«Алта уон саас диэн эр киһиэхэ кырдьыы буолбатах» дииллэр. Биллэн турар, лаппа сааһырбыт дьон итинник сыана быһаллар. Дьэ, буоллаҕа. Оттон Өлөксөй эһиил алта уонун туолуохтаах. Сааһа ырааппытыан! Итини эргитэ санаатаҕына өйүгэр 1968 сыллардааҕы кэм охсуллан ааһар. Оччолорго тохсус кылааска үөрэнэрэ, оттон аҕата Баһылай Уйбаанабыс оруобуна 60-нун туолбута. Нэһилиэк дьоно кыһыҥҥы аам-даам тымныыга кулуупка толору мустан бэлиэтээбиттэрэ.        Хата, онно үрдүкү кылаас оҕолоро сылдьалларын көҥүллээбиттэрэ. Инньэ гынан Өлөксөй, табаарыстарыттан, атын да дьонтон симиттэ-симиттэ, ол тэрээһини түннүк таһынааҕы эрээккэ олорон көрбүтэ. Аҕата, 40 сыл учууталлаабыт киһи, сыана үрдүгэр кыһыл бүлүүс сабыылаах остуолга нэһилиэк бас-көс дьонун кытта олорон эҕэрдэ тылларын истэрэ. Итинник чиэскэ-бочуокка хаһан да тиксэ илик буолан, бэйэтэ да симиттэн нэһииччэ олорор быһыылааҕа. Кырдьык, Өлөксөй маннык үөрүүлээх тэрээһин кинилэргэ биирдэ эмэ буолбутун өйдөөбөт. Наар үлэ: оскуола күннээҕи түбүгэ, нэһилиэк уопсастыбаннай үлэтин хаһан да бүппэт сахсаана – буолара.    Маннык үөрүүлээх тэрээһин нэһилиэккэ даҕаны өтөрүнэн буолааччыта суох. «Кырдьаҕас учууталбыт», «ытыктабыллаах учууталбыт», «аҕа табаарыспыт» диэн, ити киэһэ элбэхтик эппиттэрэ-тыыммыттара. Дьон, чахчы, ытыктыыр киһитэ эбит – Өлөксөй аҕата! Оннук да буолан, бачча түбүгүрэн тэрийдэхтэрэ.    Ол саҕана 60 сааскын туоллуҥ да, 120 солкуобайдаах муҥутуур биэнсийэҕэ таһаараллара уонна үлэлээн бүттэҕиҥ ол. Маны даҕаны уһуннук үлэлээн ситиһиллэрэ, сорох дьон итиннээҕэр кыра биэнсийэҕэ тиксэллэрэ.    Өлөксөй тохсус кылааска үөрэнэр буоллаҕына, эдьиийдээх убайа устудьуон этилэр. Икки-үс сылынан, үөрэхтэрин этэҥҥэ бүтэрдэхтэринэ, дьэ үлэһит буолуохтаахтара. Оттон икки кыра балта ахсыстаах алтыс кылааска үөрэнэллэрэ. Онон дьиэҕэ-уокка, чахчы, уустук балаһыанньа үөскээбит эбит. Саатар, ийэлэрэ Өкүлүүн ыарыһах, үлэлээбэт, дьиэтин-уотун көрөн олорор, биэнсийэ эҥин эмиэ мэлигир.    Өлөксөйдөөх төрөппүттэрэ оҕолоро истэллэригэр дьиэ эргиннээҕи кыһалҕаларын кэпсэппэт идэлээхтэрэ. Үксүн «оҕолор баччанан утуйдулар быһыылаах» диэн, сыппахалыы түһэн баран, инники былааннарын отур-ботур кэпсэтээччилэр. Бу да сырыыга ол үгэс кэһиллибэтэҕэ. Ордук ийэлэрэ айманара: «Олорбуппут былаһын тухары хайа да салалтаны кытта наар эн сатаспатыҥ айдаана. Эйигиттэн атын киһи эбитэ буоллар, иирсибэккэ-хайаабакка оҕолорун атахтарыгар туруораары мөхсүө этэ. Дьэ, ол кытта кырдьыбыт кыдьыктарын, сыыһаларын-халтыларын баартыйаҥ мунньаҕар саралааҥҥын тугу абыранныҥ? Дириэктэриҥ үлэҕиттэн тохтоттоҕуна, хайдах иитиллэбит? Бэйэҥ да дабылыанньаҥ сүгүн сырытыннарбат буолан, быйыл хаста эмэ балыыһа киһитэ буоллуҥ». Өр саҥата суох сыппахтаан баран, аҕатын саҥата иһиллэр: «Управляющай биэнсийэҕэ таҕыстаххына, үлэҕиттэн тохтоттохторуна, хонуу биригэдьииринэн кэл диир этэ. Оҕолорбут үөрэхтэрин бүтэриэхтэригэр диэри онно аҕыйах сыл үлэлээн көрбүт киһи дуу».    Өлөксөй онно бастаан санаабыта «балык ыамнаах, киһи күннээх» диэн өс номоҕун. Сааһырдаххына, мөлтөөн-ахсаан бардаххына, уопсастыбаҕа адаҕа эрэ курдук сыаналанар эбиккин. Оттон быстах үөрүүлээх түгэҥҥэ, үбүлүөйгэ эҥин – тыл уҥуоҕа суох, сиртэн халлааҥҥа диэри тугу баҕарар уустаан-ураннаан арбаан этиэххэ сөп. Ол түгэн начаас ыккардыгар күүгэн курдук уостар. Ол иһин киһиэхэ барытыгар үөһээттэн кэм-кэрдии диэн бэриллэр, ол кылгас кэм иһигэр иннигин-кэннигин быһаарынан олоххун чиҥник түстэниэхтээххин. Сорох киһи оннук кэми – «30», сорох «40 саас» диир. Өскө ити быһыллыбыт кэмҥэ тугу да ситиспэтиҥ – бүттэҕиҥ ол. Атыннык эттэххэ, дьуоҕараҕын, ити таһымҥыттан хаһан да үрдээбэккин. Быһата, «кэнсиэрбэлэнэн» хаалаҕын.    «Ыал буолан оҕо-уруу тэнитиэххэ» диэн баар. Ону ким утарбыта баарай?! Эдэргэр таптыыр киһигин кытта холбоһон, элбэх оҕолонон, ону улаатыннартаан, киһи бэрдэ оҥортоон, салгыы силискин тэнитэриҥ олус үчүгэй буолбат дуо?! Ыччаттарыҥ баараҕадыйан, мөлтүүр-ахсыыр кэмҥэр эйигин көрөллөрө-харайаллара туох куһаҕаннаах буолуой. Сорох дьон оннук да олороллор дии. Силиптээҕи, Тиихэннээҕи да ылан көр. Кырдьаҕастарыҥ, хата, тэппит атахтарын кубулуппакка, муннулара да тыбыыран көрбөккө сылдьар дьон диэтэҕиҥ! Бэйэлэрэ туох да үөрэҕэ-таймата суох эрээри, урут-уруккуттан киэҥ-холку көҕүстээхтэрэ. Кинилэр иирсибиттэрэ диэн хаһан да суоҕа. Нэһилиэккэ оннук түгэн тахсыбытын бачча тухары ким да истэ илигэ. Ону батан эбитэ дуу, оҕолоро эмиэ иһиттээх ууну дьалкыппат буола улааппыттара. Туруу үлэһиттэр. Билигин төрөппүттэрин былдьаһа-тарыһа ыҥыран ылан сир-сири көрдөрөллөр. Элбэх сиэннээх дьон диэн, дьэ, кинилэр бааллар.    Табыллыбатах да дьон – кырыы-кырыытынан. Холобур, Суркуоптар. Килэйэн-халайан, хайдах курдук сылдьалларай?! Аҕалара, үөрэх бөҕөлөөх киһи, наар сиэдэрэйдик таҥнарын сөбүлүүрэ: сырдык көстүүмнээх, мааны сэлээппэлээх, дуоспуруннаахтык туттан аа-дьуо доҕулдьуйара. Оттон эмдэй-сэмдэй уолаттара хайдах курдук бытырыыстана көтөллөр этэй?! Баҕар, оҥоһуулара оннуга эбитэ дуу, улаатан, оҕолонон-урууланан баран, буор иһээччи буолан хаалбыттара. Аҕалаах ийэлэрэ өлбүттэрин кэннэ, баай-талым олохторо сарсыардааҥҥы сиик курдук симэлийбитэ, начаас ыккардыгар эстэр, кэхтэр аакка барбыттара. Уолаттар аҕыйах сыллааҕыта утуу-субуу күн сириттэн күрэммиттэрэ...    Оттон Өлөксөй? Дьэ, тугу ситистэ? Били, Вахтанг Кикабидзе «мои года –мое богатство» диэн ыллыырын курдук буолбаат?! 1968 сыллааҕы аҕатын сааһыгар тиийдэҕэ эбээт. Бастакы кэргэнин кытта биэс эрэ сыл олорбуттара. Арахсыбыттара. Баайы үллэстэр курдук, икки уоллаахтарын аҥаардаспыттара. Элбэх киһи дьылҕатын быһаарбыт дьон – борокуруордаах судьуйа – «бэйэҕит эрэ иннигитин көрүнэр, оҕолоргут хайдах-туох дьон буолан тахсыахтарын туһунан ончу санаабат эбиккит» диэн, кытаанахтык сэмэлээбиттэрэ. Оччолорго ол эппиттэрин суут-сокуон дьоно күннэтэ туттар «дьуһуурунай» тыллара диэн хоҥоруутугар хоннорботоҕо. Эбээһинэстэрин быһыытынан халыып тылы тоҕооһуннаран туттан эрдэхтэрэ дии санаабыта. Сибиэтэтэ да атын киһиэхэ сонно эргэ тахсан, дьэ, дьиҥнээх тапталын булбут, эргэ олох дьэбэрэтиттэн быыһаммыт курдук туттара-хаптара. Кини бу суутунан дьалхааннаахтык арахсыыны дьоллоох олох саҥа аартыгар тахсарга көҥүлү ылыы диэн саныыр быһыылааҕа. Саҥа булсубут киһитин кытта 18-таах кыыс курдук тэлээрэ көтөрө. Ама, Өлөксөйүн кытта таптаспатах үһүө?! Манна диэн эттэххэ, Өлөксөй Сибиэтэтин кытта сонно өрүкүнэһээт холбоспут дьон буолбатахтар, сылтан ордук бииргэ сылдьыбыттара. Таптал арамаантыката диэн, дьэ, онно этэ! Тиһэҕэр, биир күн көрсүбэтэхтэринэ, адьас сатаммат буолуохтарыгар диэри ахтыһаллара, тапталга оннук күүскэ ылларбыттара. Төһөлөөх иэйиигэ, истиҥ иһирэх сыһыаҥҥа куустаран инники олохторун былааннаабыттара буолуой?! Ол барыта үрэллибитэ, күдэҥҥэ көппүтэ. Доҕор таҥнарыыта баар эбит – хаһан да оспот баас. Кистэлэҥ-кичэм санаатын баар-суох күндү киһитигэр – Киниэхэ эрэ арыйара. Ол барыта уодаһыннаах өстөөххө сэкириэти арыйан биэриигэ тэҥнэстэ. Биэс сыл устата! Арахсалларыгар Сибиэтэтэ Өлөксөйгө: «Эйигин хаһан да дьиҥнээхтик таптаабатаҕым», – диэн соһуппута. Кырдьыга эрэ, сымыйата эрэ, ким билиэй. Оччотугар хаарыан кэмэ халтай ааспыт дуо?    Билигин Туйааратын кытта олорор. Холбоспуттара сотору отут сыла туолуо. Оҕолоро улааттылар. Сорох киһи хараҕар Өлөксөйдөөх түс-бас ыал буолан көстөллөрө чахчы. Оттон дьиҥ иһигэр киирдэххэ, туох хартыына арылларый? Эмиэ албын-көлдьүн олох дуо?! Хайа муҥун! Ол эрээри бу отучча сыла, били Сибиэтэтин кытта биэс сыл олорбутунааҕар олус чуҥкуктук ааста. Хайа-хайалара ис-истэриттэн аһыллан, иэйэн-куойан, тыыннарын таһааран нус бааччы олорбуттара диэн суох эбит! Бу – отучча сыл тухары. Эр киһи – дьахтарга, дьахтар эр киһиэхэ туохха наадыйарын эбээһинэс курдук толорон баччаҕа тиийэн кэлбиттэр. Сороҕор Туйаарата киҥэ-наара холлон олорон: «Эн биһикки ыккардыбытыгар туох таптала кэлиэй. Урут да суоҕа, ол гынан баран билигин ханна үрүө-тараа сырсыахпытый», – диэччи. Өлөксөй бэйэтэ да ону билэр. Онон кэргэнин кытта сурукка тиһиллибэтэх «дуогабардаахтар» – иккиэн мэһэйдэспэккэ, тугу сөбүлүүрбүтүнэн олоруохха.    Ол сиэринэн Туйаарата, уруккуттан да буоларын курдук, өрүү эр дьон болҕомтотугар сылдьар. Бэл, биирдэ Өлөксөй сулардыы бытыктаах, мааны баҕайы таҥастаах киһи кини Туйааратын хонноҕуттан ылан, оттон биирдэстэрэ сыстыаҕынан-сыстан иһэллэрин көрбүттээх. Хата, кинини өйдөөн көрбөтөхтөрө.    Кэргэннии дьоҥҥо хардарыта болҕомто баар буолуохтаах. Эдэр ыал иирсэр биир төрүөтэ манна сытар. Ол эрээри маны саҥаны арыйыы диэххэ сатаммат уонна бу дьонуҥ сүүрбэччэ эрэ саастаах үһүлэр дуо?! Оттон Туйаарата Өлөксөйү көрбөт-истибэт буолбатах. Хата, таҥаһын сууйан-сотон, санаата киирдэҕинэ, өссө тугу эмэ иистэнэн биитэр баайан кимнээҕэр үчүгэй хаһаайка. Туспа ыал буолбут оҕолоро төһө да ийэлээх аҕаларын ыккардыгар туох эрэ сымара таас сытарын биллэллэр, хайыыр да кыахтара суоҕа. Баҕар, ийэлэрэ наһаа ыгыма, кыраттан да тымтара буолуо, баҕар, аҕалара сиэри таһынан ньоҕой санаалааҕа буолуо.    60 саас. «Сааһырбыт дьон күннэрэ» диэн халандаарга баар. Биэнсийэҕэ тахсыбыт 55 саастаах киһини ити кэккэҕэ киллэрбэттэр, бука, эдэр диэн сыаналаатахтара. Оччотугар 60 саас кырдьыы, кэхтии, санаа-оноо кэмэ буолаарай. Кырдьыга, Өлөксөй алта уоннаах аҕата да сороҕор туох эрэ санааҕа хам ылларан, лип сытар буолара дии. Тугу саныыра эбитэй?    Инниҥ кылгаан, кэнниҥ уһаан истэҕин аайы олоҕуҥ суола хайдах тыргыллыбыта бу илэ көстө сыттаҕа эбээт! Туора халыйбытыҥ, сороҕор биир сири эргийэ сылдьыбытыҥ – барыта бу баар. Бу көрдөҕүнэ, элбэхтик да сыыспыт эбит! Арай «олоххун иккистээн эргитэргэр көҥүллүүбүт» дииллэрэ буоллар, Өлөксөй ити сыыһаларын баҕас хатылыа суох этэ. Оччотугар тугуй? Сыыһа олорон кэлбит дуо? Эмиэ кэмсинии-кэмиринии дуо? Суох. Оннук санаа букатын суох буолуохтаах. Олох диэн ити халлааҥҥа устар араас быһыылаах былыт ааһарын кэриэтэ. Уларыйар-тэлэрийэр, омос көрүүгэ чуҥкук да курдук буолан ылыа. Ол эрээри ис-иһигэр киирдэххэ, туох эрэ дьикти, кэрэ, киһи санаатын өрүкүнэтэр син биир баар! Биир дьиктитэ диэн – ити көстүү хаһан да хатыламмат. «Оннук үчүгэйкээни куоттарбыппын» диэн кэмсинэр наадата суох: дьикти хартыына атын өттүнэн дьэрэкээннэнэн тахсар.    Кылаабынайа, ааспыт аастаҕа, барбыт бардаҕа, ону төттөрү эргитэн аҕалан санаа-оноо, ыар баттык оҥостуу төрүт наадата суох. Бу эмиэ сонун буолбатах эрээри, үгүс киһиэхэ ааһан-араҕан биэрбэт хараҥа күлүк.    Онто да суох кылгас үйэҕэ, хайа да бүдүмүк буоллун – үөрүү-дьол кыымын саҕан кутаа гына күөдьүтүөххэ. Уот баар – сүдү күүс!   БУТУКАЙ.
kyym.ru сайтан