Таһыттан саба быраҕан көрдөххө, Изалаах Василий саҕа дьоллоох ыал суохха дылы. Кырдьыга да, оннук. Василий Иванович – биллэр-көстөр салайааччы, улууһугар, өрөспүүбүлүкэҕэ улахан аптарытыат. Оттон кини “тыыла” Изабелла Федоровна – эмиэ бэйэтин идэтигэр олус бэриниилээх, сыаналанар исписэлиис. Ону сэргэ доҕорун аттыгар өрүү баар, хайдахтаах да түгэҥҥэ өйөбүл буоларга бэлэм, эрэллээх киһи. Аны хаһаайка быһыытынан бастыҥнарга киирсэр: астаабыт аһа өрүү минньигэс, дьиэтэ-уота тупсаҕай. Элбэх оҕо тапталлаах ийэтэ, эбэтэ. Оҕолоро – бары да бииртэн биир эмиэ холобур буолар ыччаттар. Бары киин дойду кыһаларыгар үрдүк үөрэхтэрин ситиһиилээхтик бүтэрбиттэрэ, билигин сөбүлүүр идэлэринэн үчүгэй хампаанньаларга үлэлии-хамсыы сылдьаллар, биисинэс үөһэ биисинэс. Барыларыгар дьиэ-уот мааны, хаһаайыстыбалара да таһыччы, уопсайынан эдэр дьон диэтэххэ кыахтаахтык олороллор. Уопсайынан, бу дьиэ кэргэн дьоҥҥо-сэргэҕэ өрүү холобур эрэ буолуохтарын сөп. Ама, маннык ыалы көрөн, ким дьоло суохтар диэҕэй?!        Ол эрээри, Изабелла Федоровна дьиэ кэргэн, таптал, дьол, сыһыан туһунан букатын атын өйдөбүллээх. Соҕотох хааллар эрэ, пледигэр сууланан баран, саадыгар турар тапталлаах кириэһилэтигэр мүөттээх чэй иһэ-иһэ, олорор үгэстээх. Манна бүччүм санааларын кытары бэйэтэ бэйэтигэр хаалар. Арай аттыгар турар бэйэтин курдук сааһыран эрэр лаглайбыт хатыҥа барахсан, мэлдьи араҕан биэрбэт тууйуллуутун, муунтуйуутун киэр кыйдыырдыы, аргыый аҕай саһарбыт сэбирдэхтэринэн ыһыахтанар. Иза кэргэнин бүтэн биэрбэт үлэтиттэн кэлэрин төһөлөөх күүтэн, бу хатыҥ анныгар чуумпу киэһэлэри атаарбыта буолуой... Дьахтар айманар хараҕын уутун, хаһан да уоскуйбат дууһатын кистэлэҥин, соҕотох доҕоро лаглайбыт хатыҥ барахсан көрдөҕө-иһиттэҕэ. Бэл, оҕолоро, сиэннэрэ мэлдьи үөрэ-көтө сылдьар ийэлэрэ, эбэлэрэ саппаҕырбыт сирэйин түбэһэ көрбөтөхтөрө. Эгэ, эдэр эрдэҕиттэн эҥээрдэһэн кэлбит эрэллээх эрэ көрүө дуо?! Суох...    Иза маннык бэйэтэ бэйэтигэр сөҥмүтэ, туора харахтан бүөлэммитэ уонча сыл буолла. Нэдиэлэ бүтүүтэ оҕолоро, сиэннэрэ кэлэллэригэр минньигэс аһынан маанылаары, күнү быһа куукунаттан тахсыбата. Оҕолоро былдьаһа-тарыһа, нэдиэлэтээҕи сонуннарыттан кэпсииллэр, сиэннэрэ оскуолаҕа, уһуйааҥҥа ылбыт ситиһиилэрин үллэстэллэр. Дьиэлээх хаһаайын мэлдьи үлэтиттэн орпот, биирдэ эмэ баар буоллаҕына, оҕолорун, сиэннэрин олохторуттан атыны кэпсэппэттэр. Оҕолорун, сиэннэрин күлэр-үөрэр аймалҕан­нарыттан, ама, ханнык ийэ, аҕа үөрүөхтэрэ суоҕай. Бу кэмҥэ Иза бэйэтин толору дьоллоох дьахтарынан ааҕынар. Аҕалара кини диэки эйэҕэс хараҕынан көрдөҕүнэ, истиҥ мичээрин бэлэхтээтэҕинэ, барахсаныҥ баара, 17-лээх кыыстыы имэ тэтэриэ, толору дьоллонуо суоҕа дуо... Бу – күлүм гынар күндү түгэн эбээт! Онтон атын күннэргэ, хомойуох иһин, дьиэлээх хаһаайын кини диэки хайыһан көрбөт, киһи баар диэн, айах атан кэпсэппэт.    Кини тапталлаах Васята, эрэллээх эр хоһууна, хайдах маннык тосту-туора уларыйан хаалбытын, майгыта-сигилитэ алдьаммытын сатаан санаабат. Бу аргыардаах олохторун оҕолоруттан кистээн сордоноохтууллар да, ама, бүтэй да киһи сэрэйэр кэмэ кэллэ ини. Биирдэ улахан уоллара Кирилл аҕатын кытары бултуу сылдьан ыйыталаспытын тугу даҕаны хоруйдаабатаҕа, устунан атыҥҥа аралдьытан кэбиспитэ. Ол кэннэ күттүөннээх кэпсэтии тахсыбатаҕа. Кыыстара Сардаана биирдэ эмэ ийэтэ саппаҕырбыт сирэйин түбэһэ көрдөҕүнэ, ыйыталастаҕына, сымыйанан буолары-буолбаты этэр, куруук сылайбыт, ыарытыйбыт аатырар. Ама да буолтун иһин, оҕолоругар хайдах баарынан дьиҥнээҕи этиэх этилэр да, туох диэн кэпсиэхтэрэй?! Аҕалара “атын дьахтардаахпын, онно оҕолоохпун” диэн кэпсиэ дуо?! Баҕар, кинилэр өйдүөхтэрэ, төһөтүн да иһин, улахан дьон буоллахтара. Оттон саҥардыы улаатан эрэр сиэннэрэ котокулар туох диэхтэрэй? Ол иһин маннык сымыйа олохтоммуттара уонча сыл буолла.    Дьиҥэ, урут Изалаах Вася саҕа кырасыабай, дьоллоох паара суоҕа. Аан бастаан Хабаровскайга устудьуоннуу сылдьан билсибиттэрэ. Вася лаппа кыанар, кэлбит-барбыт, саҥарбыт-иҥэрбит сытыы уол этэ. Тас дьүһүнүнэн да бааһынайдыҥы ыраас хааннаах буолан, кыргыттар харахтара тута хатанара. Күллэҕинэ, тэбис-тэҥ тиистэрэ кэчигирэһэн, киинэ артыыһын санатара. Ити бэйэлээх уол намыын-намчы хамсаныылаах, сахалыы лоп бааччы саҥалаах, көнө майгылаах, сырдык сирэйдээх, бэйэтигэр сөрү-сөп түбэһэр эттээх-сииннээх кыыһы көрөөт да таптаабыта. Икки сыл доҕордоһон баран, сайын дойдуларыгар кэлэн уруу киэһэтин тэрийбиттэрэ. Иккиэн, тэйиччи сытар оройуон дьоно буолан, икки сиринэн сыбаайбалаабыттара. Ону сэргэ күһүн үөрэхтэригэр төннөн баран, бииргэ үөрэнэр оҕолоругар эмиэ “хомсомуоллуу” көннөрү остуол тэрийбиттэрэ. Онно кинилэр хайдах курдук бэйэ-бэйэлэригэр барсалларын, хаһан даҕаны тапталлара умуллубатын, дьиэлэрин иһигэр дьол эрэ тосхойорун туһунан элбэх да элбэх баҕа санаа этиллибитэ.    Улахан уоллара Хабаровскайга күн сирин көрбүтэ. Онтон бэйэлэрэ кыаммат буолаары гыммыттарын иһин, кыыс дьоно ылан харайбыттара. Иккис кыыстара хоту үлэлии сырыттахтарына төрөөбүтэ. Икки кыраларын куоракка көһөн кэлэн баран оҕоломмуттара. Василий Иванович баартыйа лииньийэтинэн үрдээн испитэ. Уларыта тутуу да кэннэ суолун булуммута. Кэмигэр таба тайанан, син биир былаас киһитэ буолбута. Төһө даҕаны бииртэн биир быыбар бүттэр, кини син биир миэстэтигэр хаалан иһэрэ. Оттон Изабелла Федоровна хоту дойду оскуолатыттан саҕалаан куоракка биллэр-көстөр учуонай буола үүммүтэ. Үрдүк үөрэх кыһатыгар преподавателлиирэ. Бу тухары кинилэр, чахчы, бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһар, ньир бааччы олорбут саха сайдам ыала этилэр.    Уон сылтан бэттэх Василий Иванович олоҕор атын дьахтар киириэҕиттэн, уу нуурал олохторо букатыннаахтык ыһыллыбыта. Василий Изатыттан арахсан, дьахтарыгар көһөн барыаҕын дьон тылыттан туттунар, оҕолоруттан саарыыр. Ол иһин, оҕолоро кэллэхтэринэ, сымыйа “дьоллоох олоҕу” оонньууллар. Хомотумаары. Дьон тыла да диэхтээн, кыра куоракка хайа тойон ханнык уһун атахтаах кырасаабыссаны көссүү гыммытын туһунан хоп-сип оргуйан олорор. Оттон бу ыаллар тустарынан наһаа оннук сытыытык тарҕана илик быһыылаах. Үһү-бадах сурах таһымынан. Арай оҕолорун, сиэннэрин эрэ кулгаахтара бүөлэммит курдуктар да... Оҕолор төһө даҕаны төрөппүттэриттэн бэйэлэриттэн күттүөннээх хоруйу истибэтэллэр, тугун-ханныгын истэ-көрө сырыттахтара дии. Ол эрээри кинилэр кэллэхтэринэ, дьоллоох баҕайытык үөрэ-көтө сылдьар ийэлэрин көрөн, саҥата суох бараахтыыллар. Икки кыра соҕуруу дойдуга олорор буолан, маннык мөкү кыһалҕаттан букатын да ыраахтар. Орто уоллара кэргэнин, оҕолорун кытары Москубаҕа олороллор. Кыра кыыстара Кытайга олорор.    Иза, билигин үлэлээбэт буолан, куорат таһыгар турар кэттиэһигэр соҕотоҕун олорор. Научнай үлэтинэн дьарыгырар. Аҕалара икки сиринэн сылдьар. Арыт ойоҕор кэлэн, хонон-өрөөн барар. Ол да кэлээхтээн, урукку курдук аан дойдуну барытын эргитэн ыһа-тоҕо кэпсэппэттэр. Урут икки чаанньык уу бүтүөр диэри түүн үөһэ буолбутун билбэккэ кэпсэтэллэр этэ. Билигин аат эрэ харата күннээҕини кэпсэппитэ буолаллар. Дьиҥэ, Василий уруккутун курдук: “Сэгээр, чэйдэ кут эрэ”, – диэн баран, айаҕа аһыллан, кэпсээнин ыһан кэбиһэрэ буоллар, Иза үөрэ-көтө истэ олоруо этэ. Саҥата-иҥэтэ суох, тус туһунан хосторугар киирэн ааннарын саптан кэбиһэллэр. Арыт көссүүтүгэр ылан биэрбит кыбартыыратыгар иккис кэргэнин кытары олорор. Биир эмэ өрөбүлгэ, бырааһынньыкка эрэ улахан дьиэ кэргэн улаханныын-кыралыын бары манна, кэттиэскэ, мусталлар. Онно кинилэр аҕаларыттан үчүгэй киһи суохха дылы. Оҕолоругар сүрдээх оруннаах, арыт ол быыһыгар дьиэ кэргэн, таптал, өйөһүү, өйдөһүү, бэриниилээх буолуу туһунан сүбэлэри биэрэр. Маннык түгэҥҥэ Иза эрэйдээх саҥата суох туран, баран хаалар. “Бастаан бэйэҥ олоххун көр, эн бэриниилээххин дуо?!” – диэн этиэн баҕарар да, нэһиилэ туттунар. Хайыай, аҕа баһылык оҕолоругар сүбэ-соргу биэрэрэ сөп буоллаҕа.    Иза бу дьиэтин туохха да биэрбэт. Аҥаардас саадыгар тахсан малинатын, дьэдьэнин хомуйдаҕына, араас дьэрэкээн сибэккилэрин кытары кэпсэттэҕинэ, мастарын биир-биир кууспаҕалаатаҕына, санаатыгар, аралдьыйар курдук. Биолог идэлээх киһи кыһыҥҥы саадыгар бииртэн биир уопуту оҥордоҕуна, туох эрэ туһаны аҕалар курдук. Аны куорат таһа, бэс чагда салгынныын, сыттыын-сымардыын ырааһа, чэбдигэ сыттаҕа. Кини манна – муҥур хотун. Бэйэтэ бэйэтигэр хаалан тугу баҕарар гынар. Кинигэ да ааҕар, уруһуйдуур даҕаны, айар үлэнэн да дьарыгырар. Арыт дьахтар чараас дууһата тапталга, истиҥ сыһыаҥҥа баҕаран соҕотохсуйар. Оччоҕо кыһыытын-абатын таһааран, таҥнарыы сидьиҥиттэн кэлэйэн, уйа-хайа суох ытыыр. Саҥата суох сытан сыттыгын харах уутунан төһөлөөх илиппитин ким көрбүтэ баарай, лаглайбыт хатыҥын кууһан туран саҥа таһааран төһөлөөх ытаабытын ким истибитэ баарай... Бу барыта кини... дьахтар буолан билбит олоҕо...    Эр киһи дьиэнэн ыҥырыыга тоҕо эрэ куруук Изатын илдьэ барар. Онно тиийэн, дьон көрөрүгэр истиҥ сыһыаннаах, таптыыр кэргэн оруолун бэркэ диэн толорор. Доҕотторо, кинилэр олохторун билэллэр эрээри, аһаҕастык туох да диэбэттэр. Туох диэхтэрэй, барытын буолуохтааҕын курдук ылыналлар. Арай дьахталлар атыннык көрөллөр-истэллэр, билбэтэҕэ буола-буола, кэпсэтии быыһыгар: “Эр дьон бары итинниктэр”, – диэбит курдук, сапсыйан кэбиһэллэр. Ама да буолбутун иһин, хайдах бары итинник биир халыып “таҥнарыахсыт” буолуохтарай? Син киһилии сиэрдээх, киһилии быһыылаах дьон бааллар ини, бу Орто дойдуга.    Саха эр киһитигэр хайдах итинник икки сирэйдэнии баарын сатаан санаабат. Улахан тойотторбут бука бары маннык икки сирэйдээхтэрэ буолуо дуо?! Атыҥҥа тапталларын бэлэхтииллэр, ойохторугар күлүктэрин куустараллар. Бу – дьахтар сирдээҕи анала буолуо дуо?!   СИБЭККИ.
kyym.ru сайтан