Биһиги, билим тылынан эттэххэ, “үс компоненнаах” ааттаахпыт. Ол аата, холобур, пааспарбытыгар, атын да докумуоннарга – араспаанньабыт, ааппыт, аҕабыт аата суруллар. Холобур: Иванов Иван Иванович.        Тус ааппытын төрөппүттэрбит иҥэрэллэр. Ити ааты үйэбитин тухары илдьэ сылдьыахпыт. Докумуоҥҥа киирбит аатын сөбүлээбэккэ уларытар дьон баар буолааччы. Айбыт аҕабыт аата эмиэ докумуоҥҥа суруллар. Үйэлээх үгэс быһыытынан буоллаҕа. Докумуоҥҥа эрэ суруллуо дуо, оннук ыҥырыллар да буоллахпыт.    Онтон араспаанньабыт кимтэн кииннээхпитин, хантан хааннаахпытын ыйан, этэн биэриэхтээх. Филология билимин дуоктара, Тамбов университетын преподавателэ Нина Новикова араспаанньа суолтатын маннык быһаарар: “Фамилия – это родовое прозвание, родовой знак, указывающий на принадлежность именуемого лица к определенному роду”.    “Родовое прозвание” диэни аҕа ууһун аата диэн өйдүөхпүтүн сөп. Холобур, Дьэһиэй сахалара аҕаларын ууһун аатын араспаанньа оҥостон сылдьаллар: Боотулу, Бэти, Маймаҕа, Өспөх, Хатыгын, Чорду... Аҕа ууһун аатын араспаанньа гынар дьон билигин да баар. Итиннэ үтүө холобуру биллиилээх фольклорист, этнограф Георгий Гермогенов-Эргис көрдөрбүтэ. Ол гынан баран, ити бэрт судургу дьыала буолбатах. Аҕа уустара эмиэ араастаан хайдаллар. Онон кыраайы үөрэтээччилэртэн ыйыталаһан, бэчээттэммит үлэлэри кытта билсэн, улуус, нэһилиэк кырдьаҕастарын кытта кэпсэтэн, чопчулаһан баран араспаанньаны ылыныахха наада. Кыаллар буоллаҕына архыыпка да сылдьыахха сөп. Оттон сорохтор – төрүт өбүгэлэрэ олорбут алаастарын, үрэхтэрин аатын араспаанньа гынааччылар. Сэлиэнньэ, нэһилиэк, бэл улуус аата араспаанньаҕа кубулуйар түгэннэрэ эмиэ аҕыйаҕа суох. “Алаас ааттаах, дойду сурахтаах”, – диэн өс хоһоонноохпут. Онон, этэргэ дылы, үйэлэри уҥуордаабыт алаас, сир-дойду аатын араспаанньа оҥостуу бааланыан сатаммат.    2011 сыллаахха Багдарыын Сүлбэ “Аатта тал” диэн үлэтэ иккиһин бэчээттэммитэ. Эбиллэн, көннөрүллэн. “Биһиэхэ сахалыы араспаанньаҕа тардыһыы баар, – диэн ааҕабыт ити үлэҕэ. – Ол күннэтэ биллэр. Тэһитэ кэйэр диэххэ сөп. Ити билиҥҥи араспаанньабыт биһиги үйэлэри уҥуордаабыт үөрүйэхпит, баҕабыт хоту буолбатах. Өй-санаа сахатыйара, бэйэ киэнин ытыктыы, үрдэтэ тутар буолара уонна ол онон кулгаахпыт “имиллэрэ” наада. Былаас өттүттэн, улаханнык этимиим, бобуу-хаайыы суох. Дьон-сэргэ бэйэтэ даҕаны төрүт култуураны сэргиир, кэрэхсиир буолла курдук”.    Онон араспаанньа – ханнык баҕарар омук култууратын биир улахан суолталаах чааһа. Араспаанньаны иһиттибит да иннибитигэр ханнык омук бэрэстэбиитэлэ турарын тута билиэхпитин сөп. Холобур: Оганесян, Чивадзе, Манчини, Балдерис, Зелькявичюс, Тротье, Тодореску, Левандовски, Макгрегор... Эмиэрикэттэн да сылдьар киһи Загоракис, Сулаквелидзе да диэн буоллун. Араспаанньата өбүгэлэрэ хантан төрүттээхтэрин “кэпсии” сылдьар буоллаҕа дии.    Омуктар араспаанньаларыгар сыһыаннаах аҕыйах чахчыны көрүөххэ. Биһиэхэ эр киһи Бөтүрүөп, оттон кэргэнэ Бөтүрүөбэ диэн буолуохтара. Оттон литовец дьиэ кэргэнигэр араспаанньа үстэ “уларыйар”. Холобур: аҕалара Якубаускас, ийэлэрэ Якубаускене, оттон кыыстара Якубаускайте диэн буолуохтара. Ол аата дьахтар эрдээҕин эбэтэр эрэ суоҕун араспаанньата биллэрэр. Ол гынан баран Арассыыйаҕа олорор этническэй литовец пааспарын уларытарыгар ыарахаттары көрсөр эбит. Оттон “Арассыыйа норуоттарын тылларын туһунан” сокуоҥҥа: “...Документы, удостоверяющие личность гражданина России... оформляются с учетом национальных традиций именования...” диэн ыйылла сылдьар.    Чехия биатлоҥҥа хамаандатыгар Габриэла Соукалова уонна Вероника Виткова диэн спортсменкалар бааллар. Кинилэр эрдэрэ Соукалов уонна Витков диэн буолбатах, арыый кылгас – Соукал уонна Витек диэн. Ол аата дьахталлар араспаанньалара ким ойоҕо, кыыһа буоларын көрдөрөллөр. Оттон Исландияҕа араспаанньа диэн суох. Холобур, Бьерк Тоурссон диэн ааттанар киһи баар. Ити аат Тоур уола Бьерк диэн өйдөнөр.    Сахалар ааттарын биир бастакынан чинчийбит киһи устуоруйа билимин дуоктара Федот Сафронов буолар. Кини “Дохристианские личные имена народов Северо-Востока Сибири” диэн үлэтэ Саха сиринээҕи кинигэ кыһатыгар 1985 сыллаахха бэчээттэммитэ. Филология билимин хандьыдаата, бэрэпиэссэр Николай Самсонов ономастикаҕа, антропонимикаҕа эмиэ үлэлэрдээх. Холобур, 1993 сыллаахха тахсыбыт “Имена говорят” диэн үлэтин ылан көрүөҕүҥ.    Багдарыын Сүлбэ, сүнньүнэн, топонимнары, гидронимнары үөрэтиинэн дьарыктаммыта. Арыый кэлин дьон аатын үөрэтиигэ (антропонимикаҕа) ылсыбыта. Ити тиэмэҕэ эмиэ хоннохтоохтук ылсыбыта, анал картотека оҥорбута. Багдарыын Сүлбэ антропонимикаҕа сыһыаннаах хас эмэ сүүһүнэн ыстатыйаны суруйдаҕа дии. “Аатта тал” (2011) диэн үөһэ ахтыллыбат кинигэҕэ сахалыы араспаанньалар икки испииһэктэрин киллэрбитэ. “Араспаанньабыт үксэ нууччалыыттан киирии, – диэбит Багдарыын Сүлбэ бастакы испииһэк ааптарын билиһиннэрэригэр. – Аҕабыыттар сүрэхтээбиттэринэн. Ол да гыннар, сахалыы араспаанньалар син да бааллар. Олор минньигэстэр. Саха фольклорун, литэрэтиирэтин уҕараабат уохтаах бырапагандыыһа Б.Х. Ондуруоһап 1977 сыллаахха миэхэ сахалыы араспаанньалары испииһэктээн биэрбитэ”. Кинигэҕэ киирбит иккис испииһэк ааптара – Михаил Алексеев-Дапсы. Михаил Петрович испииһэгин туһунан Багдарыын Сүлбэ маннык суруйбут: “Кинигэ суруйарбын истээт, Дапсы күн иһинэн Үөһээ Бүлүү дьонун сахалыы араспаанньаларын суруйа охсон биэрдэ. Бэйэм буруйдаахпын. Эрдэ үлэһиэм этэ”.    Онон бу матырыйаал кэннигэр ити икки испииһэги холбообуппутун көрүөххүт. Хаһыат балаһатын иэнэ биллэр, онон бары араспаанньалары киллэрбэтибит. Урал университетын издательствота 1991 сыллаахха Свердловскайга “Вопросы ономастики” диэн бэрт интэриэһинэй хомуурунньугу бэчээттээбитэ. Ити үлэҕэ бэрэпиэссэр Николай Самсонов “О якутских фамилиях” диэн ыстатыйата киирбит. Николай Георгиевич ити үлэтигэр хас биирдии сахалыы араспаанньаны ырыппыта, этимологиятын быһаарбыта интэриэһинэй. Ол гынан баран тус бэйэм кини сорох быһаарыыларын кытта сөпсөспөтүм. Холобур. Багынанов диэн араспаанньа “баҕана” диэн тылтан төрүттээх диэбитин.    – Биһиги араспаанньабыт сахалыы Бааҕынаанап диэн ааҕыллар, – диир кэллиэгэбит, “Кыым” суруналыыһа Саргылаана Багынанова. – Ол аата “бааҕыныыр” диэн туохтууртан үөскээбит. Аҕабыт итинник быһаарара, бэйэтэ сөҥ куоластаах киһи этэ.    Аны: “Тюкянов диэн араспаанньа төрдө “түөкүн” диэнтэн тахсыбыт”, – диэн баар Николай Самсонов ыстатыйатыгар. Ономастика араас бутуура, эрийэ тэбиитэ элбэх гынан баран, Ньурба уонна Үөһээ Бүлүүнү быыһыыр Түүкээн диэн үрэх баарын санатабыт. Онон Түүкээнэп диэн сахатытыы ордук барсар курдук. Баҕалаахтар, сахалыы араспаанньаҕыт устуоруйатын, этимологиятын быһааран “Кыымҥа” суруйуоххутун сөп. Чохов, Кураев диэн араспаанньалар нууччаларга быдан былыргыттан бааллар. Онон ити араспаанньалар “чох” уонна “кураайы” диэн тыллартан төрүттээхтэрэ эмиэ саарбах.    А: Ааллааҕыскай, Абыраахап, Айанньыытап, Алаастыырап, Алтанныырап, Аманаатап, Амыдаайап, Арбыыкын, Аргыылап, Ардьакыап, Арыылаахап, Атаахап, Атаһыыкап, Атастыырап, Ахчаҥныырап.    Б: Бааннаахап, Баайыһап, Байаҕан­таайап, Баҕайыын, Балыыкап, Баллыыйап, Баардаахап, Бааҕынаанап, Бараахап, Барахсаанап, Барбаһыытап, Барбахтыырап, Барчаахап, Баттаахап, Баттыырап, Бойуоскарап, Боппуоһап, Боппойооноп, Бойтуунап, Болтоохоп, Бочоойоп, Бочоохоп, Бочоруукап, Бочуоньун, Бөхтүүйэп, Бугуулап, Бучугааһап, Бууртаахап, Бырдакаарап, Бырдынныырап, Быһыйыын, Бытаһыытап, Быттыырап, Бытыыкап, Быыкаанап, Бэстиинэп, Байбалыыкап, Байбаллыырап, Баһылайкаанап, Бэчэрээкэп.    Д: Дайбанныырап, Далбараайап, Далгаанап, Дарбааһап, Доҕордуурап, Долгунуоп, Доллооноп, Доргууйап, Дулҕаанап, Дыгдаалап.    Дь: Дьараайап, Дьиэлээхэп, Дьоҕууһап, Дьокуутап, Дьоллоохоп, Дьондоороп, Дьорҕоотоп, Дьоһоороп, Дурдаайап, Дьуһаалап, Дьүүлэп, Дьүүллээрэп.    И: Иллээхэп, Итириикэп.    К: Килибиэйэп, Киһилээхэп, Кугааһап, Куобаахап, Кустуурап, Кустуктуурап, Кутуйаахап, Күөрэгээйэп, Кылбаанап, Кылыйаарап, Кынтайаарап, Кырбааһап, Кырдьаҕааһап, Кыһылбаайыкап, Кытаахап, Кытарбыытап, Кыыллаахап, Кыымап, Кыынньаахырап, Кэрэмээһэп, Кэччэгээйэп.    Л: Лаппаарап, Ломпордуурап, Лыглаайап, Логлоороп    М: Маалгын, Маалыкаайап, Маатаннаанап, Малардыырап, Мандаарап, Массаайап, Матааркын, Могдоойоп, Мордьохооноп, Моһуорун, Моһуоркун,  Мөккүһээрэп, Мөкүмээнэп, Мөкүрдээнэп, Муостаахап, Муочукуун, Муҥхаалап, Муруунап, Мээрин.    Н: Намыынап, Нойонноохоп, Нуотаайап, Нууччун, Нынныырап.    Нь: Ньалтаанап, Ньохчойооноп, Ньулуунап.    О: Обойуукап, Обуйуукун, Обуойап, Оҕонньоороп, Оҕотоойоп, Ойоҕостуурап, Омукчаанап, Отуукап, Очуурап.    Ө: Өтөөхөп, Өттүүкэп.    С: Сабараайкын, Саҕалаахап, Саҕынньаахап, Саламаатап, Салгыынап, Самыырап, Сантаайап, Сахатаайап, Сиэллээхэп, Сунтаарап, Суҥхалыырап, Суорап, Сылгыытап, Сыллыырап, Сымыытап.   Т: Табытыыкап, Таппыырап, Таппаахап, Тайаахап, Тарбаахап, Тарбахтыырап, Тааскын, Тиистээхэп, Тимирээйэп, Тобоохоп, Тобуукап, Тобуруокап, Тойуукап, Толуонап, Толлооноп, Толбооноп, Томтооһоп, Тоҥууһап, Тордуйуун, Төгүрүүкэп, Тугуунсап, Тулааһынап, Тумуусап, Туораахап, Түбээкэп, Түүлээхэп, Түҥүрээдэп, Тыллыырап, Тыаһыытап, Тэптиргээнэп.    У: Угаарап, Уйгуурап, Улаарап, Унаарап, Ураанайап, Уолбуһап, Уотап.    Уо: Уордаахап.    Ү: Үчүгээйэп.    Х: Хаамарап, Халҕаайап, Ханаайап, Хаптаҕаайап, Хаппаарап, Хараахап, Харайбаатап, Харайдаанап, Харахаанап, Харбахаанап, Хадаарап, Хатылаайап, Ходуулап, Хойутаанап, Хонойуохап, Хоруунап.    Ч: Чаҕылыыһап, Чаахап, Чаарын, Чабыыкын, Чаабыйап, Чиэмпин, Чокуурап, Чолбооноп, Чолоойоп, Чорбоойоп, Чомчоойоп, Чооруоһап, Чоохоп, Чоочойоп, Чохордуун, Чохчоннооноп, Чуллурҕааһап, Чуочаанап, Чыыбыков, Чыычаахап, Чыкыыдап, Чээрин, Чиччигинээрэп.    Ы: Ымыыкап, Ыылаахап, Ычыырап, Ылаарап.    Э: Элбэрээкэп, Эллэһиин, Элээкэп.   Федор РАХЛЕЕВ бэлэмнээтэ.
kyym.ru сайтан