Уйбаныап Мэхээһи “Хатан” бааһынай хаһаайыстыбатын уолаттара улаханнык дьээбэлээн турардаахтар.        Мэхээс хоно-өрүү оттуу баран иһэн матасыыкыла алдьанан, аара оттуу сылдьар биригээдэ уолаттарыгар хонон ааһарга быһаарыммыт. “Хатан” уолаттара аҕыйах сыллааҕыта ыытыллыбыт сир үллэһигэр тиксибит ходуһаларын кытыытыгар, улахан булгунньах тэллэҕэр саҥа үүтээн тутан кылбаппыттар эбит. Былыргы суол омоонун кытыытыгар.    Мэхээс кэлбитин уолаттар күө-дьаа буолан көрүстүлэр, илдьэ баран иһэр ыһыгыттан арыгытын “хайытан” истилэр. Киэһэни быһа кэпсэтэн баран утуйуу буолла. Икки кураанах наара орон баарын үрдүнэн, биир уоллара тоҕо эрэ муостаҕа утуйар эбит. Биригээдэ салайааччыта, дьээбэтинэн-хооботунан аатырар Үөннээх Өлүөскэ, уолаттарын диэки бэрт дьээбэлээхтик имнэнэ-имнэнэ, кураанах турар наара ороҥҥо Мэхээс утуйарыгар анаан орон бэлэмнээтэ. Утуйаары сытан тоҕо эрэ бары саха киһитигэр соччо дьүөрэтэ суохтук “спокойной ночи!” диэн үтүө түүнү баҕардылар. “Бэрт киһи Мэхээс, түүллээҕиҥ буолуо. Хата, тугу түһээбиккин үчүгэйдик өйдөөн хаалан баран, сарсын кэпсээр” диэн үлэстилэр. Мэхээс аахайбата, сытаат да муннун тыаһа муораҕа тиийдэ.    Түүн Мэхээс түүл-бит курдук иһиттэҕинэ, саҥа-иҥэ бөҕө ньамалаһар. Адьас сиирэ-халты үктээн аттар туйахтара батыгыратан ааһар, оҕунуоҕа бараммыт тэлиэгэ көлүөһэтэ тохтообокко кыычыгырыыр, ким эрэ ыллыыр, ким эрэ ытыыр... Быһата, тыас-уус кыратык да сэллии түспэт сирэ буолан биэрдэ. Мэхээс түүлүн дуу, илэтин дуу хотон араарбакка утуйар-утуйбат икки ардынан сыттаҕына, хантан да кэлбитэ биллибэккэ биир ачыкылаах, бинсээктээх, кыл сэлээппэлээх ньохчоҥолообут сылбырҕа киһи ыстанан кэлэн, “бу суоластар эмиэ кэлэн суолу бүөлүү сыппыттар!” диэн хабыгыраан баран, мэһэйи босхолуу үөрэммит сылбырҕа хамсаныыларынан, Мэхээһи атаҕыттан ылан туора соһон барда...    Мэхээс олус ыарыылаахтык муостаҕа кэлэн түспүтүттэн соһуйан олоро биэрдэ. Үүтээн иһэ хабыс-хараҥа. Уолаттар утуйа сыталлар быһыылаах, бэрт дьиктитик иһийбиттэр. “Түһээтэҕим тугун сүрэй! Аата, кыра оҕоҕо дылы оронтон үлтүрүтэ түһэ сытарбын аны дьон көрүө” диэн Мэхээс оронугар бэрт хапсаҕайдык ыстанан таҕыста уонна салгыы утуйан барда. Хараҕын симэрин аҕай кытта били киһитин саҥата: “Дьуоппас-т! Өсөһө-өсөһө мэһэйдэһэр буоллаххына – эйиэхэ бу баар!” – диэн кыбдьырынан эрэрэ баара да, атаҕа уот аһыйа түстэ. Били ачыкылаах баҕайы Мэхээс атаҕын хатыйа тутан баран, олус күүскэ түөрэ олуйан сиргэ өрө лүһүгүрэтэн түһэрдэ. Мэхээс маатыралыыр, үөхсэр саҥатыттан уолаттар уһуктан кэллилэр. “Уһуктан” да диэн, ону эрэ күүтэ сыппыт курдук бэрт улгумнук ыстаҥалаһан туран, били сиргэ утуйар уолларын кытта кэккэлэһэ орон оҥорон биэрдилэр...    Сарсыныгар биирдэ кэпсээтилэр. Уолаттар былырыын үүтээннэрин, мас солуохтарын сүрэҕэлдьээн, былыргы суол омоонун үрдүгэр туппуттар. Онтон ыла былыргы тэргэн аартык суолун таарыйан турар муннук диэкинэн утуйбут киһини “айанньыттар” моһуоктуур буолбуттар. Ол муннукка хаста-сүүстэ утуйа сатаан баран, уолаттар онно турар ороннорун босхолуурга күһэллибиттэр. Дьиктитэ диэн, кэккэлэһэ аҕыйах харыс туора турар ороҥҥо сытар киһини “айанньыттар” моһуоктаабаттар эбит. Ким да кэлэн хоммутун иһин, били кыл сэлээппэлээх киһилэрэ кэлэн сиргэ соһон түһэрэр. Уолаттар били сэлээппэлээх киһи тас дьүһүнүн, сирэйин-хараҕын, бэл куолаһын кытта, үүт-үкчү ойуулаан биэрбиттэриттэн Мэхээс улаханнык салынна. Адьас, биир “киһи” дьаабылана сылдьар эбит. Күтүр өстөөх, суолу харабыллыыр, ыраастыыр үлэлээх “киһи” эбитэ дуу...    Ол үүтээн күн бүгүнүгэр диэри турар.   А.Х.   Хара таҥастаах киһи      Саас ылааҥы буолуута тоҥуу хаарга оонньуу дьиэбиттэн син балай да ырааттым. Бөһүөлэктэн ыаллыы алааска олохтоох улахан кыргыттар кэлэллэрин күүтэбин. Сонун кэпсиэхтэрэ, баҕар, бирээнньик-кэмпиэт кэһии аҕалыахтара диэн ээр-сэмээр күүтэбин.    Балай эмэ оонньообутум кэннэ, дьонум оол курдук иһэл­лэрэ көһүннэ. Баралларыгар аттара ахсым баҕайытык айанныыр этэ, оттон билигин нэһиилэ бытаан баҕайытык дьүккүйэн иһэр. Кыргыттар ортолоругар биир хара таҥастаах киһи барыаран олорор. “Үс киһини кыайбат ат эбит дуу?” – дии саныы-саныы дьиэбэр сүүрдүм. Үлтү тэпсибит хаарбын оймоон, дьонум дьиэҕэ киирбиттэрин кэннэ биирдэ тиийдим. Аттара көлөһүн-балаһын бөҕө аллан муус кырыа буолбут. Дьиэбэр киирбитим: дьонум түөртүүр чэйдэрин иһэ олороллор. Ыалдьыттар суохтар. Мин таһынааҕы дьиэҕэ – эбэм аахха – сүүрэн тиийбитим, кыргыттар онно аһыы олороллор эбит.    – Ааһан истэхпитинэ сыар­ҕа­бытыгар киһи олорсубутун курдук буолла. Аппыт айаннаан иһэн, нэһиилэ сыарҕатын ыры­чаахтаһан барда... – диэн биир кыыс эбэбэр кэпсээбитин сорҕотун эрэ истэн хааллым. Кэһиилэрин саахар аҕал­быттар, онон саахардаах чэй иһистим. Чэйдээн баран кыргыттар бардылар, бу сырыыга аттара түргэн баҕайытык айанныы турда.    Мин кыргыттары кытта кэлсибит хара таҥастаах киһини көрдөөн аны үһүс балаҕаҥҥа таҕыстым. Оҕонньордоох эмээхсин “ыалдьыттаргыт тугу кэпсээтилэр?” диэбиттэригэр, мин тугу билбиппин-көрбүппүн, били үһүс киһи кимин билээри кинилэргэ киирбиппин ыһа-тоҕо кэпсээтим. Онуоха оҕонньор: – Кэбис, тоойуом, итинниги мээнэ кэпсии сылдьыбаттар, аньыы, – диэн буолла. Эбэбиттэн ыйытыахпын баҕардым да, аны мөҕүллүөм диэн куттанным. Кэлин үлэһит буолан баран ити түбэлтэни өйдөөммүн эбэбиттэн ыйыппыппар:    – Куһаҕаҥҥа итинник буолааччы. Ити сыл сайыныгар ол кыргыттартан биирдэрэ, эһиилигэр дуу, иккис сылыгар дуу, иккис кыыс өлөөхтөө­бүттэрэ, – диэбитэ. ­ Елена Ильина.
kyym.ru сайтан