Биир үйэ анараа өттүгэр, 1906 сыллаахха, Силипиэн өтөҕүн арҕаа баһыгар турар балаҕан дьон кыстыкка киирбиттэрин кэннэ умайан хаалбыта. Дьиэлээхтэр, хата, кыстыктарыгар көспүт буоланнар, туохтара да эмсэҕэлээбэтэҕэ. Оччолорго сахалар баһаар барыытын чопчу хараҥа күүстэри кытта ситимнииллэр эбит этэ. Кырдьык, оччолорго уот барда да барытын сыбыс-сымыйанан “элэктэриичэскэй боруобат саахалыттан баһаар барда” диэн быһаарар кыахтара суох буоллаҕа.          Уот барыыта, кырдьык, остуоруйалаах эбит этэ. Ол күн Силипиэн уолун Чомоот Киргиэлэйи аттарын аһата ыыппыта уонна, таарыйа, өтөхтөрүгэр турар сайылыыр балаҕаннарын аанын икки хаптаһынынан кириэстии хам саайан, ол аата “хатаан”, кэлэригэр соруйбута. Ол иннинэ ким да ааны хатаабат этэ гынан баран, кинилэр олорор сирдэриттэн аҕыйах көстөөх сиргэ былаастар бэһиэччиктэри мунньан олохсуппуттарын кэннэ, уоруу дэлэйбитэ. Сорох дьон күннэтэ туттар туос иһиттэриттэн саҕалаан тыыннаах убаһаларыгар диэри сүтэрэр буолбуттара.    Сэтинньи ый саҥата этэ. Чомоот Киргиэлэй муус килиэ буолбут этэрбэһин оһун хаар киирбэт гына тирбэҕэнэн ыбылы баайан баран, тоҥуу хаары кэһэн быһалыы өтөххө таҕыста. Кыһыҥҥы имик-самык күн оргууй аҕай мастар кэтэхтэринэн тыаҕа түһэн эрэрэ. Киргиэлэй “хараҥаҕа баттаппатах эрэ киһи” диэн кыһалҕалаах, тиэтэйэ-саарайа сайылыыр балаҕаннарын диэки бэрт хотоойутук хааман дайбаан истэ. Бэрт сотору балаҕан барыаран көһүннэ. Чомоот Киргиэлэй, дьонугар-сэргэтигэр куттаҕаһа суоҕунан аатырар эдэр хоһуун киһи, баччааҥҥа диэри олорон кэлбит балаҕаныттан тугуттан куттаныай... Тиийэн кэлээт, тыалтан сэгэйэн хаалбыт ааны хам баттыы-баттыы ыбылы саба сатаата. Күһүҥҥү силбик ууну-хаары хам тоҥорон, аана сабыллыбат буолбут. Эр киһи үөхсэн ботугуруу-ботугуруу, куруттан чохороонун ылан аан хайыҥын суоран тэһиргэтэ турда. Ол турдаҕына, ааны иһирдьэттэн ким эрэ тэптэ дуу, аста дуу... Бэрт табыгаһа суохтук тоҥхоччу туттан турбут киһи халҕан охсубутуттан тас уорҕатынан барда. Чомоот ыстанан турда. Борук-сорук буолбут халлаан сырдыгар өйдөөн көрбүтэ, балаҕан иһиттэн дьаллайбыт киэҥ айахтаах, уһун туртайбыт баттахтаах кырдьаҕас эмээхсин ааны сэгэтэн, тугу гынарын билбэтэхтии, такырыйан хаалбыт тарбахтарын имитэ турар эбит. Хата, сиэх буоллаҕына сиэн испэт, куттаары-өлөрөөрү тииспэт “көрсүө” абааһы буолан биэрдэ. Киргиэлэй үрүҥ сүнньэ быстыа да буоллар оҥоруох буолбут дьыалатын оҥорон тэйэр идэлээх киһи этэ. Ол сиэринэн, итиччэ ыраах сыһыллан тиийэн баран кураанах төннөрүн улаханнык ыарырҕаппыт буолуохтаах. Ол да буоллар, илэ хаама сылдьар тыыннаах абааһыны иһирдьэ да симэрэ, таһырдьа да соһон таһаарара табыгаһа суох буолбут. Чомоот Киргиэлэй эмээхсиҥҥэ туһаайан бэрт эрэлэ суохтук: “Абааһы да буоллаххына сүгүн сырыт, мин эйиэхэ туох да куһаҕаны оҥорор санаам суох. Оҕото-уруута суох сулумах киһибин. Иннибэр турума, кэннибин бүөлээмэ. Оҥорорбун оҥорон баран биирдэ төттөрү бараары турабын, эн манна хаалыаҥ буоллаҕа”, – диэн тыллаах буолбут. Онуоха эмээхсинэ утары көрөн туран “ааны бүөлээмэ, бу үйэҕэ аһаҕас ааннаах кыстыырбыт. Эйэ дэмнээхтик мантан киэр буол!” дииргэ дылы гыммыт. Баҕар, тугу да эппэтэҕэ буолуо да, Киргиэлэйгэ оннук иһиллибит. Ону кытта, эр киһи халҕаны эмээхсиннэри-таймалары лап гыннара хам баттаабыт, илдьэ кэлбит хаптаһыннарын өрүһүспүттүү биир-биир холуодаҕа хам саайталаан баллырҕатан барбыт. Сотору буолаат, аан улахан күүстээх да киһи кыайан аһан киирбэтин курдук ыбылы хараҕаламмыт. Эмээхсин дьиэ иһиттэн тоҥсуйа сатыыр тыаһа баарга дылыта үһү. Соругун толорбут киһи иэнэ кэдэҥнии-кэдэҥнии кэлбит суолун устун тиэтэйэ-саарайа сиэлэн бэдьэйэ турбут.    Дьиэтигэр тиийэн Киргиэлэй туох да саҥата-иҥэтэ суох сытынан кэбиспит. Уола туох эрэ дьиктигэ түбэспитин сэрэйдэҕэ буолуо, аҕата Силипиэн сыныйан туран туоһу­ласпыт... Ол кэннэ сарсыныгар өтөҕөр тиийэн көрбүтэ, балаҕаннара умайан хара хоруонан көрөн турара.   Степан Тарасов.   Бүтэй оҥоһуу      “Бүтэй оҥоһуулаах киһини ойуун кыайан сиэбэт” дииллэр.      Муочай ойууну Нам улууһугар ыарыыга ыҥырбыттар. Онно киирэн ыалга олордоҕуна, таһыттан баай сэбэрэлээх дьахтар киирэн, хаҥас диэки хаппахчыга атын дьахтары кытта кэпсэппит. Муочай ону уҥа диэки олорон истибит. Ыалдьыт дьахтар: “Бороҕон улууһун ааттаах ойууна бүрэ да киһи эбит”, – диэбитин истэн, Муочай улаханнык өһүргэммит. Түүн дьон утуйбутун кэннэ, ол дьахтар суолун солоон, көс курдук сиргэ тиийэн дьиэтин булар да, дьиэҕэ кыайан киирбэт. Онон хаҥас диэки бөх баарыгар ооҕуй оҕус буолан кубулунан сытан кэбиһэр.   Сарсыарда хамначчыт дьахтар тахсан ол бөххө чохчойбут. Ооҕуй оҕус ол дьахтар ырбаахытыгар хатанан киирэн дьиэҕэ түһэн хаалар.    Хаҥас диэки мааны быыс иһигэр тойон ойоҕунуун утуйа сыталлар. Балчыр уол оҕо­лоохтор. Муочай оҕо эмэгэтин ыйыстан кэбиһэр. Оҕо эмискэ ытаан өрө татакалыы түһэр. Муочай ыалыгар төннөр. Сарсыныгар күнү быһа эмэгэтэ Муочай куртаҕын дэлби аалан ыарытыннарар. Төт­төрү тахса сатыыр. Муочай аанньа аһаабакка-сиэбэккэ күнү быһа арбы-сарбы буолан олордоҕуна, киэһэ аттаах киһи тиийэн кэлэн: “Оҕом ыарыйда, көрдөһө кэллим”, – диир.    Муочай барсар. Тиийбитэ, били кини ыарытыннарбыт ыала эбиттэр. Аҕыйахтык ботугуруу түһэн баран, төрүкү тахсаары сылдьыбыт эмэгэтин ойуун силлээн кэбиспит. Оҕо тута нухарыйбытынан барбыт. Онтон кэлин Муочай: “Ыҥырбатахтара да буоллар, ол түүн эмэгэти таһааран кэбиһэр турукка тиийбитим. Оччоҕо оҕо син биир үтүөрүө этэ”, – диэн кэпсээбитэ үһү.    Итинник курдук, суон оҥоһуулаахтары ойуун кыайан сиэбэт. Кырдьаҕас, ыары­һах уонна аһаах, бэйэлэрэ өлөл­лөрө чугаһаабыт дьону эрэ ойуун абааһыта сиэн сөп, – диэн Муочай ойуун бэйэтэ кэпсиирэ үһү.   “Саха ойууннара” кинигэттэн.
kyym.ru сайтан