Бу итэҕэлгэ сыһыаннаах уос номохторун 2009 сыл кү­һүнүгэр Дьааҥы Боруулааҕын ытык кырдьаҕастарыттан истэн суруммутум. Дьиҥ сахалыы фольклор тылынан эҥээритэн ыла-ыла аргыый наллаан олус да истиҥник кэпсээбиттэрэ. Хомойуох иһин, кинилэр билигин биһиги ортобутугар суохтар. * * * Дьаралык ойуун Сартаҥ­тан төрүттээх. Кини ыттаах эбит. Көннөрү ыттан туох да уратыта суох ыт. Кытарымтыйан көстөр түүлээҕэ үһү. * * *    Ол ыт бөһүөлэги биир гына кэрийэр идэлээх эбит. Сороҕор Токумаҕа, сороҕор Эбэҕэ сылдьара үһү. Дьаралык ойуун ыта биирдэ биһиги торбоспут төбөтүн уҥуоҕун дьиэбиттэн киирэн уоран барбыт этэ. Күрүө таһыгар таһааран төбө иһиттэн тылын эрэ ороон сиэбит этэ. Хайыахпытый, ас кырыымчык буолан, тоҥсоҕотун уҥуоҕун сиэбиппит.    Дьаралык ойуун күн сириттэн бараары сытан эппит: “Ыппын хайа киһи хайдах өлөрөр да, бэйэтэ эмиэ оннук өлүөҕэ”. Оччолорго бырах ыттар мээнэ сылдьыа суохтаахтар, көрүүтэ-истиитэ суох ыттары өлөрөн иһиэхтээххит диэн сокуон баара. Дьаралык ойуунтан куттанан, ким да кини ытын тыыппатах. Арай биирдэ күһүөрү Сэмэнчик Аанатын уола, эдэр киһи, ойуун ытын туосапка саанан ытан өлөрбүт. Искэ үстэ ыппыт. Нөҥүө сыл сааһыгар уолу убайа үстэ быһаҕынан искэ анньан өлөрбүт. Ол – Дьаралык ойуун иэстэстэҕэ. Мария Слепцова.   Улуу киһи албаһа    Дьааҥы улуу ойуунун туһунан оҕо эрдэхпиттэн элбэх кэпсээни истэн кэлбитим. Ити биһигиттэн ыраах хоту сир хомуһуннааҕын туһунан араас кэпсээн, сэһэн, үһүйээн тоҕо итиччэ тарҕаммыта буолла диэн дьиибэргиир этим.   * * *    Кэлин санаатахха, маҥнай­гытынан, былыр төрүттэрбит ол диэки көһөн тиийэн, олохсуйан удьуор тардыбыттар. Иккиһинэн, урукку көлөнөн хотугулуур аартыкка ааһан иһээччилэр үгүстүк ыалдьыттыыллар уонна биһиги биир дойдулаахтарбыт таһаҕас таһыытыгар бэйэлэрэ эмиэ сылдьаллар эбит. Ордук Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн биһиги дойдубут киһитэ, бартыһаан бэрдэ Захар Алексеев Дьааҥыга ГПУ начаалынньыгынан олорор кэмигэр Уйгуурдаан Уолун хаайа сылдьыбытын туһунан кэпсээнэ киһини сөхтөрөр. Доппуруостааччы да улуу ойууну утары көрөн туран саллыбатах. Хоруйдааччы да бэстилиэттээх, былааска күннээн-күөнэхтээн сылдьааччыттан толлубатаҕа сүрдээх. Дьэ, иккиэн да бэрт аҕайдар көрсүбүттэр.    Биирдэ Өлөксүөйэп тутан ылаат: “Эйигин ааттаах ойуун дииллэр эбээт!” – диэн күргүйдээбит. Онуоха Уйгуурдаан Уола букатын холку үһү:    – Ээ, ааттаах ойууммун. Онно тугуй?    – Дьэ, оччоҕо абааһыгын көрдөр!    – Бээ, ол хайдах мээнэ көр­дөрүөмүй. Кыырдахпына көр­дөрүөм этэ буоллаҕа дии...    – Чэ, сымыйалаама! Хому­һунуҥ суох буолан итинник саҥараҕын, – диэт, Захар Алексеев Уйгуурдаан Уолун хаайтаран кэбиспит.    Иккис күнүгэр “Чэ, били, Уйгуурдаан Уолун киллэриҥ” диэбит. Милииссийэлэр, начаалынньыктарын тылын истэн, киллэрээри тахсыбыттара – Уйгуурдаан Уола ханна да суох үһү. Көрдүү сатаан баран хайыахтарай? Тойонноругар киирэн: “Суох, булбатыбыт”, – диэн этэллэр. Онуоха Захар Алексеев: “Эһиги хаайбакка ыытан кэбистэххит. Була охсубатаххытына, бэйэҕитин хаайталыам!” – диэн үлтү күргүйдээн көрдөтө ыыппыт.    Милииссийэлэр куорат ыалын барытын кэрийэн баран, биир саха балаҕаныттан булбуттар. Онуоха Уйгуурдаан Уола: “Оо, оҕолорум барахсаттар, хата, үчүгэй да сиргэ аҕалан утутан абыраатылар” диэн саҥалаах буолбут. Милииссийэлэр хаайыыга тараччы тутан аҕалбыттар. Захар Алексеев допуруоһун салҕаан барбыт.    – Хайа, абааһыгын көрдө­рөҕүн дуу, суох дуу?    – Бээ, мин кыырбакка эрэ абааһыбын көрдөрөөччүм суох ээ...   Ити курдук, бу да сырыыга Уйгуурдаан Уола иннин биэрбэтэх.    Эмиэ таһааран хаайбыттар. Эбиэт саҕана милииссийэлэр эмиэ доппуруостуу таһаараары гыммыттарыгар хаайыы сэттэ хоһугар барытыгар Уйгуурдаан Уола тымтык тыыра олорор үһү. Милииссийэлэр сырсан киирэн тойонноругар кэпсээбиттэр.    – Дьэ, буоллун. Биир түбэс­пити тутан киллэриҥ! – диэн тойонноро соруйбут.    Милииссийэлэр биир тү­бэспити тутан киллэрбиттэр. Бу сырыыга кэпсэтии өссө ордук хабырдык барбыт.    – Чэ, ытан кэбиһэбин дуу, көр­дөрөҕүн дуу?    – Чэ-чэ, ытар буоллаххына, ыт! Киһинэн оонньоомо.    Захар Алексеев өйдөнөн кэлбитэ – бэстилиэтинэн бэйэтин диэки кыҥаан турар эбит. Ити түгэн кэнниттэн Уйгуурдаан Уола сураҕа суох сүтэн хаалар. Арай олоппоско начаалынньык барааҥката эрэ олорор үһү.    Маныаха “киһибит куотта” диэн, милииссийэлэр сонно тута таһырдьа сырсан тахсыбыттар. Арай киһилэрэ аан аттыгар туох да буолбатаҕын курдук, турар үһү уонна маннык саҥалаах буолбут:    – Хайа, Уйгуурдаан Уолун доппуруостаан бүтэрдигит дуо?    Захар Алексеев тутан ылан ыскамыайкаҕа умсары баттыы сытан, абакката бэрдиттэн таһыйан ньиллиргэппит. Онуоха саннын ким эрэ таптайбытыгар эргиллэн көрбүтэ – Уйгуурдаан Уола илэ бэйэтинэн турар үһү.    – Ити Уйгуурдаан Уолун таһыйабын диэн, соҥҥун тоҕо кырбаатыҥ? Мин бу кэннигэр турабын ээ, – диэбит.    Ити курдук Уйгуурдаан Уола хаайыыга сытан эрэ бэйэтин абын-хомуһун хаста да көр­дөрбүт. Хаайыыттан хаһан та­һаарбыттарын билбэтим.   Яков Зыков тылыттан А.С. Порядин суруйбут. Моорук, Мэҥэ Хаҥалас. 1945 сыл.   Өлөр өлүү быатыгар...      Сэбиэскэй былаас кэмнэригэр Атыыһыт Баһылай диэн оҕонньор олоро сылдьыбыта. Кини Баһылай уонна Ньукулай диэн төрөппүт уонна иитиэх уолаттардааҕа. * * *    Ньукулай борохуокка саһаан охсоро, мас кэрдэрэ, холкуос хара үлэтигэр сылдьара. Ардыгар дьаамсыктаан да ылара. Аҕалара түҥ тыаҕа туспа үүтээннэнэн олороро. Сайынын оттуура, кыһынын бултанара. Биирдэ төрөппүт уола Баһылай үрэх уҥуоргутугар баар баай байанайдаах тыаҕа бултуу барбыт. Кыс кыһын ортото, ахсынньы амырыын тымныытыгар, иччитэх балаҕаҥҥа хоно кэлэн баран, кыайан саҥарбат буолан хаалбыт.    Ол түгэни төрдүттэн түөрэн кэпсээтэххэ маннык эбит. Баһылай иччитэх былыргы балаҕаҥҥа уот оттон баран, утуйардыы оҥостон сыппыт. Сылааска сытан, онуоха эбии сылаата киирэн, нухарыйан барбыт. Ол утуйа сыттаҕына, ыарахан атах тыаһа кинини көрдө-көрбүтүнэн чуо хааман кэлбит уонна харса суох тыбыс-тымныы илиитинэн атаҕыттан харбыалаан барбыт. Баһылай этэ-сиинэ бүтүннүү тымныйа түспүт, кутталыгар буолан көлөһүн аллыбыт. Онтон өй булан, ааны былдьаһар, тыын быһаҕаһынан куотар аакка түспүт. Били, кытаанах илиилээх киһитэ кэнниттэн эккирэтэн иһэр үһү. Таһырдьа тахсаат, хаар күрдьэр туора күрдьэҕи ылан, ол киһитин харса суох охсуолаабыт. Сөп буола-буола, күрдьэҕин суола тоҥуу хаарга хаалар эбит. Кэлин ол күрдьэҕин суол кытыытыттан булбуттар этэ. Баһылай бэйэтэ кыайан саҥарбат буолан, тугу да кэпсээбэтэх үһү. Арай “өтүппэ, өтүппэ” диир эбит уонна бу курдук гынна диэн хабарҕатын илиитинэн күүскэ туттар эбит.    Ити дьикти түгэн кэнниттэн Баһылай илиитин биир утаһына тостубут уонна хабарҕатыгар киһи илиитин суолун курдук суол көҕөрөн хаалбыт үһү. Сотору буолан баран, Баһылай ол курдук кыайан саҥарбакка, бу Орто дойдуттан барбыт. Өлөр өлүү быатыгар моһуогурдаҕа.   Абааһы оҕо      Халтаһыга Неустроевтар диэн аҕа ууһа олус аатыран олорбут. Онно Хабдьы Сэмэн диэн оҕонньор баара. Көнө бэйэлээх майгылаах, үчүгэй оҕонньор. * * *    Ол Хабдьы Сэмэннээххэ биир абааһы оҕо төрөөбүт. Оҕо хайдах дьүһүннээҕин, хайдах быһыылааҕын-таһаалааҕын миэхэ хайаан кэпсиэхтэрэй?.. Билбэппин. Ол абааһы оҕо биһигэ таһырдьа ыйанан турар этэ. Миэхэ этээччилэр: “Абааһы оҕо биһигини тыыппат буоллун, абааһы оҕо биһигинэн оонньообот буоллун”, – диэн. Билигин ол дойду ибис-иччитэх. Сир-дойду, дьонун-сэргэтин сайыһан, абааһы оҕону төрөппүт буолуохтаах.   Көстүбэт буулаабыт      Сартаҥҥа олохтоох ыаллары абааһы буулаабыт. * * *    Ол баҕайылар ыаллар күөс­тэннэхтэринэ, астарын үчү­гэйин ороон сиирэ үһү. Онтон күөстэриттэн бэрсибэтэхтэринэ, астарыгар туох баар куһаҕаны кутан кэбиһэрэ үһү. Уопсайынан, букатын сүгүн олордубатах.    Ыалаттар ыксаан Кыыстара ойууну ыҥырбыттар. Кыыс­тара ойуун – айыы ойууна. Кини кыыран баран: “Эһигини көмүскээн, илэ барбыт дэриэтинньиктэри күөл кытыытыгар сыгынахха баайдым” – диэбит. “Күөл уута уоларыгар дэриэтинньиктэр тахсыахтара, бука диэн сэрэнэн сылдьыҥ”, – диэбитэ үһү. Кэлин ол ыал үчүгэйдик олорбута. Урут дьиэттэн дьиэҕэ көстөхтөрүнэ, илэ барбыт абааһы батыһа сылдьара үһү. Марфа Неустроева, урут суруллубуттан.   Кыталыктаахха      Биир сайын Кыталыктаах диэн сиргэ оттообуппут. Былыр манна элбэх киһи олоро сылдьыбыт үһү. Кэлин мотуок буолан, өлбүт дьон уҥуохтарын таһын өтөх ортотугар таһаарбыт этэ. * * *    Ол иһин балааккабытын боротуока үрдүгэр туруорбуппут. Биир күн оттоон кэлэн, аһаан-сиэн баран, утуйардыы оҥоһуннубут. Мин билэр уолбунуун атахтаһа сытар буоллум. Күһүн. Таһырдьа борук-сорук. Саҥардыы утуйуох курдук буолан истэхпинэ, уолум “балаакка кэннигэр хаппыт маһы мастыыллар” диэн уһугуннарда. Мин кулгаахпын чөрбөтөн иһиллии сатаатым да, туох да иһиллибитэ. Киһим: “Ити оҕустулар. Бу... Ол...” – диир. Куттаммыт. Баҕар, түбэлтэтэ буолуо эрээри, ити сыл биһигини кытта бииргэ оттоспут уолбут суох буолбута. Мотуок буолуон иннинэ Кыталыктаахха дьахтар ытыыр-айманар саҥатын истэллэрэ, ол-бу дьиктини көрөллөрө эбитэ үһү. Бу алааска түҥ былыргы дьон көмүллэ сыталлар. Олору сорохторун уу суурайан барбыта. Кыталыктаах кэлин киһи кута-сүрэ тохтообот амырыын дойдута буолбут этэ. Ааптара суруллубакка хаалбыт.   Бүөтүкчээн ойуун      Омохто диэн сир баар. Онно икки-үс ыал буолан олорбуппут. Мин абаҕам аах – кырдьаҕас дьон, ийэлээх аҕам уонна Көмүлүөптэр диэн ыал.   * * *    Бу сир Токуматтан арҕаа диэки балтараа көс тэйиччи. Олус үчүгэй дойду. Устатын тухары хонуу хайалардаах. Ол анныгар утуу-субуу күөллэрдээх. Мин билэрбинэн, чахчыта, түөрт күөл баара. Илин өттүн диэкинэн үчүгэйкээн бэйэлээх үрүйэчээн устара. Мин санаабар, кэҕэ онно эрэ этэр, чыычаах онно эрэ ыллыыр курдуга. Сотору-сотору дойдубар бара сылдьабын. Хайаҕа тахсан оонньуурбутун олус сөбүлүүрбүт. Ону дьоммут: “Эһиги ол хайаҕа тахсан мэниктиэххит, ыһытыаххыт. Манна улуу киһи олорбут сирэ”, – диэн буойаллара. Биһиги онно хайаттан сырылаан түһэ оонньуурбут.    Бу хайаҕа олорбут улуу киһи аата Бүөтүкчээн диэн эбит. Кини уһаайбатыгар мин аҕам аах олорбуттара. Аҕам адьас оҕо эрдэҕинэ, ойууҥҥа дьиэ үлэһитинэн олорбут. Оччолорго хамначчыт диэн суоҕа уонна бэйэтэ да улахан баайа-дуола суох оҕонньор үһү. Бүөтүкчээн ойуун оҕотугар өлүүлээх эбит. Инньэ гынан оҕо-уруу диэн суох киһитэ. Киниттэн ыччат хаалбатах. * * *    Биирдэ кинилэргэ ыалдьыттыы аллараттан, Күп диэн сиртэн, Бэрбээкэй удаҕан тиийбит. Оҕонньор тыаттан атынан кэлэн истэҕинэ, бөрө кини суолун күөйэ хаампыт. Ону көрөн, оҕонньор суола эһэ баппаҕайыгар кубулуйан хаалбыт. Ханнык кыылга кубулуналларын билэр буоллахтара. Ити курдук кыратык ыстырыыстаһа түһэн баран, дьиэҕэ киирэн чэйдээбиттэр.    Бүөтүкчээн ойуун, сиргэ баран кэллэҕинэ, уотун иччитин кытта кэпсэтэрэ үһү. Чугастааҕы сиргэ, нэһилиэккэ туох буолуохтааҕын ол курдук кэпсэтэн билэрэ эбитэ үһү.   Евдокия Рожина.     Бэлэмнээтэ Диана КЛЕПАНДИНА.
kyym.ru сайтан