Дэриэбинэбитигэр 80-с сыллардаахха омук дьонун тутууга үлэлэппиттэрэ. Таджик дуу, узбек дуу уолаттара кэлэн, хоно-өрүү сытан үлэлииллэрэ. Мин оччолорго уоммуттан эрэ тахса саастааҕым. Омуктар олорор сирдэрэ биһиги тэлгэһэбититтэн 3-4 дьиэнэн ырааҕа, кинилэр аттыларынан мэлдьи ааһарбыт. Урут ити тэлгэһэҕэ икки ыал олорбута. Биирдэрэ эдэр ыал этэ, улахан уоллара ууга түһэн куһаҕан буолбута. Ол кэннэ табыллыбаккалар, көһөн хаалбыттара. Иккис дьиэҕэ соҕотох эмээхсин олорбута. Өрүүнэ. Ыаллара аах көһөөттөрүн кытары, тэһийбэт буолбутун истэрбит. Икки-үс сыл олороохтоон баран, күн сириттэн күрэммитэ.        Биир киэһэ аҕабын кытары омуктар түспүт дьиэлэрин аттынан аастыбыт. Күлсүү-салсыы бөҕө, дэриэбинэбит эдэр дьахталларын эҥин куолаһа иһиллитэлээбитэ. Аҕам ону истэн, дьиппиэ баҕайы көрүҥнэммитэ. Төбөтүн быһа илгистэ-илгистэ, үөһэ тыына-тыына, саҥата суох хааман иһэрэ харахпар көстөр.    Киэһээҥҥи чэйбитин иһэ олордохпутуна, аҕам ийэбэр: “Өрүүнэлээх дьиэлэригэр ол-бу дьону олордон... Эмээхсин сөбүлүө суоҕа этэ, айдаан-куйдаан, аһааһын-сиэһин...” – диэн, бэрт кэлэйбиттии кэпсээбитэ. Өрүүнэ тыыннааҕар иккитэ-үстэ эрэ көрбүттээҕим. Кыра уҥуохтаах, хатыҥыр эмээхсин этэ.    Биир киэһэ дэриэбинэбитигэр улахан аймалҕан буолла. Хас да киһи уулусса устун Өрүүнэ эмээхсин илэ хаама сылдьарын көрбүттэрин туһунан сурах-садьык тарҕанна. Дьэ, куттал диэтэҕиҥ. Таһынааҕы ыалбыт аҕалара Сүөдэр мас хайыта турбут. Арай күрүөтүн аттынан маҥан ырбаахылаах үкчү Өрүүнэ курдук мөссүөннээх эмээхсин аргыый аҕай долгулдьуйан ааспыт. Атаҕын өйдөөн көрбүтэ, сири таарыйбакка, долгун курдук уста сылдьар эбит. Абааһыны илэ көрөн, дьиэтин хатанан, оһоҕун оттон, алаадьылаан баран дьонун утуппут.    Сарсыныгар биирдэ бэҕэ­һээҥҥи быһылааны кэпсээн соһуппут. Ити күн Өрүү­нэ­лээх утары олорор ыал түннүктэрин аннынан Өрүүнэ эмээхсин өҥөйөн ааспытын көрөн, улаханнык уолуйбуттар этэ. Кыыстара утуйбат даҕаны, дьиэтигэр хоммот да буола сылдьыбыта. Итинник алдьархайы истэн, киэһэ киирбэт-тахсыбат, сибигинэһэн кэпсэтэр буолбуппут. Онно куттаммыппыан, хас биирдии ааспыт киһини “Өрүүнэ буолуо” диэн сүрэҕим “парк” гынан иһэрэ. Бэл, ийэм хотонуттан иһэрин ыраахтан көрөн, куттанан, иэним кэдэҥнээн ылара.    “Өрүүнэ кэлии дьон айдаанын сөбүлээбэккэ, илэ сылдьар” диэн кэпсээн дэриэбинэни тилийэ көппүтэ. Мунньах эҥин буолбута. Баһылыкпыт дьон тылын истэн, ыҥырбыт омуктарын бэйэтин эргэ дьиэтигэр көһөрбүтэ, айдаараллара бобуллубута. Ыччат уолаттарбыт киэбириэх, охсуһуох курдук туттубуттара-хаптыбыттара даҕаны, кырдьаҕас дьоммут сэмэлээн, тохтообуттара.    Кэлин аҕыйах буолан мустан, Өрүүнэ уҥуоҕар бара сылдьыбыттар этэ. Омуктар, тутууларын бүтэрээт, барбыттара. Өрүүнэ дьиэтиттэн тахсалларыгар, биир эдэрчи уоллара, түүн үөһэ эмээхсин күлүгүн көрөн, хаһыытаан уһуктубутун туһунан кэпсээни истибиппит. Улаханнык тарҕаппатахтара. Чэ, ити курдук биир сайын Өрүүнэ эмээхсин сөбүлээбэтэҕин биллэрэн турардаах.   С.Иванова   Булуус иччитэ      Хачыкаакка Гавриил Затеев (Ньолдьуос) биирдэ Ытык Күөлү баатынан туораан испит. Арай эмискэ баата устубат буолан хаалбыт. Онуоха “туохтан иҥиннэ?” диэн, уу диэки көрбүтэ, улахан баҕайы балык аллараттан тахсан, оргууй аҕай сүүһүнэн анньан кэбиспит эбит.    Баатын биир өттүн көрбүтэ, балык аҥаар хараҕа көстөр, оттон баатын иккис өттүн көрбүтэ, балык иккис хараҕа көстөр. Оччо кэтит сүүстээх, оннук улахан балык эбитэ үһү. “Эбэ иччитэ буоллаҕа, туох атын балык кэлиэй, хата, бааппын түөрэ сүкпэккэ, аһынна ээ” диэбит. Ытык Күөл диэн ити Булуус күөлүн төрүт аата эбит. Ону иччилээх күөл диэннэр, харыстаан, төрүт аатын ааттаабаккалар, быһа Булуус диэн ааттыыллар.    Аҕыйах сыллаахха суол тэрилтэтин үлэһиттэрэ Бу­луус күө­лүн кытыытынааҕы үчүгэй ба­ҕайы хонуу баарыгар мойуопкалыыр сир оҥостубут­тар. Хас да сыл буолан баран, арай күөл иһиттэн эмиэ туох эрэ тахсан кэлэн көстүбүт, онтон ыла “абааһылаах сир” диэн, бары куттанан куоппуттар. Кэлин онно мустаннар мойуопкалаабат буолбуттар. Биирдэ “Кыымҥа” аахпытым, “Дьокуускай куорат аннынан 500 м үүттээтэххэ, уу баар үһү” диэн. Ол уу анныгар кыһыл көмүс баар үһү диэн. Уу киэҥэ Хачыкаатынан, Майанан ылан олорор диэбиттэр. Майа холуодьаһа онтон уу ылар диэн. Ытык Күөл эмиэ, баҕар, ол ууну кытары аннынан сибээстээҕэ буолуо. Ол ууга туох эрэ харамай баара, хаһан эмэ Булуус күөлүгэр кэлэн охсуллара буолуо. Булуус хайаттан тахсар уута эмиэ онтон кэлэр буолуон сөп. Ол иһин уу хантан даҕаны эбиллэр сирэ суох эрээри, Булуус уута үйэттэн үйэҕэ бараммакка, кыһыннары-сайыннары тахса турар.   Ыайа – Хайата куһаҕан кыыһа      Арҕаа Хаҥалас 1 Малдьаҕар нэһилиэгэр Хайата Киргиэлэй диэн киһиэхэ куһаҕан баҕайы кыыс төрөөбүт.    Хап-хара эттээх, уҥуоҕунан улахан үһү. Тыла суох. Атын киһи тарпыт табаҕын буруотун эҕирийэр идэлээх дииллэрэ. Хойут өлбүт. Хайата Киргиэлэй эстибит. Дьиэтэ иччитэх хаалбыт. Ол кэнниттэн Хайата кыыһа Ыайа илэ абааһы буолбут диэн, сэһэн бөҕө тарҕаммыт. “Кыыс өтөҕүн иһигэр илэ сылдьар үһү” диэн кэпсээн арааһа баар буолбут.    Арай биирдэ Кыыча уола диэн хомсомуол киһи салайааччылаах үс хомсомуол Ыайа чахчы көстөр буоллаҕына, манааннар, Ыайа үөрүн сыарҕаҕа кэлгийэн аҕалаары барбыттар. Хайата өтөҕөр хараҥаҕа тиийбиттэрэ, туох эрэ тыас бөҕө иһиллибит. Уолаттар куттанан, төннүбүттэр. Кыыча уола ол түүн эмискэ ыалдьан, өр барбатах – өлбүт. “Ыайа абааһыта сиэбитэ буолуо” дииллэр.   Урдуһу абааһы буулаабыт      Илин Хаҥалас улууһугар кулуба эҥин буолар 2-с Нөө­рүктээйи нэһилиэгин киһитэ Старостин (Урдус кулуба) диэн киһи аатыран олорбута үһү. Ат сүүрдүүтүнэн, хаартынан туорайдаан байбыта үһү.    Ол олордоҕуна, биирдэ, Урдуһу абааһы буулаабыт. Урдус, ол абааһыны суох гына сатаан, түүн аайы ойууннары ыҥыран кыырдарар үһү да, туһа тахсыбатах. Икки бэгэччэктэрэ уонна тарбахтара эрэ көстөр, “абааһы дуу, киһи дуу – биллибэт” дииллэр. Урдуһу утуйаары сыттаҕына, таһырдьа үүрэн кэбиһэрэ үһү. Таһырдьа таҕыстаҕына, сылгы сааҕынан эпчиргэлиирэ үһү уонна атын тутан ылан, баайан кэбиһэр, көлүнэн кэлбит атын сыгынньахтаан аһаппыт буолар эбит. Өрүнэн турар күөһүгэр бөҕү кутан кэбиһэр. Төһө өр оннук буолтун билбэтим, өлүөр диэри эбитэ дуу. Ойууну түүн аайы кыырдарара чахчы эбитэ үһү.   Дьаакып Харлампьев, 1979 сыл, “Хаҥалас сирин номохторо уонна үһүйээннэрэ” кинигэттэн.
kyym.ru сайтан