааҕа.    Өлөксөй салгыы кэпсиир. Сорох булчут эһэҕэ туох да сэрэҕэ суох, аҥаардас “иҥсэтэ” батарбакка киирэр, оннук киһи бэйэтэ “эһэ илиитигэр” түбэһиэн өйдөөбөт. Итинник булчут, куттал суоһаатаҕына, барар-кэлэр сирин булбат буола “өйүн сүтэрэр”. Ыксаан, алдьархайга бэйэтэ киириэн сөп. Оттон киэҥ көҕүстээх булчут төһө да боотур, төһө да уордаах эһэни кытта дэҥҥэ суолга көрсөн да баран куттаммат, ыксаабат, маннык эр бэрдэ кыһыл илиитинэн да көмүскэниэн сөп. Саба түһээри кэлбит адьырҕаны бэргэһэнэн, үтүлүгүнэн сирэйгэ бырахтахха, илиинэн эбэтэр маһынан далбаатаннахха, хайдах да уордаах эһэ толлор диэн эсэһит дьон кэпсиирин киһи итэҕэйэр. Биирдэ Уус Майда биллэр булчут эбэҥкитэ Николай Павлов оҕонньор, күһүн табанан көһөн истэҕинэ, торҕоннообут эһэ суолга эмискэ үлүгэр көрсөн буулаабытын «суол тааһын ылан, сыыһа-халты быраҕан, маһынан туора-маары далбаатанан, күнү-күн­нүк­тээн эрийсэн, уҕарытан, кэлин салыннаран тэйиппитим» диэн миэхэ кэпсээбиттээх. Ол оҕон­ньор: “Эһэ диэн киһи оонньуу оҥостор булда буолбатах. Ити быһылаан кэнниттэн арыый уоскуйан баран өйдөммүтүм, үлтү кырбаммыт киһи курдук, этим-хааным барыта айгыраабыт, илиим-атаҕым халыр босхо барбыт этэ. Мантан сылтаан хас баттах маҥхайбытын, төһө ньиэрбэ ороскуоттаммытын ким аахпыта баарай”, – диэн кини кэпсээнин түмүктээбитэ. Кини өссө: “Эһэ хаһан да маһы тыҥыраҕынан бэлиэтээбэт, тииккэ кэннинэн сыстан туран тииһинэн хадьырыйар үгэстээх”, – диэн биир саҥа сонуну иһитиннэрбитэ. (Яков СЕМЕНОВ “Тээнэ тыатыгар” (1978) диэн кинигэтиттэн)
kyym.ru сайтан