Туйахтаах кыыл булда үмүрүйүөхчэ курдук эбит буоллаҕына, түүлээх булда дьэ саҕаланан эрэр. Оттон ханнык да кэмҥэ булчут арахсыспат аргыһа, эрэллээх доҕоро – ыт. Үчүгэй, булчут ытыҥ суох буоллаҕына, хаарга хаамарыҥ, сииккэ сиэлэриҥ элбиир.        Онон бүгүн уопута суох эдэр дьоҥҥо анаан уонна көннөрү да ааҕааччыларбытыгар, баҕар, туһалаах буолаарай диэн, ыт оҕотун хайдах талыахха, көрүөххэ-истиэххэ, аһатыахха, тыаҕа-булка таһаарыахха сөбүн туһунан билиһиннэрэбит. Биллэн турар, манна суруллубуту барытын “бүтэһиктээх кырдьык” курдук ылынар табыллыбат. Тоҕо диэтэххэ, хас биирдии булчут-тыаһыт ыты иитэр, көрөр-харайар уонна бултатар туспа үөрүйэхтээх, ньымалардаах. Онон бу суруйууну “орто сүнньэ” диэххэ сөп.   Ыт оҕотун хайдах талабыт?      Ыт оҕотун улаата илигинэ, ол эрээри биир ыйын кэнниттэн, боруода лаайкалартан төрөөбүтү ылар ордук. Оччо­ҕуна туох үчүгэйдээ­ҕин-ку­һа­ҕаннааҕын эрдэттэн билэҕин. Ыт оҕотун төрөп­пүт­тэрин тас көстүүлэрэ, дьүһүннэрэ-бодолоро үчүгэйин ааһан, бултуур хаачыстыбалаах буолуохтаахтар. Төрүөхтэн ордук чэгиэннэрин, сытыыларын талыҥ. Оннук ыт оҕолоро ийэлэрин эмиийин түргэнник булаллар, мөлтөхтөрү үтүрүйэллэр.    Бөдөҥ көрүҥнээх буолла да, бөҕө-таҕа буолуо дии санаамаҥ. Эмис, кылбачыгас ньырҕа түүлээх, сытыы-сылбырҕа, бор буоллаҕына – ол үчүгэй туруктаах, сөпкө сайдар кыахтаах ыт оҕото. Токур атахтардаах, суон сүһүөхтээх, санньылыйбыт көхсүлээх, ньалбыгыр истээх – бу рахит бэлиэтэ.    Түүтэ кылбачыйбат, аһыыра мөлтөх буоллаҕына, лиистик­тээҕин, атын да ыарыылааҕын туоһулуур. Ыт оҕотун түүтүн өҥө боруодатын ыстандаардыгар эппиэттиэхтээх. Биир ыйдааҕар түүтэ көп, тура сылдьар буолар. Будьурхай түү­лээҕи талымаҥ. Муннун төбөтө хараҥа буолуохтаах. Тииһин ыпсыыта сатамматах ыты көрө да барымаҥ. Улааппыт ыты талар буоллаххытына, экстерьерэ (тас бэлиэлэрэ) сөптөөҕүн, төрдүн-ууһун, доруобуйатын туругун сыныйан көрүҥ. Бултуур хаачыстыбаларын кыылга эбэтэр көтөргө илдьэ сылдьан бэрэбиэркэлээҥ.    Аны туран, тайах ордук үрүҥ-хара эриэн дьүһүннээх ыкка тохтуур диэн буолар. Булчут ыт кус уҥуоҕун сиэбэт, эһэ этин сиир буолар. Куттас ыт эһэ этин сиэбэт. Эккэлэс ыт булчута суох буолар. Киһини батыһа сылдьар ыт – мөлтөх ыт. Улахан саҥалаах ыт – тайахха ордук. Тот ыт кыайан бултаабат. Онон ыты күҥҥэ биирдэ-иккитэ аһа­таллар. Ыты 3 сааһыгар ат­тыыллар. Аттаммыт ыт 13-14 сыл устата бултуур, уһуннук олорор буоллаҕына, атыыр ыт булка 10 сыл сылдьар. Ыты булка уһуйарга моҕотойу, тииҥи, андаатары өлөрөн, тириитин сүлэн баран, этин эрэ биэрэллэр. Булчут ыты кытта охсуһуннарбаттар, оҕоҕо үл­бү­рүйтэрбэттэр.   Ыт оҕотун аһатыы      Ыт оҕотун уҥуоҕа кытаатарыгар, 6-7 ыйыгар диэри, сөпкө аһатар улахан оруоллаах. Ол иһин бу кэмҥэ иҥэмтэлээхтик аһаабатах лаайка намыһах уҥуохтаах, хачаайы буолар. Бултуур дьо­ҕура мөлтүүр. Күҥҥэ хаста аһатыахха сөбүй? 2-3 ыйыгар диэри – күҥҥэ алтата, 3-6 ыйыгар диэри – түөртэ, 6-10 ыйыгар диэри – үстэ, 10 ыйыттан – иккитэ. Ыт тугу барытын сиир харамай, эти да, үүнээйи аһы да. Үүнээйилэртэн араас куруппа, оҕуруот аһа туһалаах. Үчүгэйдик буһаран баран бэриллэр. Лаайканы кыылы өлө­рөөт да, аһата үөрэтимэҥ. Оннук ыт эт тиийбэт кэмигэр хойобуннаабыт, бааһырбыт кыылы-көтөрү кистээн сиир идэлэнэр.   Ыты үөрэтии      Кыылга илдьиэх иннинэ араас хамаанда тылы истэргэ үөрэтиллэр. Ыты үөрэтиигэ сүрүнэ – истигэн буоларын ситиһии. Күргүйдээн, тэбэн-охсон буолбатах, кытаанахтык ирдииргин биллэрэн туран, эйэҕэстик сыһыаннаһан. Хамаанда тыллара чопчу, кылгас, дорҕоонноох буолуохтаахтар. Ыт оҕотун 2-3 ыйыттан хамаанданы истэр буоларыгар үөрэтэн барыҥ. Бу кэмигэр кини тулалыыр эйгэни өйдүүр, аатын билэр, тылы истэр дьоҕурданар. Лаайканы үөрэтии сүрүн ньымата – кырдьаҕас ыты үтүгүннэрии. Бу ньыма үөрэтии болдьоҕун биллэрдик сарбыйар, ол эрээри эдэр лаайка кырдьаҕастан ол-бу куһаҕан майгытын ылыныан сөп.   Ыты тииҥҥэ үөрэтии      Сэттэ ыйыттан күһүн эрдэ, үргүтүллэ илик оҕо тииҥнэр олорон биэрэн, түргэнник булларар уонна уһуннук үрдэрэр кэмнэригэр, үөрэтиини саҕалыыллар. Күн бастакы аҥаарыгар тииҥ ордук көхтөөх. Тииҥнээх сиргэ диэри ыты сиэтэн илдьэллэр.    Кырдьаҕас ыты кытта сылдьар буоллаҕына, тииҥи түргэнник булаллар уонна үрэллэр. Соҕотохтуу үөрэтиигэ тыыннаах кыылы сиргэ сылдьарын көрдөрөн саҕалыыр наада. Тииҥи көрөөт да, ыт кэнниттэн ойор, маска таһааран үрэр. Хайа баҕарар түбэлтэҕэ дуоһуйа үрдэриҥ. Эдэр ыттар үксүн кыылы көрдөхтөрүнэ, киһини истибэт буолан хаалаллар, туттахтарына, бултарын сахсыйаллар, ытыран баран, куотан хаалаллар. Ону туоратар туһугар булчут үрэ турар ытыгар кыыһырыа суохтаах, аа-дьуо мастан тэйиэхтээх, куолаһынан уонна имэрийэн уоскутуохтаах, ити эрэ кэнниттэн төһө кыалларынан биирдэ ытан тииҥи суулларыахтаах. Сууллан кэлэн түспүт тииҥҥэ ыт саба баран түһэр уонна күүскэ сахсыйар буоллаҕына, тыаҕа иккис тахсыыга көмөлөһөөччүнү ылыахха наада. Тииҥи булларан баран сөбүн үрдэрэҕит, онтон иччитэ ыты быатыттан ылан 6-8 м тэйиччи турар көмөлөһөөччүтүгэр туттарар. Булчут тииҥи ытан түһэрэр, сиргэ сытар кыылы төбөтө эрэ көстөрүн курдук атаҕынан үктүүр. Доҕоро ыты аа-дьуо чугаһатар. Лаайка дьулуруйан иһэн, хамсаабакка сытар тииҥи көрөн сытырҕалыыр итиэннэ уоскуйан барар. Ити кэннэ булчут тииҥи атаҕын анныттан ороон, ытын хайгыы-хайгыы, имэрийэ-имэрийэ сытырҕалатар. Салгыы бултуулларыгар аны тииҥнэрин үктээбэттэр, ыттарын быатыттан тарда сылдьан, саҥаран уоскута-уоскута, аа-дьуо чугаһаталлар. Ити курдук ыт өлбүт тииҥҥэ мээнэ түһүөлүү сылдьара тохтоотоҕуна, быатыттан босхолууллар, наһаа уолуһуйаары гыннаҕына, “тохтоо” хамаанданан тохтотуллар. Ыт тииҥи мастан 6-10 м тэйиччи олорон эбэтэр туран эрэ үрүөхтээх, маска ыстаҥалыа, маһы тыҥырахтыа суохтаах.   Ыты киискэ үөрэтии      Киискэ үөрэтэр быдан уустук. Тоҕо диэтэххэ, бу кыыл киэҥ сирдэри туоруур, ыт эккирэтэрин биллэҕинэ, саһа барбат, суолун бутуйан, уһуннук ойуолаан, ыт кыайан ааспат эрэйдээх сирдэринэн киирэн-тахсан куота сатыыр. Кииһи бултуурга лаайка сүрүн соруга – кыылы маска таһаарыы. Бу соругу сыты үчүгэйдик ылар, кыыл суолун тоҕойдорго сатаан быһа көтөр эрэ ыттар ситиһэллэр. Лаайканы 1,5-2 сааһыттан киискэ үөрэтэллэр. Кырдьаҕас ыты кытта таһаарар, биллэн турар, көдьүүстээх. Киис олорор маһыгар сэрэнэн чугаһыахха наада, киис олус үргүүк. Эдэр ыты соҕотохтуу үөрэтэр буоллахха, маҥнай быатыттан тута сылдьар ордук. Саҥа суолу булан эрэ баран ыты “көрдөө” диэн хамаандалаан ыытыллар. Ыт суолу кыайан ылбатаҕына, “көрдөө” дии-дии, быатыттан тарда сылдьан бэйэҕит суоллатыҥ. Онтон, дьэ, бардаҕына, төһө кыалларынан түргэнник батыһыҥ, ыккыт онно-манна сыыһа баран хаалыан сөп. Киис кумалааҥҥа эбэтэр таас быыһыгар саһан хааллаҕына, онтон хайаан да таһаара сатааҥ. Онон ыккытыгар бу бүкпүт кыыл эйиэхэ хайаан да наадалааҕын, кинини булгуччу бултуохтааххын өйдөтөҕүн. Кумалаантан мутугунан анньыалаан таһаарыахха сөп, ол кыаллыбатаҕына, буруону ыыталлар. Таас быыһыгар саспыт кииһи таһаарар ордук уустук. Бу түбэлтэҕэ хас да сиргэ уоту уматан, буруотун тугунан эрэ сапсыйан хайаҕаска киллэриллиэхтээх. Хорҕойбут сириттэн ойон тахсар киис дэҥҥэ ыт айаҕар киирэн биэрэр, онон тыаһаан-ууһаан, тоһуйан туран чугастааҕы маска таһаарарга дьулуһуҥ.   Ыты тайахха үөрэтии      Тайах булдугар ыттан төһө кыалларынан кыылы уһуннук тохтотон турара ирдэниллэр. Үчүгэй тайахчыт ыт, саҥа суолу булаат да, түргэнник быһаарса охсуохтаах, ситэн ылан, ойоҕоһунан ойутан, төбө өттүттэн үрүөхтээх. Кэнниттэн үрэр буоллаҕына, кыылын куоттарар эрэ. 1,5 сааһын ааспыт лаайканы тайахха үөрэтэллэр. Бастакы булдугар кырдьаҕас тайахчыт ыты кытта таһаарар ордук, кинини үтүктэн эдэр ыт тайаҕы тохтоторго түргэнник үөрэнэр.   Эһэни ытынан бултааһын      Ыт бултуу сылдьар сиригэр эһэни көрүстэҕинэ, араастык сыһыаннаһар. Сорох ыт эһэ саҥа суолун эбэтэр бэйэтин көрдөҕүнэ, кутуругун купчуччу туттан баран куотар. Оннук ыттар атын булка үчүгэйдэрин да иһин, эһэлииргэ туһата суохтар.    Үгүс ыт эһэни көрдөҕүнэ, киниэхэ чугаһаабакка эрэ балай да ыраах сиртэн туран үрэр, тииһинэн түһэргэ эбэтэр тохтоторго соруммат. Оннук ыт кыһын эһэ арҕаҕын буллаҕына, тэйиччи туран, арҕаһын түүтүн адаарытан баран үрэр. Ити курдук сэрэнэн үрэр ыт эһэни куттаабат. Булчут, ыта эһэни үрэрин билэн баран, кинини төттөрү ыҥыран ылар уонна арҕахха сытар эһэни биллэр ньыманан өлөрөр.    Эһэни кытта эрдээхтик уонна олус өһүөннээхтик бултаһар ыт, хомойуох иһин, аҕыйах. Эрдээх уонна кырыктаах ыт, эһэни тохтоло суох үрэ-үрэ, саба түһэр. Үчүгэй булчут ыт эһэни кэнниттэн эрэ үрэр. Бу сылдьан, тоҕоостоох кэмҥэ борбуйугар түһэн ыарыылаахтык ытырар. Эһэ эмискэ киниэхэ саба түһэр түбэлтэтигэр туора ыстанарга бэлэм буолуохтаах. Эһэни бултуурга үс ыттан ордугу бииргэ ыытар сатаммат.   Ыты төргүүлэнии      Ыты саһылга ыыталларыгар былыр кыра талах иһит оҥорон баран төргүүлэнэллэрэ үһү. Онно үөрэнэн, ыт ыҥыыр кэннигэр сылдьар талах иһиккэ сытан эрэ айанныыр, саһыл суолун буллахтарына, ыты ыыталлара.    Тоҕо ыҥыырданаллара манныктан. Ыт сүүрдэҕинэ, хаарга тыһа соролонор, быстар, тоҥҥо ордук тыҥыраҕа тостор. Инньэ гынан ханнык да ыт кыайан сүүрбэт буолан хаалар. Ону харыстаан, тыһа соролуо эбэтэр быстыа, тыҥыраҕа тостуо диэн, акка мэҥэстэллэрэ үһү. Ити туһунан булчут, Чурапчы 4-с Хатылытын олохтооҕо Петр Моисеевич Федоров 60 саастааҕар 1945 с. кэпсээбитэ баар.    Итини таһынан булчут ыты акка мэҥэстэ сылдьаллара эмиэ баар буолар эбит. Холобур, А.А. Соввин диэн Болтоҥо (Чурапчы) олохтооҕо, 72 саастаах кырдьаҕас, кыра сылдьан ыты акка мэҥэстэллэрин көрөрө үһү. Ол курдук, ыала Уутунньук Көстөкүүн (Миронов Константин) күһүн куобахтыы барарыгар сүүрүк ыттааҕын оҕону курдук мэҥэстэн барар эбит. Ол мэҥэстэн иһэн куобах суолун көрдөҕүнэ, ытын түһэрэн ыытар эбит.   “Саха ыалын халандаара”, “Саха спордун халандаара”, “Кыраһа” таһаарыылар матырыйаалларынан.
kyym.ru сайтан