Сарсыарда аҕыс аҥаар саҕана Димов хайыы үйэ Веденеевкэ кэлэн олороро. Начаалынньыга настарыанньата суоҕа, аат харата дорооболоһоот, кумааҕытыгар нөрүйбүтэ.       – Билигин бары кэлиэхтэрэ: борокуратуураттан криминалист уонна силиэдэбэтэл. Суут медигэр массыынаны ыыттым. Быһылаан тахсыбыт сиригэр Севернэй опердарын ылыахпыт суоҕа, морсурууппут табыгаһа суох, бөртөлүөтчүктэр аккаастаналлар, – диэн Веденеев кумааҕыны чинчийэрин быыһыгар киҥинэйбитэ.    Тоҕус саҕана бары мустубуттара. Владлен борокуратуура силиэдэбэтэлин соччо билбэт этэ: киин аппараакка саҥардыы кэлбитэ. Оттон криминалист-борокуруору уонна суут медигин баҕас бэркэ билэрэ.    Дьэ, ити – үлэлэригэр чахчы бэриниилээх дьон, дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо, «кырдьаҕас көлүөнэ» диэн. Кырдьыга да, иккиэн балачча сааһырбыт, үлэлэрин даҕаны 60-с сылларга бииргэ саҕалаабыт дьон. Опердар кинилэри сөбүлүүллэрэ, силиэстийэлиир-оперативнай бөлөххө кинилэртэн биирдэрэ эмэ баар буоллаҕына, чуҥкуйуом диэн саараама. Араас анекдоттарын, көрүдьүөстэрин быыһыгар бириэмэ олох биллибэккэ, сулбурҕатык ааһара. Оттон билигин – иккиэн бааллар!    Оҕонньоттор тустаах дьыалаларын бэркэ билэллэрэ, оттон үлэлиир сирдэригэр «тэп» гыннарбыт да буоллахтарына, салалта тарбах быыһынан көрөрө. Ханнык да туруктаахтарын иһин, үлэлэрин баҕас сүүс бырыһыан хаачыстыбалаахтык оҥороллоро. Ол да иһин буолуо, бары Василич уонна Петрович диэн ытыктаан ааттыыллара.    «Оҕонньоттор барсаллара, хата, үчүгэй эбит. Быһылаан буолбут сирин чинчийиигэ туох да харгыс тахсыа суох, – дии санаабыта Владлен. – Сороҕор туллар тутаах мин баарбын дэнэр чолоҕор түбэһэн эрэйдээччи. Итини аҕал, ону ылан кулу, итиннэ тур, бэттэх кэл – быһата, биир туспа накаас. Бу бойобуой табаарыстары кытта дьыаланы түргэнник быһаарыахпыт».    – Дьэ, уолбутун кытта көтөбүт, – дии-дии, Василичтаах Петрович Владлены көхсүгэр таптайбыттара.    Владлен кинилэртэн быдан балыс саастаах да буоллар, сүүһүнэн дьыаланы арыйбыт уопуттаах сыщик диэн ытыктыыр этилэр. Эдэр киһи морга кэллэҕинэ, Петрович мэлдьи испиир кутан биэрэрэ. Онуоха биирдэрэ оперын мындырын киллэрэн, араастаан аккаастанара. Биирдэ Владлен дьээбэлэниэх санаата киирэн, биир өлүгү көрөргө-истэргэ төһө испиири биэрэллэрин ыйыппыта.    – Түөрт сүүс миллилиитири, – Петрович ылгын чыкы­йа­тынан кураанах бытыылка ортотун үрдүнэн ыйан көрдөр­бүтэ.    – Оттон дьиҥ аналыгар төһөнү туттаҕыный? – диэн Владлен күлээри нэһиилэ туттунан туран ыйыппыта.    – Кыраамы да буолбатах! – эппиэтэ судургу буолан биэрбитэ.    Бөртөлүөт салбахтарын эргиирэ улам күүһүрэн, дооҕу­наан-дорулаан барбытыгар Владлен солуон ортотугар олордубут саппаас баактарыгар утуйардыы оҥостубута. Көтөрүн ончу сөбүлээбэт этэ. Куттанара. Ол санаата хаһан да ааһан-араҕан биэриэ суох курдуга, хата, күүһүрэргэ дылыта. Дьиҥэр, көтөртөн куттанар кини эрэ буолбатаҕа чахчы. Ол төрүөтүн быһаарарга араас психолог, психиатр, онтон да атын эмчиттэр төһө баҕарар мөккүһүөхтэрин сөбө. Оттон кини туохтан куттанарын чуолкайдык билэрэ – сууллан эрэр көтөр аал иһигэр баар буоллаххына, син биир буойунаҕа турар сүөһүттэн туох да атыныҥ суох. Эн ончу тугу да гынан быыһанар кыаҕыҥ суох, син биир өлөҕүн. Владлен, дьэ, итинтэн ордук куттанара.    – Кыргыһыы толоонугар саалаах сылдьан өлбүт көнө биитэр хагдаҥ эһэни кытта хабыр хапсыһыыга киирбит ордук. Төһөтүн да иһин, быыһанар кыах баар, барыта бэйэҕиттэн эрэ тутулуктаах. Өстөөҕү өлөрүөххүн, саатар, аҕыйах киһини анараа дойдуга илдьэ барыаххын сөп, – диэн санаатын алы гынара.    Владлен ким эрэ ойоҕоско аспытыгар уһуктан кэлбитэ.    – Чэ эрэ, бу дьыалабытын «бэлиэтии» түһүөххэ! – Василич кулгааҕар хаһыытаабыта, – ханньаак хаһаастаахпыт.    Владлен маҥнай аккаастыах курдук гынан иһэн, хорсун санааны киллэрэргэ кыратык иһиэххэ наада дии санаабыта. «Хаһан айаннаан тиийэн, быһылаан буолбут сирин көрүөхпүтүгэр диэри арыгы чаана сүтүөхтээх» диэн санаанан кэллиэгэлэригэр сыҕарыс гыммыта.    Кырдьык, иккис үрүүмкэ кэнниттэн чэпчээбиккэ дылы буолбута, били, куттаммыта мэлис гынан хаалбыта. Бу олорон эһэтэ «кыргыһыыга киирээри олордохпутуна, «наркомовскай» диэн сүүс кыраамы кутан биэрэллэрэ да, испэт этим, хата, килиэпкэ атастаһар буоларым» диэн кэпсиирин өйдөөн кэлбитэ. Арыгы да испэтэр, эһэтэ хорсуннук сэриилэспитэ: түөһэ толору уордьан этэ. Ол санаатыттан кыбыстан ылбыта, таарыйа улуу бэйиэт хоһоонун санаан кэлбитэ: «Не то, что нынешнее племя: Богатыри – не вы!» Үһүс үрүүмкэттэн аккаастаммыта уонна оннун оҥостон олорон, иллюминаторынан аллараа диэкини көрөн барбыта. Улаҕата биллибэт хайалаах тыа тыйыс көстүү буолан, нэлэһийэн сытара.    «Маннык үтүгэн түгэҕэр бүрүстүүпүнньүгү көрдүүрүҥ син биир кэбиһиилээх окко иннэни көрдүүр кэриэтэ, – диэн Владлен курустук санаан ылбыта. Тугун сүрэй, бу ким да үктэнэн көрө илик тайҕатын иитэ-саҕата ханан эбитэ буолла?!» Бу олорон утуйан кум гынан хаалбытын өйдөөбөккө да хаалбыта. Арай Василичтаах Петрович тугу эрэ улаханнык кэпсэтэр саҥаларыттан уһуктан кэлбитэ, дьоно иллюминаторынан көрө-истэ олорор этилэр.    Аллараа туох эрэ болуоктара көстөллөрө. Владлен түөрт оннук дьиэ баарын көр­бүтэ. Таайдахха, көмүс сууйааччылар олорор болуоктара быһыылаах. Бөртөлүөт түһээри эргийбитигэр Владлен ити эбийиэктэр хайдах-туох туралларын өйдөөн хаалаары, кыҥастаһа-кыҥастаһа көрбүтэ: үөһэттэн барыта ырылыччы көстөрө. Кыра булгунньахтардаах налыы сир этэ, тэйиэс хайалар суптуһан көстөллөрө. Болуоктартан икки хас биэрэстэлээх сиргэ өрүс сүүрдэ сытара. Адыаччылара диэн ити буоллаҕа. Бөртөлүөт били болуоктартан биэрэстэ аҥаардаах бэлэм былаһааккаҕа лөглөс гына олорбута. Көмүс сууйааччылары эмиэ ити курдук көтүтэн аҕалан түһэрдэхтэрэ.    Кэмниэ кэнэҕэс бөртөлүөт салбаҕа тохтообутугар бары тахсар аан диэки дьулуспуттара. Оҕонньоттор бэрт тэтиэнэх көрүҥнээхтэрэ, били, ханньаак испиттэрэ ханна да суоҕа, арай иэдэстэрэ чоххо баттаабыт курдук тэтэркэйиттэн эрэ билиэххэ сөбө. Борокуратуура силиэдэбэтэлэ, сургуччу көрөн, саҥата-иҥэтэ суоҕа.    Биригээдэ сэттэ киһитэ бөртөлүөккэ чугаһаан кэлбиттэрэ. Сирэйдэригэр санаар­ҕабыл, мунчаарыы, утуйар уулара көппүтэ уонна иннэ-кэннэ биллибэт куттал күлүгэ көс­төрө. Пилоттар силиэдэбэтэли кытары хаһан кэлиэхтээхтэрин болдьоспуттара уонна хомуммутунан барбыттара.    Борокуратуура силиэдэбэтэлэ, ыстаатыһын быһыытынан силиэстийэлиир-оперативнай бөлөх ыстаарсайа киһи:    – Манна ханна эрэ сапыраапкаланар туочука баар. Бөртөлүөт онно көтөр. Сарсын үс-түөрт чаас саҕана манна кэлиэҕэ. Ити кэм иһигэр барытын ситэн оҥоруох тустаахпыт, – диэн баран, болуоктар диэки нүксүҥнээбитэ.    Инчэҕэй эттээх тулуйбат итиитэ сатыылаабыта. Сайын барахсан ааһан эрэрин билинэн, түүнүн сөрүүдүйэрин, күнүһүн итийэн ситиһэ сатыырын курдук күн-дьыл турбута.    «Биһиэхэ бүтүн суукка баар, тугу да мүччү туппатах киһи, – дии санаабыта Владлен, хойуу бырдахтан сапсына-сапсына, – үөдэн түгэҕэ дойдуга иккистээн кэлэр кыаллыбата чахчы».    Куоракка кини буруй тахсыбыт сиригэр мэлдьи хаста эмэ тиийэн көрөрө-истэрэ. Үлэһиттэрин итиннэ өрүү үөрэтэр-такайар этэ. Ити курдук иккистээн сырыы түмүгэр буруйу оҥоруу туох эмэ суола-ииһэ, ону таһынан сибидиэтэл эбии көстөрө. Оттон манна оннук түгэн көстүө суоҕа, ол иһин Владлен болҕомтотун уонна эппиэтинэһин икки бүк үрдэтэргэ быһаарыммыта.    Олорор дьиэлэр диэки хаамсан истэхтэринэ, биригээдэ ыстаарсайа быһыылаах, сааһынан да барыларыттан аҕа киһилэрэ Евгений сибигинэйэ былаан:    – Икки күнү быһа көрдөө­бүп­пүт, онтубут букатын да­ҕа­ны кэккэлэһэ кэриэтэ сыппыттар эбит. Ынырык ба­ҕа­йы, киһи итэҕэйиэх санаата кэлбэт, – онтон тохтуу түһэн баран, – суох, биһиги тыып­патахпыт, эһиги кэлэргитин күүп­пүппүт. Бачча итиигэ түөрт күнү быһа аанньа буолуохтара дуо... – диэбитэ.    Силиэдэбэтэл саҥата суох испитэ, олохтоох киһи туох санаалааҕын тоҕо тэбээтин ээ дии саныыр быһыылааҕа. Төбөтүгэр туох былааны оҥо­рорун бэйэтэ эрэ билэн эр­дэҕэ.    Олорор сирдэригэр кэлбиттэригэр ыстаарсайдара кытыыга турар болуогу ыйан баран:    – Итиннэ, ол дьиэ кэтэҕэр, – диэбитэ.    Бачча ыраах көтөн кэлэн баран, тыын да ыла түспэккэ, бары Евгений ыйбыт сирин диэки, дьиэ кэннигэр, хаамсыбыттара. Иһирик талах саба үүнэн, туох да көстүбэт этэ эрээри, сытыйан эрэр өлүк сыта муннуларыгар саба биэрбитэ. Аҕыйахта хардыылаат, умса түһэн сытар киһини көрбүттэрэ. Этэ дэлби хараарбыт, күөх истээх бөдөҥ сахсырҕалар дыыгынаһаллара. Иккис өлүк көстүбэт этэ. Силиэдэбэтэл ону ыйытардыы көрбүтүгэр Евгений били умса сытар киһиттэн сүүрбэччэ миэтэрэлээх сиргэ турар күрүө диэки ыйбыта. Онно чуга­һаабыттарыгар иккис өлүк бу сытара. Илиитэ боробулуоханан кэдэрги кэлгиллибит этэ.    Борокуратуура силиэдэбэтэлэ, өлүктэри үрдүнэн-ан­нынан көрөөт, дьаһайбыта:    – Кэрэһит буолар дьону ыҥы­рыахха, – диэн баран, көмүс сууйааччылары ыйбыта, – кинилэри буолбатах. Бу дьон сибидиэтэл буолуохтара, онон бөртөлүөтчүктэр кэллэхтэринэ, сарсын кинилэри кытта кэпсэтиллиэ.    Владлен силиэдэбэтэл чахчы уопуттаах эбитин астына бэлиэтээбитэ. Үлэҕэ киһи күүппэтэх өттүттэн булгуччу туох эрэ итэҕэс-быһаҕас баар буолааччы. Ол содулун туоратар инниттэн бу сатаатаҕыан. «Краснопольская эбитэ буоллар, кэрэһитэ суох хамсаан бэрт. Оттон түҥ тыа иһигэр хантан кэрэһит буолар киһини булуоҥуй, арай чучунааны эрэ булуохха сөп ини», – диэн, борокуратуура биир силиэдэбэтэлэ дьахтары санаан ылбыта. Опердар, тэҥнэһиэхтэрэ дуо, дьахтар истибэтигэр тыллара төһө тиийэринэн үөхсэ-үөхсэ, сүүрбэттэн тахса биэрэстэлээх дэриэбинэҕэ быстар мөлтөх суолунан айанныырга тиийбиттэрэ. Ол тиийэн икки холуочук сордооҕу булан аҕалбыт­тарыгар дьэ биирдэ быһылаан буолбут сирин көрөн-истэн барбыта.    Дьиҥнээх бириинчик үлэ саҕаламмыта – суут медигэ өлүгү тутан-хабан көрөрүн быы­һыгар силиэдэбэтэлгэ биир күдьүс куолаһынан этэн иһэрэ, онуоха биирдэрэ тук курдук барытын боротокуолга суруйара.    Владлен хаарыан күнү-дьы­лы туһанар инниттэн кө­мүс­чүттэр олорор дьиэлэригэр барбыта. Болуоктара дьо­ҕус баҕайы этэ: эркини кыйа – наара, арыый ортотун диэки кыра остуол турара. Манна олорон аһыыр эбиттэр быһыылаах. Биир кө­мүс­чүт өҥө көстүбэт буола лаба­ҕырбыт чаанньыктан чэй кутан биэрбитэ    Владлен отуу чэйин тоҕо эрэ олус сөбүлээн иһэрэ. Баҕар, аар айылҕаҕа буруо тунуйбут сытыттан эбитэ дуу, биитэр былыргы өбүгэлэриттэн бэриллибитэ оччо эбитэ дуу. Төһө да чэпчэки сыаналаах чэй буоллун – отуу киэнэ ураты минньигэс амтаннаах буолааччы.    – Хайаҕытын эрэ кытта кэпсэтиэх тустаахпын, – диэн баран, Владлен ип-итии чэйи сыпсырыйбахтыы олорон эргиччи көрүтэлээбитэ, онтон саамай эдэрдэригэр туһаайан ыйыппыта, – өлбүт уолу кытта бииргэ үөрэммитиҥ дуо?    – Ээх, горняк идэтигэр бииргэ үөрэммиппит. Үһүс куурус кэнниттэн сайын аайы манна көмүс хостуубут... хостуур этибит. Мин Володя диэммин, – диэн хоруйдаабыта сүүрбэтин эрэ ааспыт чакыр маҥан дьүһүннээх уол.    – Чэ, Володя, эйигинниин кэпсэтэр эбиппин, – диэн баран, Владлен биригээдэ дьонугар эппитэ, – эһиги бакаа таһырдьа тахсан эриҥ, онтон ыҥырыаҕым.    Бэйэлэринэн эрэ хаалан баран, уол сабыстан хаалбатын диэн, Владлен кэпсэтиини ыраахтан саҕалаабыта. Володя Сергейи (өлбүт уол) кытта биир оскуолаҕа үөрэммиттэр, дьиэлэрэ эмиэ биир эбит. Иккиэннэрин аҕалара геологтар. Дойдуга олох-дьаһах сатарыйбытын түмүгэр геологияны үбүлээһин кыччыыр аатыгар барбыт. Ол иһин үгүс киһи дьонун иитэр кыһалҕаттан араас быстах үлэҕэ киирэр буолбуттар. Володялаах Сергей эмиэ төрөппүттэрин кытары са­йыҥҥы каникулларыгар көмүс сууйар үлэҕэ наймыласпыттар. Бу – иккис сезоннара эбит. Бастакы сайыннарыгар үлэ­лээн, хара баһаам үбү өлөр­бүттэр, инньэ гынан сылы быһа тө­рөп­пүттэриттэн тугу да умналаспатахтар. Володялаах Сергей урут туох дьарыктаахтарын ыйыталаһыы кэннэ уол холкутуйан, бэл, кэргэннэнэр туһу­нан кэпсэтии иэҕиллэн тахсыбытыгар мичээрдээн киирэн барбытыгар Владлен дьыалаҕа киирэр санааламмыта.    – Володя, туох буолбутун хайдах баарынан сиһилии кэпсээ эрэ, миэхэ быыкаа да түгэн улахан суолталаах, – диэн баран, болокунуоттаах уруучукатын таһааран саамай интэриэһинэй түгэннэрин бэлиэтэнэрдии оҥостубута.    Володя туох баар санаатын ууран олорон, тугу да көтүппэт гына кэпсээбитинэн барбыта.   Геннадий ГУРЬЕВ (Виталий Егоров «Адычанская трагедия» диэн сэһэниттэн тылбаас).
kyym.ru сайтан