Соторутааҥҥа диэри “маннык мааныбын, талбабын кө­рүөххүн баҕараҕын дуо?” диэбиттии, араас өҥүнэн кү­лү­мүр­дүү турбут айылҕа барахсан курус көрүҥнэннэ, ах барда, бүктэ, иһийэн хаалла. Бэл, лаглаҕар хатыҥ саһархай сэбирдэхтэрэ уруккуларын курдук тэлимнии, тэлибирии көппөттөр: эмиэ тоҥ сиргэ оннуларын булбуттар, ньимийбиттэр.      Киһи олоҕо эмиэ итиннэ маарынныыр: сиппит-хоппут, тупсубут кэмҥэр – күөгэйэр күҥ­ҥэр – хайдах курдук сананар этигиний! Үйэ-саас тухары бу курдук дьылыгырас таһаалаах, чэгиэн-чэбдик кэрэ сылдьыам диэн санаа кынатыгар уйдаран кый үөһэнэн дайа көтөрүҥ эбээт! Онтон, хомойуох иһин, туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх – кэхтэр, мөлтүүр-ахсыыр аатыгар бараҕын. Түргэн баҕайытык! Оннук. Үөһээҥҥилэр кылгас да кэми кээмэйдээн биэрэллэр эбит ээ, иэгэйэр икки атахтаах урааҥхайга. Кэннигэр хааларыҥ, дьэ, тугуй?    Онуоха холоотоххо, бу лаг­лаҕар хатыҥ аны саас эмиэ чэчирээн, киэргэйэн кэлиэ; күп-күөх сэбирдэхтэрин астына суугунатыа; киһи тэҥэ суох симэниэ, киэмсийиэ. Бу соҕотох турдар даҕаны, ончу чуҥкуйуо суоҕа: хантан эрэ мэник тыал сырбалдьыйан кэлэн, кылбаа маҥан буутуттан таарыйбахтаан, уураамахтаан, имэҥирдэн, ибигирэтэн ылыа. Ити курдук бу хатыҥ барахсан олоҕо, саараама, салгыппакка салҕанан бара туруо. Арай хайа эрэ өһөх хара санаалаах, кэрдэн кэбиһэн, быстах дьылҕалыа.    Сэрэпиин, син балай эмэ сааһырбалаабыт киһи, күһүн эрэ кэллэр, санаа-оноо тутан сиирэ күүһүрэн, көҥдөй көхсө эрэ харбыйан хаалааччы. Туохтан үөрүөй, соҕотох сордоох? Ардыгар ханыы тардыһан, иҥнэҕэр хатыҥын таһыгар кэлэн, чочумча соҥуоран турааччы.    Ол гынан баран, айылгыта оннук буоллаҕа, сааскы күн сандааран таҕыстаҕына, хантан эрэ күүс-сэниэ киирэн, син киһи тэҥэ сананан, түбүк-садьык үөһүгэр түспүтүнэн барааччы. Туох чуҥкуйуута, түүппэҕириитэ кэлиэй итинник кэмҥэ, туох барыта умнуллар сөбүлүүр дьарыктаах буоллахха. Онтон өксүөннээх күһүн кэлиэ эрэ кэрэх – били, ыар курус санаа сатыылаан, эмэн сиир эбээт... Оннук түгэҥҥэ өрдөөҕүнү, быдан былыргыны даҕаны, санаатаҕына, чэпчээбиккэ дылы буолар.    Сэрэпиин бачча сааһыгар диэри иккитэ кэргэннэнэ сылдьыбыта да, сатамматаҕа – иккиэннэригэр арахсыбыта. Бастаан сүүрбэ түөрдүгэр бэйэтиттэн түөрт сыл балыс кыыһы ойох ылан, оруобуна биэс сыл олорбуттара. Икки уолламмыттара. Туохтан сылтаан арахсыбыттара эбитэ буолла? Суукка “хараахтарбыт тус-туспа” диэн быһаарбыттара. Ол эрээри оройуон суута оҕолору туох да мөккүөрэ суох ийэлэригэр биэрэр туһунан уураах таһаарбыта. Икки уола сокуоннай саастарын туолуохтарыгар диэри аҕа киһи – Сэрэпиин – элимиэн төлүүргэ тиийбитэ. Кини онтон хомойбот.    Иккис кэргэнин кытта отут сааһыгар сылдьан холбоспута. Кэргэнэ лоп курдук уон сылынан балыс этэ. Дьиҥэр, арахсыы аһыытын-ньулуунун билбит киһи сиэринэн сэрэниэхтээҕэ, дьаарханыахтааҕа эбитэ буолуо да...    Эдэр ойоҕо маҥнайгы эрэ уоҕар ама курдук этэ. Онтон икки кыыстаммыттарын кэннэ, туох эрэ имнэммитигэр дылы, арахсар айдааныгар барбыттара. Кырдьыга да, хамнаһын аҥаарын элимиэҥҥэ курдары ыыта олорор киһини хайа дьахтар сөбүлүөй? Онон икки дьахтарга оҕолордооҕун иһин элимиэн төлөөччү буолбута. Хамнаһа айаҕар тиийэр этэ, сүрүн үлэтин таһынан киһиҥ өссө холтууралаан үп киллэринэрэ. Үһүстээн ойохтоммотоҕо. Оннук санаа да суоҕа.    Ити курдук Сэрэпиин эдэр-сэнэх эрдэҕиттэн аҥаардас хаалар дьылҕаламмыта. Арааһа, Үөһээҥҥилэр оннук быһаардахтара буолуо.    “Олохпор сатамматым, адьас табыллыбат эрэйдээх эбиппин” диэн суламматаҕа, ону алы гына сатаан арыгыга охтубатаҕа. Кырдьык, ордук бастакы кэргэнин, олус суохтуу сылдьыбыта. Уолаттара иккиэн, умса уур-тиэрэ уур, үкчү бэйэтин курдук дьүһүннээхтэрэ. Үлэтиттэн кэллэҕинэ, сүүрэн тооторуһан кэлэн, көтөхтөрөн кэбиһэллэрэ үчүгэй да этэ.    Кэргэнин кытары арахсаат, Дьокуускайы булбута. Дьыл-күн элэҥниирэ сүрдээх. Ыччаттара, борбуйдарын көтөҕөн, аны бэйэлэрэ ыал аҕата буолан баран, киниэхэ наадыйбатахтара (кыахтаахтык олороллор үһү, оннук эрэ буоллун). Аны иккис кэргэниттэн кыргыттара, эмиэ эргэ тахсыталаан, кимнээҕэр үчүгэйдик олорор сурахтаахтар. Кыраларыгар сир симэҕин курдук сэрбэйэ көтөллөрө, “паапабыт кэллэ!” дии-дии, үймээ бөҕөтө буолаллара.    Ойохторо, кини курдук буолуохтара дуо, сонно кэриэтэ эрдэнэн, билигин Сэрэпиин эрэйдээҕи умнан-тэмнэн да бардылар ини. Арахсыбыттарын айыыта онон. Дьахтар кыахтаах эрдээх, баай-талым олохтоох буоллаҕына, кимиэхэ да, туохха да наадыйбат быһыылаах, арай улам өҥөр киирэн, ымсыыта көбөн иһэрэ эбитэ дуу?    Итиччэлээх уһун кэм ааспытын кэннэ бастакы эрдэрин – Сэрэпиини – көрсөллөрө буоллар, туох дии саныахтара эбитэ буолла? Бэтэрээ киһи даҕаны ымманыйан барыа биллибэт. Чахчыта оннук. Оҕолоро даҕаны, атын киһиэхэ иитиллибит буолан, “хаһааҥҥыта эрэ паапабыт этиҥ” дииллэрэ дуу? Суоҕа чахчы. * * *    Сокуон ирдиирин барытын лоп бааччы толорбут, түөрт оҕото иитиллэригэр балай эмэ харчыны төлөөн иитиспит киһи быһыытынан Сэрэпиин иэһин төлөөбүт курдук сананар. Ойохторо бастакынан тыл көтөҕөн арахсыбыттара, онон буруйдаахха ааҕыммат. Саатар, дьахтарымсах буолбатах онно күтүрүөҕү. Олордоҕо эбээт бэйэтэ бэйэтигэр. Ол эрээри аттакы дуу, сибэтиэй дуу буолбатах – биир эмэ билэр дьахтара баҕардаҕына, аккаастаабат, кыаҕа баарынан таптыыр. Сирбит баара биллибэт.    Дьокуускайга кэлиҥҥинэн, хата, сааһырбыт дьоҥҥо арааһы бары тэрийэр буоллулар. Урут “суорумньу”, “ностальжи” эҥин диэн үлүһүйэ сылдьыбыт буоллахтарына, билигин “кырдьаҕастар кулууптара”, “үһүс көлүөнэ оскуолата” диэннэри тэрийэр идэлэннилэр.    Биир оннук тэрээһиҥҥэ сылдьан Сибиэтэ диэн бэйэтиттэн лаппа балыс дьахтары кытта билистэ. Тыаттан сылдьар эбит. Ол эрээри “билистэ” диир арыый сыыһа буолуо. Бастакы кэргэниттэн араҕыстаҕын утаа, ол аата 29 саастааҕар, дьиэтигэр биир кыыс киирэн кэлбитэ. Киэһэлик этэ. Сэрэпиин көрдөҕүнэ, бэркэлээтэҕинэ, 17-18 саастаах быһыылааҕа. Олус килбигэ, өссө туох эрэ улахан буруйу оҥорбут курдук, умса туттара. Саҥардыы эт тутан эрэр, номоҕон дьүһүннээх бу кыыһы хайдах эрэ аһына, бэйэтигэр холуу санаабыта. Сэрэпиин, бу нэһилиэккэ Дьокуускай эргинтэн кэлбит буолан, дьонун-сэргэтин соччо билбэт да этэ. Эгэ, бу кыысчааны билиэ дуо? Ол – Сибиэтэ эбит. Оскуоланы саҥардыы бүтэрбит, дьыссаакка ньээнньэлиир, аны саас куоракка үөрэх туттарса барыахтаах үһү. Бэйэтэ атын оройуонтан кэлэн, манна – эдьиийигэр – олорон үөрэммит. Сэрэпиин сөҕүөн быатыгар, кыыһа, кини хас биирдии хардыытын тугу да көтүппэккэ, аахтара кэриэтэ билэр буолан биэрдэ. Итини барытын чэйдии олорон кэпсээтэ. Оттон бу киэһэ тоҕо манна кэлэн олорорун эппэтэ эрээри, Сэрэпиин сэрэйдэ. Сарсын оройуон кииниттэн бөртөлүөт кэлиэхтээх, ону кытары бу сиргэ олоҕор табыллыбатах киһи быһыытынан мантан букатыннаахтык айанныахтаах. Сибиэтэ ол иһин (оҕо санаатыгар тэптэрэн буолуо) кинини кытта быраһаайдаһаары, таптыырын этээри кэлбит эбит.    Сэрэпиин дьиппиэ бэйэтэ, тоҕо эбитэ буолла, эмискэччи уйадыйыах санаата кэлбитэ. Ити баар дии, аттыгар кинини олус истиҥник саныыр киһи (баҕар, оҕо да буоллун) баарын билбэккэ сылдьыбытыан. Санаа-оноо тутан сии сылдьар кэмигэр ол туһунан үөйбэтэх даҕаны. Төһөтүн да иһин, кыысчаан ити билиниитэ уйадыппыта. Күн өйдөөх олорон эр киһи көрүөх бэтэрээ өттүгэр ууллан хаалбыта уонна ороҥҥо хайдах сыппыттарын билигин даҕаны этэр кыаҕа суох.    Киһи эрэйдээх кэбирэх да буолар эбит. Биир истиҥ көрүүттэн, биир сылаас тылтан ити курдук уларыйа охсоруон! Ол эрээри кэргэниттэн арахсан, дьахтар сылааһа диэни умна быһыытыйан эрэр киһи маҥнай кураанах туос күлүбүрэччи умайарын курдук буолан иһэн туттуммута. Кини кыыл дуу, сүөһү дуу үһү дуо? Бу нарын-намчы, саҥардыы эт тутан эрэр кыыс оҕо син биир саҥа тыллан эрэр сибэкки кэриэтэ буоллаҕа. Ону тойон ыҥырыа курдук, сүмэһинин супту уулаан баран, атын сиргэ көтөн дыыгыныы туруо дуо?    Ок-сиэ! Хайа-хайалара да­ҕаны ис-истэриттэн ым­сыыран-баҕаран кэлбиттэрэ. Баччааҥҥа диэри, бэл, уураһан да көрө илик кыысчаан эр киһи кыбыс-кытаанах этэ уйан сирин таарыйталаан ылбытыгар сүр күүскэ өрүтэ түллэҥнээт, бүппүтэ, таалан, налыйан хаалбыта... Сэрэпиин, төһө да тыыппатар, кыыс итинник турукка киирбитин тута билбитэ уонна ону туһанар курдук, салгыы “үөһүгэр киирбэтэҕэ”, били, маҥнай өйө-төйө суох барбыта намырыырга дылы гыммыта. Сибиэтэ ол сытан, устунан утуйан хаалбыта. Сэрэпиин оргууй аҕай турбута уонна бу туналыйан сытар кэрэ кыыһы суорҕанынан сэрэнэн саппыта.    Сүрүргээн, түүн үөһэ уһугуннаран, кыыһы эдьиийин аах тэлгэһэлэригэр диэри атааран биэрбитэ. Арахсалларыгар “миигин тоҕо ылбатыҥ, эйигиттэн оҕолонуохпун баҕарбытым” дии-дии, Сибиэтэ ытамньыйбыта.    Дьэ, ол кэнниттэн, хас эмэ уонунан сыл буолан баран, бу көрүстэхтэрэ.    Иккиэн даҕаны долгуйан, бөтө бэрдэрэн, тэнийэн кэпсэппэтэхтэрэ. Оннук кыахтара да суох быһыылааҕа. Арай Сэрэпиин этии киллэрэн, Сибиэтэ киниэхэ барсар буолбута.     Ол түүн дьыбааҥҥа сытан, өргө диэри кэпсэппиттэрэ. Уулусса лаампатын сырдыгар кыһайан көрдөххө, дьахтар куба маҥан этэ син биир урукку кыыс эрдэҕинээҕитин курдук туналыйара.    – Ол саҕана хорсуммун билигин да сөҕөбүн. Кэргэниттэн арахсыбыт, икки оҕолоох киһиэхэ ыкса киэһэ тиийбиппиэн. Акаары да эбиппин – эн миигин ылбатаххар өһүргэммитэ буолан, барбытыҥ үс да хоно илигинэ биир уолга, билиҥҥи оҕонньорбор, сытан биэрбитим. Ол сордоох оччолортон арыгылыыра, онон миигин хайдах дьахтар гыммытын билбэт даҕаны. Оо, онно кэмсинэн-кэмиринэн ытаабыппыан. Күнүүлээн быһа сытыйар ээ баччааҥҥа диэри ол аллаах. Үс кыыстаахпыт. Бары атахтарыгар турбут дьон. Биэс сиэннээхпит. Ол үрдүнэн күнүүлээн көтүрү сытыйар. Билиҥҥэ диэри саныыбын ээ эн биһикки кыараҕас тимир ороҥҥо хоонньоһон сыппыппытын. Эр киһиттэн астыныы диэни аан маҥнай ол түүн билбитим. Миигин тыыппатаҕыҥ үрдүнэн. Санаабар, томороон, кыбыс-кытаанах туох эрэ алларанан бу үтэн кэлбитигэр ханна да барбыппын билбэккэ хаалбытым. Ол курдук минньигэс, үчүгэй баҕайы этэ. Кэлин хаһан даҕаны оннук абылаҥнаах турукка киирбэтэҕим, билбэтэҕим. Оо, онно тоҕо да кыыспын ылбатаххыный?! Баҕар, эн курдук дьүһүннээх уоллаах буолуохпут этэ. Аны кэлэн...    Сэрэпиин аар хатыҥ барахсаны санаата: аны саас эмиэ тыллыа, күөҕүнэн симэниэ турдаҕа. Оттон киниэхэ? Этэ-сиинэ сылыйан, били, хаһааҥҥытын эрэ курдук кытаатан, чиҥээн, тыыллан-хабыллан барда...   БУТУКАЙ.
kyym.ru сайтан